Sergei Kirillov‘s St Basil the Blessed at Prayer
Επισκόπου Διοκλείας ΚΑΛΛΙΣΤΟΥ WARE
Δεν είναι γιός κανενός, αδελφός κανενός, πατέρας κανενός, και δεν έχει σπίτι... Από πρακτική άποψη ο iurodivyi (ο δια Χριστόν σαλός) δεν εξυπηρετεί κανένα χρήσιμο σκοπό σε ό,τι κάνει. Δεν επιτυγχάνει τίποτε.
Ιουλία de Beausobre
Ο σαλός είναι το σύμβολο των απόκληρων αυτού τού κόσμου που προορίζονται να κληρονομήσουν την αιώνια ζωή. Η σαλότητα δεν είναι φιλοσοφία, αλλά μια ποιότητα της συνείδησης της ζωής, ένας ατελείωτος σεβασμός για την ανθρώπινη ταυτότητα... δεν αποτελεί προϊόν διανοητικού επιτεύγματος, αλλά δημιουργία τού πολιτισμού της καρδιάς.
Cecil Collins
Ο σαλός δεν έχει τίποτε να χάσει. Πεθαίνει κάθε μέρα.
Μητέρα Μαρία της Νορμανδίας
Ψυχική κατάρρευση ή φώτιση;
Στην πνευματική παράδοση της χριστιανικής Ανατολής δεν υπάρχει μορφή πιο παράδοξη και πιο σκανδαλώδης στα μάτια των πολλών, από τον άγιο σαλό, τον δια Χριστόν σαλό, που είναι γνωστός στα ρωσικά ως iurodivyi. Οποιοσδήποτε αναγνώστης των Αναμνήσεων της παιδικής ηλικίας τού Τολστόι, θα θυμηθεί τη ζωηρή περιγραφή που δίνει για τον Γκρίσα, τον «δια Χριστόν σαλό». Το πορτραίτο κάθε άλλο παρά τον ωραιοποιεί, και ο Τολστόι δεν προσπαθεί να κρύψει την αμφιθυμία που περιβάλλει το πρόσωπο του σαλού:
Η πόρτα άνοιξε και εκεί βρισκόταν μια μορφή εντελώς άγνωστη σε μένα. Μπήκε στο δωμάτιο ένας άνθρωπος περίπου πενήντα χρονών μ' ένα μακρό χλωμό βλογιοκομμένο πρόσωπο, μακριά, γκρίζα μαλλιά και μια ισχνή κοκκινωπή γενειάδα... Φορούσε ένα κουρελιασμένο πανωφόρι, κάτι ανάμεσα σε αμπέχωνο χωρικού και ράσο˙ στο χέρι του κρατούσε ένα τεράστιο ραβδί. Καθώς μπήκε στο δωμάτιο, κτύπησε με το ραβδί το πάτωμα με όλη του τη δύναμη και κατόπιν ζαρώνοντας τα φρύδια και ανοίγοντας διάπλατα το στόμα του, ξέσπασε σένα τρομερό και αφύσικο γέλιο. Ήταν τυφλός από το ένα μάτι. Και η άσπρη ίριδα εκείνου του ματιού στριφογύριζε συνεχώς και μετέδιδε στο ήδη κακομούτσουνο πρόσωπό του μια ακόμη πιο αποκρουστική έκφραση... Η φωνή του ήταν τραχιά και βραχνή, οι κινήσεις του βιαστικές και απότομες, και η ομιλία του ήταν μπερδεμένη και ασυνάρτητη (ποτέ δεν χρησιμοποιούσε αντωνυμίες)... Ήταν ο άγιος σαλός και προσκυνητής Γκρίσα.
