Ο ΔΙΑ ΧΡΙΣΤΟΝ ΣΑΛΟΣ ΩΣ ΠΡΟΦΗΤΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ

Sergei Kirillov‘s St Basil the Blessed at Prayer

Επισκόπου Διοκλείας ΚΑΛΛΙΣΤΟΥ WARE



Δεν είναι γιός κανενός, αδελφός κανενός, πατέρας κανενός, και δεν έχει σπίτι... Από πρακτική άποψη ο iurodivyi (ο δια Χριστόν σαλός) δεν εξυπηρετεί κανένα χρήσιμο σκοπό σε ό,τι κάνει. Δεν επιτυγχάνει τίποτε.

Ιουλία de Beausobre

Ο σαλός είναι το σύμβολο των απόκληρων αυτού τού κόσμου που προορίζονται να κληρονομήσουν την αιώνια ζωή. Η σαλότητα δεν είναι φιλοσοφία, αλλά μια ποιότητα της συνείδησης της ζωής, ένας ατελείωτος σεβασμός για την ανθρώπινη ταυτότητα... δεν αποτελεί προϊόν διανοητικού επιτεύγματος, αλλά δημιουργία τού πολιτισμού της καρδιάς.

Cecil Collins

Ο σαλός δεν έχει τίποτε να χάσει. Πεθαίνει κάθε μέρα.

Μητέρα Μαρία της Νορμανδίας

Ψυχική κατάρρευση ή φώτιση;

Στην πνευματική παράδοση της χριστιανικής Ανατολής δεν υπάρχει μορφή πιο παράδοξη και πιο σκανδαλώδης στα μάτια των πολλών, από τον άγιο σαλό, τον δια Χριστόν σαλό, που είναι γνωστός στα ρωσικά ως iurodivyi. Οποιοσδήποτε ανα­γνώστης των Αναμνήσεων της παιδικής ηλικίας τού Τολστόι, θα θυμηθεί τη ζωηρή περιγραφή που δίνει για τον Γκρίσα, τον «δια Χριστόν σαλό». Το πορτραίτο κάθε άλλο παρά τον ωραιοποι­εί, και ο Τολστόι δεν προσπαθεί να κρύψει την αμφιθυμία που περιβάλλει το πρόσωπο του σαλού:

Η πόρτα άνοιξε και εκεί βρισκόταν μια μορφή εντε­λώς άγνωστη σε μένα. Μπήκε στο δωμάτιο ένας άν­θρωπος περίπου πενήντα χρονών μ' ένα μακρό χλω­μό βλογιοκομμένο πρόσωπο, μακριά, γκρίζα μαλλιά και μια ισχνή κοκκινωπή γενειάδα... Φορούσε ένα κου­ρελιασμένο πανωφόρι, κάτι ανάμεσα σε αμπέχωνο χωρικού και ράσο˙ στο χέρι του κρατούσε ένα τερά­στιο ραβδί. Καθώς μπήκε στο δωμάτιο, κτύπησε με το ραβδί το πάτωμα με όλη του τη δύναμη και κατό­πιν ζαρώνοντας τα φρύδια και ανοίγοντας διάπλατα το στόμα του, ξέσπασε σένα τρομερό και αφύσικο γέ­λιο. Ήταν τυφλός από το ένα μάτι. Και η άσπρη ίριδα εκείνου του ματιού στριφογύριζε συνεχώς και μετέ­διδε στο ήδη κακομούτσουνο πρόσωπό του μια ακό­μη πιο αποκρουστική έκφραση... Η φωνή του ήταν τρα­χιά και βραχνή, οι κινήσεις του βιαστικές και απότο­μες, και η ομιλία του ήταν μπερδεμένη και ασυνάρ­τητη (ποτέ δεν χρησιμοποιούσε αντωνυμίες)... Ήταν ο άγιος σαλός και προσκυνητής Γκρίσα.

Ένα στοιχείο μας εντυπωσιάζει αμέσως: η ελευθερία τού σαλού. Ο Γκρίσα είχε την ελευθερία να μπει στο σπίτι τού ντό­πιου ευγενούς και να περιπλανηθεί σ’ αυτό όπως επιθυμούσε. Ο Τολστόι συνεχίζει, για να επισημάνει μια μυστηριώδη, σχε­δόν «αποφατική». ιδιότητα στην προσωπικότητα του Γκρίσα. Κανείς δεν ξέρει ακριβώς ποιος είναι:

Από που ερχόταν; Ποιοι ήταν οι γονείς του; Τι τον εί­χε κάνει να υιοθετήσει μια ζωή περιπλάνησης σαν αυ­τή που έκανε; Κανείς δεν ήξερε. Όλα όσα ξέρω είναι πως από την ηλικία των δεκαπέντε ετών ήταν ένας από τους «δια Χριστόν σαλούς», που περπατούσε ξυ­πόλητος χειμώνα καλοκαίρι, επισκεπτόταν μοναστή­ρια, έδινε εικονίτσες σε εκείνους που του άρεσαν, και ξεστόμιζε αινιγματικά λόγια, που μερικοί άνθρωποι τα δέχονταν σαν προφητείες.

Αντιλαμβανόμαστε πως ο σαλός είναι ένας ξένος. Είναι α­παλλαγμένος από τους συνηθισμένους δεσμούς της οικογενει­ακής ζωής -«δεν είναι γιός κανενός, αδελφός κανενός, πατέ­ρας κανενός»- άστεγος, περιπλανώμενος, συχνά ένας εξόρι­στος. Συνήθως δεν είναι ερημίτης, και περνά τη ζωή του συνε­χώς παρέα με άλλους ανθρώπους. Ωστόσο, παραμένει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ξένος, εξόριστος, στο περιθώριο της ορ­γανωμένης κοινωνίας, μέσα στον κόσμο, αλλά «ουχί εκ του κό­σμου». Ο σαλός είναι ελεύθερος, ένας ξένος - και επομένως ικανός. Όπως θα δούμε, να εκπληρώνει έναν προφητικό ρόλο.

Είναι σημαντικό ότι ο Τολστόι μιλά για τις πολύ αντικρου­όμενες απόψεις που είχαν οι άλλοι για τον Γκρίσα: «Μερικοί έλεγαν πως ήταν ο άτυχος γιός πλουσίων γονέων, μια αγνή ψυ­χή, ενώ άλλοι υποστήριζαν ότι ήταν απλά ένας τεμπέλης χωρι­κός»1 . Ο σαλός είναι διφορούμενος, αινιγματικός, αποτελεί πά­ντα ένα ενοχλητικό ερωτηματικό. Όταν έχουμε να κάνουμε με την κλήση που λέγεται «σαλότης δια Χριστόν» αποτελεί εξαι­ρετικά λεπτό έργο να διακρίνουμε το γνήσιο από το πλαστό, τον άγιο αθώο από την ανίερη απάτη, τον άνθρωπο του Θεού από τον απόβλητο, τον χίππυ ή τον παράφρονα. Πως μπορούμε, λοι­πόν, να «ξεχωρίσουμε τα πνεύματα»; Το σύνορο ανάμεσα στην ψυχική κατάρρευση και τη φώτιση δεν προσδιορίζεται σαφώς.

Ας γυρίσουμε τριακόσια χρόνια πίσω στον χρόνο, από τη Ρω­σία του Τολστόι στη Ρωσία του Ιβάν του Τρομερού και του Μπόρις Γκουντούνωφ. Ο Άγγλος περιηγητής Giles Fletcher, στο βι­βλίο του, Περί της Ρωσικής Κοινοπολιτείας (Of the Russian Com­monwealth), περιγράφει τους σαλούς που είδε να περιφέρονται στους δρόμους της Μόσχας κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του το 1588-89:

Συνήθως περπατούν ολόγυμνοι, έχοντας μόνο ένα πα­νί γύρω από τη μέση τους, με τα μαλλιά τους να πέ­φτουν μακριά και άγρια στους ώμους τους, και πολ­λοί απ’ αυτούς έχουν ένα σιδερένιο κολάρο ή μια α­λυσίδα στον λαιμό ή στη μέση τους, ακόμη και μέσα στον αγριότερο χειμώνα. Θεωρούνται προφήτες και άνθρωποι μεγάλης αγιότητας, και έχουν την ελευθε­ρία να λένε ό,τι θέλουν χωρίς κανέναν έλεγχο, ακόμη και για τον ίδιο τον τσάρο. Έτσι, αν κατακρίνουν κά­ποιον ανοιχτά και όσο θέλουν, δεν τους λένε τίποτε, αλλά λένε πως είναι pο grekham, δηλαδή για τις αμαρτίες τους. Κι αν κανένας από δαύτους, καθώς περνά από κάποιο μαγαζί, πάρει κάτι από τα είδη που πουλιού­νται για να το δώσει όπου επιθυμεί, ο μαγαζάτορας θεωρεί πως τον αγαπά πολύ ο Θεός και ευχαριστεί θερμά τον άγιο άνθρωπο που πήρε ό,τι πήρε μ' αυτόν τον τρόπο.