Ένα στοιχείο μας εντυπωσιάζει αμέσως: η ελευθερία τού σαλού. Ο Γκρίσα είχε την ελευθερία να μπει στο σπίτι τού ντόπιου ευγενούς και να περιπλανηθεί σ’ αυτό όπως επιθυμούσε. Ο Τολστόι συνεχίζει, για να επισημάνει μια μυστηριώδη, σχεδόν «αποφατική». ιδιότητα στην προσωπικότητα του Γκρίσα. Κανείς δεν ξέρει ακριβώς ποιος είναι:
Από που ερχόταν; Ποιοι ήταν οι γονείς του; Τι τον είχε κάνει να υιοθετήσει μια ζωή περιπλάνησης σαν αυτή που έκανε; Κανείς δεν ήξερε. Όλα όσα ξέρω είναι πως από την ηλικία των δεκαπέντε ετών ήταν ένας από τους «δια Χριστόν σαλούς», που περπατούσε ξυπόλητος χειμώνα καλοκαίρι, επισκεπτόταν μοναστήρια, έδινε εικονίτσες σε εκείνους που του άρεσαν, και ξεστόμιζε αινιγματικά λόγια, που μερικοί άνθρωποι τα δέχονταν σαν προφητείες.
Αντιλαμβανόμαστε πως ο σαλός είναι ένας ξένος. Είναι απαλλαγμένος από τους συνηθισμένους δεσμούς της οικογενειακής ζωής -«δεν είναι γιός κανενός, αδελφός κανενός, πατέρας κανενός»- άστεγος, περιπλανώμενος, συχνά ένας εξόριστος. Συνήθως δεν είναι ερημίτης, και περνά τη ζωή του συνεχώς παρέα με άλλους ανθρώπους. Ωστόσο, παραμένει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ξένος, εξόριστος, στο περιθώριο της οργανωμένης κοινωνίας, μέσα στον κόσμο, αλλά «ουχί εκ του κόσμου». Ο σαλός είναι ελεύθερος, ένας ξένος - και επομένως ικανός. Όπως θα δούμε, να εκπληρώνει έναν προφητικό ρόλο.
Είναι σημαντικό ότι ο Τολστόι μιλά για τις πολύ αντικρουόμενες απόψεις που είχαν οι άλλοι για τον Γκρίσα: «Μερικοί έλεγαν πως ήταν ο άτυχος γιός πλουσίων γονέων, μια αγνή ψυχή, ενώ άλλοι υποστήριζαν ότι ήταν απλά ένας τεμπέλης χωρικός»1 . Ο σαλός είναι διφορούμενος, αινιγματικός, αποτελεί πάντα ένα ενοχλητικό ερωτηματικό. Όταν έχουμε να κάνουμε με την κλήση που λέγεται «σαλότης δια Χριστόν» αποτελεί εξαιρετικά λεπτό έργο να διακρίνουμε το γνήσιο από το πλαστό, τον άγιο αθώο από την ανίερη απάτη, τον άνθρωπο του Θεού από τον απόβλητο, τον χίππυ ή τον παράφρονα. Πως μπορούμε, λοιπόν, να «ξεχωρίσουμε τα πνεύματα»; Το σύνορο ανάμεσα στην ψυχική κατάρρευση και τη φώτιση δεν προσδιορίζεται σαφώς.
Ας γυρίσουμε τριακόσια χρόνια πίσω στον χρόνο, από τη Ρωσία του Τολστόι στη Ρωσία του Ιβάν του Τρομερού και του Μπόρις Γκουντούνωφ. Ο Άγγλος περιηγητής Giles Fletcher, στο βιβλίο του, Περί της Ρωσικής Κοινοπολιτείας (Of the Russian Commonwealth), περιγράφει τους σαλούς που είδε να περιφέρονται στους δρόμους της Μόσχας κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του το 1588-89:
Συνήθως περπατούν ολόγυμνοι, έχοντας μόνο ένα πανί γύρω από τη μέση τους, με τα μαλλιά τους να πέφτουν μακριά και άγρια στους ώμους τους, και πολλοί απ’ αυτούς έχουν ένα σιδερένιο κολάρο ή μια αλυσίδα στον λαιμό ή στη μέση τους, ακόμη και μέσα στον αγριότερο χειμώνα. Θεωρούνται προφήτες και άνθρωποι μεγάλης αγιότητας, και έχουν την ελευθερία να λένε ό,τι θέλουν χωρίς κανέναν έλεγχο, ακόμη και για τον ίδιο τον τσάρο. Έτσι, αν κατακρίνουν κάποιον ανοιχτά και όσο θέλουν, δεν τους λένε τίποτε, αλλά λένε πως είναι pο grekham, δηλαδή για τις αμαρτίες τους. Κι αν κανένας από δαύτους, καθώς περνά από κάποιο μαγαζί, πάρει κάτι από τα είδη που πουλιούνται για να το δώσει όπου επιθυμεί, ο μαγαζάτορας θεωρεί πως τον αγαπά πολύ ο Θεός και ευχαριστεί θερμά τον άγιο άνθρωπο που πήρε ό,τι πήρε μ' αυτόν τον τρόπο.
Και με μια διάθεση αγγλικής κοινής λογικής, ο Fletcher προσθέτει: «Δεν υπάρχουν ωστόσο πολλοί τέτοιοι, επειδή είναι πολύ σκληρό και ψυχρό επάγγελμα να περπατάς γυμνός στη Ρωσία, ιδιαίτερα τον χειμώνα»2.
Η γύμνια του σαλού είναι σημαντικό στοιχείο: δεν είναι απλώς ένα σημάδι εκκεντρικότητας, αλλά έχει θεολογικό νόημα . Ο σαλός επιστρέφει, ως ένα βαθμό, στο status ante peccatum, στην αθωότητα του Αδάμ στον παράδεισο πριν από την πτώση, όταν ήταν γυμνός και δεν ντρεπόταν. Σε τούτο ο σαλός μοιάζει με τους Βοσκούς, τους ασκητές του πρώιμου χριστιανικού μοναχισμού, που ζούσαν στην ύπαιθρο γυμνοί ανάμεσα σε κοπάδια από αντιλόπες, τρώγοντας χόρτα και ζώντας ειρηνικά με τη ζωική δημιουργία. Τέτοιοι γυμνοί ασκητές βρίσκονται ακόμη και σήμερα στο Άγιον Όρος: έναν απ’ αυτούς περιγράφει ο Γάλλος επισκέπτης Jacques Valentin στο βιβλίο του, Οι Μοναχοί του Άγιου Όρους (The Monks of Mount Athos). Όταν ο Valentin ρώτησε έναν άλλο μοναχό για τον γυμνό ασκητή, η απάντησή του ήταν: «Είμαστε ελεύθεροι, και αυτός είναι ο δικός του τρόπος να αγαπά τον Θεό»3. Για άλλη μια φορά ακούμε τη νότα της ελευθερίας.
Σημαντική είναι επίσης η νύξη του Fletcher για τον προφητικό ρόλο τού σαλού: «Αυτοί θεωρούνται προφήτες». Δυνάμει της παντελούς ένδειάς του, της εθελούσιας απόρριψης κάθε εξωτερικής κοινωνικής θέσης η ασφάλειας, ο σαλός είναι ελεύθερος να μιλά όταν οι άλλοι, φοβισμένοι από τις συνέπειες, επιλέγουν να μείνουν σιωπηλοί - ελεύθερος να πει την αλήθεια «χωρίς κανέναν έλεγχο», ακόμη και για «τον ίδιο τον τσάρο». Θα δούμε κάποιο παράδειγμα γι' αυτό σε εύθετο χρόνο. Εδώ, ο σαλός μας κάνει να σκεφτούμε τον φυλακισμένο Μπομπύνιν στο μυθιστόρημα του Σολζενίτσιν, Ο Πρώτος Κύκλος. Ανακρινόμενος από τον Αμπακούμωφ, τον πανίσχυρο Υπουργό Κρατικής Ασφάλειας του Στάλιν, ο Μπομπύνιν λέγει: «Εσείς είστε που με έχετε ανάγκη, αλλά εγώ δεν σας έχω». Ο Αμπακούμωφ μένει έκπληκτος: ως αρχηγός της μυστικής αστυνομίας, θα μπορούσε να εξορίσει τον Μπομπύνιν, να τον βασανίσει, να τον σκοτώσει, ενώ ο Μπομπύνιν δεν διαθέτει κανένα δυνατό τρόπο για να ανταποδώσει το κακό. Αλλά ο Μπομπύνιν επιμένει. Ο Αμπακούμωφ μπορεί να εκφοβίσει μόνον εκείνους που έχουν «πολλά να χάσουν»:
Βλέπεις; Δεν έχω τίποτα. Απολύτως τίποτα! Δεν μπορείτε να αγγίξετε τη γυναίκα μου και το παιδί μου τους σκότωσε μια βόμβα. Οι γονείς μου έχουν πεθάνει . Δεν έχω τίποτε σ' αυτόν τον κόσμο εκτός από ένα μαντήλι... Μου αφαιρέσατε την ελευθερία εδώ και πολύ καιρό, και δεν μπορείτε να μου τη δώσετε πίσω γιατί δεν την πήρατε εσείς οι ίδιοι... Μπορείτε να πείτε στον γέρο, ξέρετε ποιόν -εκεί πάνω - πως έχετε την εξουσία πάνω στους ανθρώπους μόνον όσο δεν πάρετε τα πάντα απ’ αυτούς. Αλλά όταν έχετε ληστέψει κάποιον από τα πάντα, δεν βρίσκεται πλέον υπό την εξουσία σας - είναι και πάλι ελεύθερος4.