Και με μια διάθεση αγγλικής κοινής λογικής, ο Fletcher προσ­θέτει: «Δεν υπάρχουν ωστόσο πολλοί τέτοιοι, επειδή είναι πο­λύ σκληρό και ψυχρό επάγγελμα να περπατάς γυμνός στη Ρω­σία, ιδιαίτερα τον χειμώνα»2.

Η γύμνια του σαλού είναι σημαντικό στοιχείο: δεν είναι α­πλώς ένα σημάδι εκκεντρικότητας, αλλά έχει θεολογικό νόη­μα . Ο σαλός επιστρέφει, ως ένα βαθμό, στο status ante peccatum, στην αθωότητα του Αδάμ στον παράδεισο πριν από την πτώ­ση, όταν ήταν γυμνός και δεν ντρεπόταν. Σε τούτο ο σαλός μοιά­ζει με τους Βοσκούς, τους ασκητές του πρώιμου χριστιανικού μοναχισμού, που ζούσαν στην ύπαιθρο γυμνοί ανάμεσα σε κο­πάδια από αντιλόπες, τρώγοντας χόρτα και ζώντας ειρηνικά με τη ζωική δημιουργία. Τέτοιοι γυμνοί ασκητές βρίσκονται ακό­μη και σήμερα στο Άγιον Όρος: έναν απ’ αυτούς περιγράφει ο Γάλλος επισκέπτης Jacques Valentin στο βιβλίο του, Οι Μονα­χοί του Άγιου Όρους (The Monks of Mount Athos). Όταν ο Va­lentin ρώτησε έναν άλλο μοναχό για τον γυμνό ασκητή, η απά­ντησή του ήταν: «Είμαστε ελεύθεροι, και αυτός είναι ο δικός του τρόπος να αγαπά τον Θεό»3. Για άλλη μια φορά ακούμε τη νό­τα της ελευθερίας.

Σημαντική είναι επίσης η νύξη του Fletcher για τον προφη­τικό ρόλο τού σαλού: «Αυτοί θεωρούνται προφήτες». Δυνάμει της παντελούς ένδειάς του, της εθελούσιας απόρριψης κάθε ε­ξωτερικής κοινωνικής θέσης η ασφάλειας, ο σαλός είναι ελεύ­θερος να μιλά όταν οι άλλοι, φοβισμένοι από τις συνέπειες, ε­πιλέγουν να μείνουν σιωπηλοί - ελεύθερος να πει την αλήθεια «χωρίς κανέναν έλεγχο», ακόμη και για «τον ίδιο τον τσάρο». Θα δούμε κάποιο παράδειγμα γι' αυτό σε εύθετο χρόνο. Εδώ, ο σαλός μας κάνει να σκεφτούμε τον φυλακισμένο Μπομπύνιν στο μυθιστόρημα του Σολζενίτσιν, Ο Πρώτος Κύκλος. Ανακρινόμενος από τον Αμπακούμωφ, τον πανίσχυρο Υπουργό Κρα­τικής Ασφάλειας του Στάλιν, ο Μπομπύνιν λέγει: «Εσείς είστε που με έχετε ανάγκη, αλλά εγώ δεν σας έχω». Ο Αμπακούμωφ μένει έκπληκτος: ως αρχηγός της μυστικής αστυνομίας, θα μπορούσε να εξορίσει τον Μπομπύνιν, να τον βασανίσει, να τον σκοτώσει, ενώ ο Μπομπύνιν δεν διαθέτει κανένα δυνατό τρόπο για να ανταποδώσει το κακό. Αλλά ο Μπομπύνιν επι­μένει. Ο Αμπακούμωφ μπορεί να εκφοβίσει μόνον εκείνους που έχουν «πολλά να χάσουν»:

Βλέπεις; Δεν έχω τίποτα. Απολύτως τίποτα! Δεν μπο­ρείτε να αγγίξετε τη γυναίκα μου και το παιδί μου τους σκότωσε μια βόμβα. Οι γονείς μου έχουν πεθά­νει . Δεν έχω τίποτε σ' αυτόν τον κόσμο εκτός από ένα μαντήλι... Μου αφαιρέσατε την ελευθερία εδώ και πολύ καιρό, και δεν μπορείτε να μου τη δώσετε πίσω γιατί δεν την πήρατε εσείς οι ίδιοι... Μπορείτε να πεί­τε στον γέρο, ξέρετε ποιόν -εκεί πάνω - πως έχετε την εξουσία πάνω στους ανθρώπους μόνον όσο δεν πά­ρετε τα πάντα απ’ αυτούς. Αλλά όταν έχετε ληστέψει κάποιον από τα πάντα, δεν βρίσκεται πλέον υπό την εξουσία σας - είναι και πάλι ελεύθερος4.

Ο δια Χριστόν σαλός είναι ελεύθερος, επειδή «δεν έχει τί­ποτε να χάσει»: Όχι επειδή τον λήστεψαν από τα πάντα, αλλά επειδή ο ίδιος τα απαρνήθηκε όλα με τη δική του επιλογή. Ό­πως ο Μπομπύνιν δεν έχει περιουσία, οικογένεια, κοινωνική θέση, και μπορεί έτσι να λέγει την αλήθεια με προφητική τόλ­μη. Δεν μπορεί να υποστεί εκμετάλλευση, διότι δεν έχει καμιά φιλοδοξία και φοβάται μόνο τον Θεό.

Η κλήση της σαλότητας για χάρη του Χριστού δεν περιορί­ζεται μόνο στη Ρωσία, αλλά χαρακτηρίζει επίσης τον ελληνικό και συριακό Χριστιανισμό από τον τέταρτο αιώνα και μετά. Άγιοι σαλοί μπορούν επίσης να βρεθούν στη χριστιανική Δύ­ση, αλλά και εντελώς έξω από τη χριστιανική Παράδοση όπως, για παράδειγμα, στους εβραίους Χασιδίμ, στους μουσουλμάνους Σούφι, και στους βουδδιστές Ζέν. Ο σαλός είναι μια οικουμενική μορφή. Ένα από τα πιο πρώιμα παραδείγματα στον ανα­τολικό Χριστιανισμό -ίσως το πρωιμότερο-δεν είναι ένας άν­δρας αλλά μια γυναίκα: η ανώνυμη μοναχή που περιγράφεται από τον Παλλάδιο στη Λαυσαϊκή Ιστορία, η οποία έζησε στην Άνω Αίγυπτο στα τέλη του τέταρτου αιώνα, σε μια γυναικεία κοινότητα που ακολουθούσε τον κανόνα του Παχωμίου. Προ­σποιούμενη την τρελή, δούλευε στην κουζίνα, με κουρέλια τυ­λιγμένα στο κεφάλι της αντί της μοναστικής καλύπτρας. Ανε­λάμβανε τις ευτελέστερες εργασίες και οι άλλες καλόγριες της συμπεριφέρονταν με γενική περιφρόνηση, την κλωτσούσαν και την προσέβαλαν. Μια μέρα ο διάσημος ασκητής Πιτηρούμ επι­σκέφτηκε την κοινότητα. Προς κατάπληξη όλων, γονάτισε μπρο­στά της και ζήτησε την ευλογία της. «Είναι σαλή», διαμαρτυ­ρήθηκαν οι άλλες μοναχές. «Εσείς είστε τρελές», τους απάντη­σε ο Πιτηρούμ. «Είναι η αμμάς μας (η πνευματική μας μητέρα), η δική μου και η δική σας». Μερικές μέρες αργότερα, για να αποφύγει τις τιμές που τώρα δεχόταν, η σαλή μοναχή εξα­φανίστηκε και κανείς δεν ξανάκουσε ποτέ γι’ αυτήν. «Και κα­νένας δεν ξέρει», προσθέτει ο Παλλάδιος, «που πήγε, ή που εξα­φανίστηκε, ή πως πέθανε». Φαίνεται πως δεν γνώριζε ούτε το όνομά της6.