Ο δια Χριστόν σαλός είναι ελεύθερος, επειδή «δεν έχει τίποτε να χάσει»: Όχι επειδή τον λήστεψαν από τα πάντα, αλλά επειδή ο ίδιος τα απαρνήθηκε όλα με τη δική του επιλογή. Όπως ο Μπομπύνιν δεν έχει περιουσία, οικογένεια, κοινωνική θέση, και μπορεί έτσι να λέγει την αλήθεια με προφητική τόλμη. Δεν μπορεί να υποστεί εκμετάλλευση, διότι δεν έχει καμιά φιλοδοξία και φοβάται μόνο τον Θεό.
Η κλήση της σαλότητας για χάρη του Χριστού δεν περιορίζεται μόνο στη Ρωσία, αλλά χαρακτηρίζει επίσης τον ελληνικό και συριακό Χριστιανισμό από τον τέταρτο αιώνα και μετά. Άγιοι σαλοί μπορούν επίσης να βρεθούν στη χριστιανική Δύση, αλλά και εντελώς έξω από τη χριστιανική Παράδοση όπως, για παράδειγμα, στους εβραίους Χασιδίμ, στους μουσουλμάνους Σούφι, και στους βουδδιστές Ζέν. Ο σαλός είναι μια οικουμενική μορφή. Ένα από τα πιο πρώιμα παραδείγματα στον ανατολικό Χριστιανισμό -ίσως το πρωιμότερο-δεν είναι ένας άνδρας αλλά μια γυναίκα: η ανώνυμη μοναχή που περιγράφεται από τον Παλλάδιο στη Λαυσαϊκή Ιστορία, η οποία έζησε στην Άνω Αίγυπτο στα τέλη του τέταρτου αιώνα, σε μια γυναικεία κοινότητα που ακολουθούσε τον κανόνα του Παχωμίου. Προσποιούμενη την τρελή, δούλευε στην κουζίνα, με κουρέλια τυλιγμένα στο κεφάλι της αντί της μοναστικής καλύπτρας. Ανελάμβανε τις ευτελέστερες εργασίες και οι άλλες καλόγριες της συμπεριφέρονταν με γενική περιφρόνηση, την κλωτσούσαν και την προσέβαλαν. Μια μέρα ο διάσημος ασκητής Πιτηρούμ επισκέφτηκε την κοινότητα. Προς κατάπληξη όλων, γονάτισε μπροστά της και ζήτησε την ευλογία της. «Είναι σαλή», διαμαρτυρήθηκαν οι άλλες μοναχές. «Εσείς είστε τρελές», τους απάντησε ο Πιτηρούμ. «Είναι η αμμάς μας (η πνευματική μας μητέρα), η δική μου και η δική σας». Μερικές μέρες αργότερα, για να αποφύγει τις τιμές που τώρα δεχόταν, η σαλή μοναχή εξαφανίστηκε και κανείς δεν ξανάκουσε ποτέ γι’ αυτήν. «Και κανένας δεν ξέρει», προσθέτει ο Παλλάδιος, «που πήγε, ή που εξαφανίστηκε, ή πως πέθανε». Φαίνεται πως δεν γνώριζε ούτε το όνομά της6.
Όπως και πριν, διαπιστώνουμε την απροσδιόριστη μορφή του σαλού: είναι άγνωστος, κρυμμένος, ξένος.
Στην ελληνική Παράδοση δύο άγιοι σαλοί κατέχουν εξέχουσα θέση: ο άγιος Συμεών Εμέσης και ο άγιος Ανδρέας Κωνσταντινουπόλεως. Ο Συμεών κατά πάσα πιθανότητα είναι ιστορική μορφή, που έζησε στα μέσα ή στα τέλη του έκτου αιώνα· τον αναφέρει ο εκκλησιαστικός Ιστορικός Ευάγριος, που έγραψε λίγα χρόνια μόνο αργότερα7. Ο Βίος του Συμεών, που συνετέθη από τον άγιο Λεόντιο Νεαπόλεως Κύπρου πιθανώς κατά τη δεκαετία του 640. Ίσως να είχε βασιστεί εν μέρει σε μια προηγούμενη γραπτή πηγή, χαμένη τώρα, αλλά αυτό παραμένει ένα συζητήσιμο ερώτημα8. Το κατά πόσο ο Βίος του Λεοντίου είναι ιστορικά αξιόπιστος είναι ένα θέμα που θα το αφήσω κατά μέρος- για τον σκοπό μου εδώ μου αρκεί απλώς να μεταχειριστώ τον Βίο ως «εικόνα» του δια Χριστόν σαλού, καθώς προσφέρει μια τυπική εικόνα του τι υποτίθεται πως είναι ο σαλός στην ορθόδοξη Παράδοση. Η ιστορικότητα του Βίου του Ανδρέα είναι πολύ πιο αμφισβητήσιμη από αυτήν του Συμεών. Το έργο αποδίδεται στον Νικηφόρο, πρεσβύτερο της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως, αλλά είναι άγνωστο το πότε ακριβώς γράφηκε11, και όλοι σχεδόν οι σύγχρονοι μελετητές συμφωνούν στο να το θεωρούν κάτι περισσότερο από ένα «αγιογραφικό μυθιστόρημα»10. Όμως, ακόμη κι αν είναι μυθιστορηματικός, ο Βίος τού Ανδρέα είναι σημαντικός, όπως και του Συμεών, ως «εικόνα» ή τόπος.
Ο Ανδρέας μνημονεύεται σήμερα ιδιαίτερα στη Ρωσία, όπου έχει συνδεθεί με τη γιορτή της Pokrov ή της θείας Σκέπης της Θεοτόκου (1η Οκτωβρίου) (Σ.τ.Μ. Στην Ελλάδα έχει μετατεθεί στις 28 Οκτωβρίου). Ο Συμεών ήταν μοναχός, ο Ανδρέας λαϊκός˙ και οι δύο πραγματοποίησαν την κλήση προς τη σαλότητα σε πόλεις -ο Συμεών στην Έμεσα, ο Ανδρέας στην Κωνσταντινούπολη-και στις δύο περιπτώσεις η τρέλα ήταν προσποιητή.
Ο αρχαιότερος άγιος σαλός που μας είναι γνωστός στη Ρωσία είναι ο Ισαάκ (ενδέκατος αιώνας), ένας μοναχός της Μονής των Σπηλαίων στο Κίεβο, που η σαλότητά του, για κάποια τουλάχιστον περίοδο, ήταν μάλλον γνήσια παρά προσποιητή. Είναι παράξενο παρατηρώντας πόσοι από τους Ρώσους σαλούς ήταν αλλοδαποί. Ο άγιος Προκόπιος του Ουστιούγκ (περίπου αρχές του δέκατου τέταρτου αιώνα) ήταν ένας Γερμανός προσήλυτος στην Ορθοδοξία˙ ο άγιος Ισίδωρος Tverdislov του Ροστώφ (δέκατος τρίτος αιώνας) ήταν μάλλον κι αυτός Γερμανός˙ ο άγιος Ιωάννης «ο Μαλλιαρός», επίσης στο Ροστώφ (|1581), ήταν σίγουρα ξένος, και το Ψαλτήρι του, που διετηρείτο ακόμη στον τάφο του τον δέκατο όγδοο αίώνα, ήταν γραμμένο στα λατινικά. Όλα τούτα διαφωτίζουν το ζήτημα που επισημάναμε, πως ο σαλός είναι ένας ξένος και ένας προσκυνητής. Αποτελεί άραγε η δια Χριστόν σαλότητα, αναρωτιέται κανείς, ειδικά μια κλήση για τους Δυτικούς προσήλυτους στην Ορθοδοξία; Έχω στο μυαλό μου μερικά παραδείγματα από σύγχρονους Άγγλους ορθοδόξους.