Όπως και πριν, διαπιστώνουμε την απροσδιόριστη μορφή του σαλού: είναι άγνωστος, κρυμμένος, ξένος.

Στην ελληνική Παράδοση δύο άγιοι σαλοί κατέχουν εξέχου­σα θέση: ο άγιος Συμεών Εμέσης και ο άγιος Ανδρέας Κων­σταντινουπόλεως. Ο Συμεών κατά πάσα πιθανότητα είναι ι­στορική μορφή, που έζησε στα μέσα ή στα τέλη του έκτου αιώ­να· τον αναφέρει ο εκκλησιαστικός Ιστορικός Ευάγριος, που έγραψε λίγα χρόνια μόνο αργότερα7. Ο Βίος του Συμεών, που συνετέθη από τον άγιο Λεόντιο Νεαπόλεως Κύπρου πιθανώς κατά τη δεκαετία του 640. Ίσως να είχε βασιστεί εν μέρει σε μια προηγούμενη γραπτή πηγή, χαμένη τώρα, αλλά αυτό πα­ραμένει ένα συζητήσιμο ερώτημα8. Το κατά πόσο ο Βίος του Λεοντίου είναι ιστορικά αξιόπιστος είναι ένα θέμα που θα το αφήσω κατά μέρος- για τον σκοπό μου εδώ μου αρκεί απλώς να μεταχειριστώ τον Βίο ως «εικόνα» του δια Χριστόν σαλού, καθώς προσφέρει μια τυπική εικόνα του τι υποτίθεται πως είναι ο σαλός στην ορθόδοξη Παράδοση. Η ιστορικότητα του Βί­ου του Ανδρέα είναι πολύ πιο αμφισβητήσιμη από αυτήν του Συμεών. Το έργο αποδίδεται στον Νικηφόρο, πρεσβύτερο της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως, αλλά είναι άγνωστο το πότε ακριβώς γράφηκε11, και όλοι σχεδόν οι σύγχρονοι μελετητές συμφωνούν στο να το θεωρούν κάτι περισσότερο από ένα «αγιογραφικό μυθιστόρημα»10. Όμως, ακόμη κι αν είναι μυ­θιστορηματικός, ο Βίος τού Ανδρέα είναι σημαντικός, όπως και του Συμεών, ως «εικόνα» ή τόπος.

Ο Ανδρέας μνημονεύεται σήμερα ιδιαίτερα στη Ρωσία, όπου έχει συνδεθεί με τη γιορτή της Pokrov ή της θείας Σκέπης της Θεοτόκου (1η Οκτωβρίου) (Σ.τ.Μ. Στην Ελλάδα έχει μετατεθεί στις 28 Οκτωβρίου). Ο Συμεών ήταν μοναχός, ο Ανδρέας λαϊκός˙ και οι δύο πραγμα­τοποίησαν την κλήση προς τη σαλότητα σε πόλεις -ο Συμεών στην Έμεσα, ο Ανδρέας στην Κωνσταντινούπολη-και στις δύο περιπτώσεις η τρέλα ήταν προσποιητή.

Ο αρχαιότερος άγιος σαλός που μας είναι γνωστός στη Ρω­σία είναι ο Ισαάκ (ενδέκατος αιώνας), ένας μοναχός της Μο­νής των Σπηλαίων στο Κίεβο, που η σαλότητά του, για κάποια τουλάχιστον περίοδο, ήταν μάλλον γνήσια παρά προσποιητή. Είναι παράξενο παρατηρώντας πόσοι από τους Ρώσους σαλούς ήταν αλλοδαποί. Ο άγιος Προκόπιος του Ουστιούγκ (περίπου αρχές του δέκατου τέταρτου αιώνα) ήταν ένας Γερμανός προσήλυτος στην Ορθοδοξία˙ ο άγιος Ισίδωρος Tverdislov του Ροστώφ (δέκατος τρίτος αιώνας) ήταν μάλλον κι αυτός Γερμανός˙ ο άγιος Ιωάννης «ο Μαλλιαρός», επίσης στο Ροστώφ (|1581), ήταν σίγουρα ξένος, και το Ψαλτήρι του, που διετηρείτο ακό­μη στον τάφο του τον δέκατο όγδοο αίώνα, ήταν γραμμένο στα λατινικά. Όλα τούτα διαφωτίζουν το ζήτημα που επισημάνα­με, πως ο σαλός είναι ένας ξένος και ένας προσκυνητής. Αποτελεί άραγε η δια Χριστόν σαλότητα, αναρωτιέται κανείς, ειδικά μια κλήση για τους Δυτικούς προσήλυτους στην Ορθοδοξία; Έχω στο μυαλό μου μερικά παραδείγματα από σύγχρονους Άγγλους ορθοδόξους.