Η χρυσή εποχή των Ρώσων iurodivye (σαλών) ήταν ο δέκατος εκτός αιώνας, η περίοδος για την οποία μιλά ο Fletcher. Δυο από τους γνωστότερους σαλούς εκείνης της εποχής, ο άγιος Βασίλειος ο Ευλογημένος της Μόσχας (1552) και ο άγιος Νικόλαος του Πσκώφ (1576), βρίσκονταν σε επαφή με τον Ιβάν τον Τρομερό. Μετά τον δέκατο έβδομο αιώνα οι σαλοί αραιώνουν, καθώς η εξευρωπαϊσμένη Ρωσία του Μεγάλου Πέτρου και των διάδοχων του πολύ λίγο τους χρειαζόταν. Αλλά η παράδοση συνεχίστηκε : τον δέκατο όγδοο αιώνα εμφανίζεται η οσία Ξένια της Αγίας Πετρούπολης, χήρα ενός συνταγματάρχη που είχε πεθάνει ξαφνικά σ' ένα πάρτι οινοποσίας (οι σπουδαστές ακόμη προσεύχονται πάνω στον τάφο της πριν πάνε για τις εξετάσεις τους)· τον δέκατο ένατο αιώνα, ο Θεόφιλος από το Κιτάγιεβο, που τον είχε επισκεφτεί ο αυτοκράτορας Νικόλαος Α'. και η Πελαγία, μαθήτρια του αγίου Σεραφείμ, που επιτέθηκε σε έναν επίσκοπο χαστουκίζοντάς τον11 τον εικοστό αιώνα, η Πάσα του Σάρωφ, με την οποία ο Νικόλαος Β' συνομίλησε το 1903, αμέσως μετά την κατάταξη στη χορεία των αγίων του αγίου Σεραφείμ. Η Πάσα συνήθιζε να βάζει άφθονη ζάχαρη στο τσάι των επισκεπτών για τους οποίους προέβλεπε κακοτυχίες˙ στην περίπτωση τού μελλοντικού μάρτυρα αυτοκράτορα έβαλε τόσα πολλά κομμάτια, που το τσάι ξεχείλισε.
Και τι γινόταν στη Σοβιετική Ένωση; Σύμφωνα μ’ έναν εμιγκρέ της δεκαετίας του 1970, υπήρχαν ακόμη τότε άγιοι σαλοί στη Ρωσία: «Κρύβονται και τους κρύβουν και οι άλλοι» - αν ανακαλύπτονταν, θα κλείνονταν αμέσως σε ψυχιατρικά άσυλα12. Οι σύγχρονες τυραννίες έχουν κάθε λόγο να φοβούνται την ελευθερία του δια Χριστόν σαλού.
Τι μπορούμε να μάθουμε από αυτή την κλήση, τη φαινομενικά τόσο παράδοξη, και όμως στην πραγματικότητα τόσο βαθιά χριστιανική; Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Βίο τού αγίου Συμεών Εμέσης, του δια Χριστόν σαλού, γραμμένο από τον άγιο Λεόντιο· για τον λόγο αυτό, αλλά και για το ότι είναι ο πρώτος και ο πλέον ολοκληρωμένος Βίος που αφιερώνεται σ' έναν άγιο σαλό, έχει το πλεονέκτημα να διαθέτει μια ιστορική βάση. Έχει επίσης το επί πλέον πλεονέκτημα να παρουσιάζει τη δια Χριστόν σαλότητα στην πλέον συγκλονιστική και προκλητική μορφή της. Οι ακραίες περιπτώσεις, θέτοντας τα ζητήματα με την οξύτερη δυνατή σαφήνεια, έχουν συχνά πολλά να μας διδάξουν.
πηγή
1 σχόλιο:
ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΥΛΟΓΗΜΕΝΟΣ!
Δημοσίευση σχολίου