Η χρυσή εποχή των Ρώσων iurodivye (σαλών) ήταν ο δέκα­τος εκτός αιώνας, η περίοδος για την οποία μιλά ο Fletcher. Δυο από τους γνωστότερους σαλούς εκείνης της εποχής, ο άγιος Βα­σίλειος ο Ευλογημένος της Μόσχας (1552) και ο άγιος Νικό­λαος του Πσκώφ (1576), βρίσκονταν σε επαφή με τον Ιβάν τον Τρομερό. Μετά τον δέκατο έβδομο αιώνα οι σαλοί αραιώνουν, καθώς η εξευρωπαϊσμένη Ρωσία του Μεγάλου Πέτρου και των διάδοχων του πολύ λίγο τους χρειαζόταν. Αλλά η παράδοση συ­νεχίστηκε : τον δέκατο όγδοο αιώνα εμφανίζεται η οσία Ξένια της Αγίας Πετρούπολης, χήρα ενός συνταγματάρχη που είχε πε­θάνει ξαφνικά σ' ένα πάρτι οινοποσίας (οι σπουδαστές ακόμη προσεύχονται πάνω στον τάφο της πριν πάνε για τις εξετάσεις τους)· τον δέκατο ένατο αιώνα, ο Θεόφιλος από το Κιτάγιεβο, που τον είχε επισκεφτεί ο αυτοκράτορας Νικόλαος Α'. και η Πελαγία, μαθήτρια του αγίου Σεραφείμ, που επιτέθηκε σε έναν επίσκοπο χαστουκίζοντάς τον11 τον εικοστό αιώνα, η Πάσα του Σάρωφ, με την οποία ο Νικόλαος Β' συνομίλησε το 1903, αμέ­σως μετά την κατάταξη στη χορεία των αγίων του αγίου Σε­ραφείμ. Η Πάσα συνήθιζε να βάζει άφθονη ζάχαρη στο τσάι των επισκεπτών για τους οποίους προέβλεπε κακοτυχίες˙ στην περίπτωση τού μελλοντικού μάρτυρα αυτοκράτορα έβαλε τόσα πολλά κομμάτια, που το τσάι ξεχείλισε.

Και τι γινόταν στη Σο­βιετική Ένωση; Σύμφωνα μ’ έναν εμιγκρέ της δεκαετίας του 1970, υπήρχαν ακόμη τότε άγιοι σαλοί στη Ρωσία: «Κρύβονται και τους κρύβουν και οι άλλοι» - αν ανακαλύπτονταν, θα κλεί­νονταν αμέσως σε ψυχιατρικά άσυλα12. Οι σύγχρονες τυραν­νίες έχουν κάθε λόγο να φοβούνται την ελευθερία του δια Χρι­στόν σαλού.

Τι μπορούμε να μάθουμε από αυτή την κλήση, τη φαινομε­νικά τόσο παράδοξη, και όμως στην πραγματικότητα τόσο βα­θιά χριστιανική; Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Βίο τού αγίου Συμεών Εμέσης, του δια Χριστόν σαλού, γραμμένο από τον άγιο Λεόντιο· για τον λόγο αυτό, αλλά και για το ότι είναι ο πρώτος και ο πλέον ολοκληρωμένος Βίος που αφιερώνεται σ' έναν άγιο σαλό, έχει το πλεονέκτημα να διαθέτει μια ιστορική βά­ση. Έχει επίσης το επί πλέον πλεονέκτημα να παρουσιάζει τη δια Χριστόν σαλότητα στην πλέον συγκλονιστική και προκλη­τική μορφή της. Οι ακραίες περιπτώσεις, θέτοντας τα ζητήμα­τα με την οξύτερη δυνατή σαφήνεια, έχουν συχνά πολλά να μας διδάξουν.
πηγή