Γράφει ο Ἰωάννης Κων. Νεονάκης

Ὅποιος περιδιαβεῖ σήμερα τὴν παλιὰ πόλη στήν Κωνσταντινούπολη, στὴν περιοχή τοῦ Λαλελί, μπορεῖ νὰ σταθεῖ μπροστὰ σὲ ἕνα μικρὸ καὶ φαινομενικὰ ταπεινὸ τζαμί, τὸ Μπόντρουμ Τζαμί, τὸ ἀποκαλούμενο καὶ Μεσίχ Πασᾶ Τζαμί. Μὲ μιὰ πρώτη ματιά μοιάζει περισσότερο μὲ ρωμαίικη ἐκκλησία παρὰ μὲ ὀθωμανικὸ τέμενος. Κι αὐτὸ δὲν εἶναι τυχαῖο· κάτω ἀπὸ τὶς μεταγενέστερες ἐπεμβάσεις κρύβεται ἡ παλαιὰ Μονὴ τοῦ Μυρελαίου, γυναικεῖο μοναστήρι, ἔργο τοῦ αὐτοκράτορα Ρωμανοῦ Λεκαπηνοῦ, τόπος ταφῆς τοῦ ἰδίου καὶ τῆς οἰκογένειάς του.

Ἀκόμη πιό σοκαριστικὴ ὅμως εἶναι ἡ μορφὴ τοῦ ἰδίου τοῦ Μεγάλου Βεζίρη, τοῦ Μεσίχ Πασᾶ, στὸ ὄνομα τοῦ ὁποίου τιμᾶται σήμερα τὸ μνημεῖο· λαμπρὸς γόνος τῆς οἰκογενείας τῶν Παλαιολόγων, γιὸς τοῦ Μανουὴλ Παλαιολόγου, δεσπότη τῆς Θεσσαλονίκης, ἐξισλαμισμένος Ρωμηός, ποὺ ἔφθασε νὰ γίνει ἀρχιναύαρχος τοῦ ὀθωμανικοῦ στόλου καὶ Μέγας Βεζίρης· αὐτὸς ποὺ πολιόρκησε τὴν Ρόδο, στραφεὶς οὐσιαστικὰ ἐναντίον τοῦ ἰδίου τοῦ γένους του.

Ἡ ὕπαρξη ἑνὸς «Παλαιολόγου» στὴν κορυφὴ τῆς ὀθωμανικῆς ἱεραρχίας δὲν εἶναι μιὰ παράξενη ἱστορικὴ ἐξαίρεση. Εἶναι παράθυρο σὲ ἕνα κεφάλαιο τῆς ἱστορίας μας ποὺ συνήθως ἀποσιωποῦμε· τὸ κεφάλαιο τοῦ ἐξισλαμισμοῦ καὶ, στὴν συνέχεια, τοῦ ἐκτουρκισμοῦ μεγάλου μέρους τοῦ Γένους τῶν Ρωμηῶν. ·

1. Ποιοὶ εἶναι τελικὰ οἱ «Τούρκοι»; Ἡ πικρὴ ἀλήθεια πίσω ἀπὸ τὸ ἐρώτημα

Στὴν ἱστορικὴ μας φαντασία κυριαρχεῖ ἕνα ἀπλοϊκὸ σχήμα: ὑπῆρξε μιὰ φυλὴ νομάδων Μογγόλων ἱππέων, λιγότεροι ἀπὸ μερικὲς δεκάδες χιλιάδες, πού ξεχύθηκαν ἀπὸ τὴν Κεντρικὴ Ἀσία, νίκησαν στά ἀνατολικά σύνορα τῆς πατρίδας μας τῆς Ρωμανίας, και εἰσέβαλαν στην ἐνδοχώρα καίγοντας, ρημάζοντας, γεννοβολόντας καὶ -κάπως μαγικά- ἐστησαν μιὰ νέα αὐτοκρατορία μέ διάρκεια αἰώνων.

Ὅμως, λογικὰ τέτοια σχήματα δεν μποροῦν να ἰσχύσουν. Εἶναι ἀδύνατον μιὰ μικρὴ, ὀμάδα νομάδων νὰ καταλύσει μιὰ χιλιόχρονη παγκόσμια ὑπερδύναμη, νὰ ὀργανώσει πολὺπλοκη διοίκηση, ὑψηλὴ γραφειοκρατία, ἀποτελεσματικότατες στρατιωτικὲς δομὲς καὶ περίφημη διπλωματία μακρόπνοου στρατηγικοῦ σχεδιασμοῦ, ἂν δὲν στηριχθεῖ ἐπάνω σὲ προϋπάρχοντες πληθυσμούς, θεσμοὺς καὶ ἱκανότητες.

Τὴν ἐποχὴ τῆς εἰσόδου τῶν νομάδων στὴν Ἀνατολία ὑπῆρχαν ἤδη πολλὰ ἐκατομμύρια (κατ’ ἐκτίμηση περισσότερα τῶν δέκα) γηγενῶν κατοίκων, κατὰ κύριο λόγο ἑλληνόφωνων Ρωμηῶν. Αὐτοί οἱ ἂνθρωποι, ποὺ καλλιεργοῦσαν τὴν γῆ, ποὺ ζοῦσαν στὰ παράλια καὶ στὴν ἐνδοχώρα, ποὺ γέμιζαν τὶς πόλεις, τὰ μοναστήρια καὶ τὶς ἐνορίες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, τι ἀπέγιναν; Σφάχτηκαν; Χάθηκαν; Ἐξαϋλώθηκαν; Ἦταν μόνο τό ἑνάμισι ἑκατομμύριο τῶν Ἑλλήνων πού ἀντηλλάγησαν μετά το 1922 ἢ συνέβη κάτι ἂλλο;

Και κάτι ποὺ ὅλοι τὸ βλέπομε, ἀλλὰ ὅλοι ἀρνούμαστε ὑποσυνείδητα νὰ τὸ ἐξηγήσομε. Παρακολουθοῦμε στὴν τηλεόραση τὶς σειρὲς τους καὶ ἐπισκεπτόμαστε τὴν Τουρκία ὡς τουρίστες. Ὅμως Μογγόλους δὲ βλέπομε πουθενά. Ἴσως σπάνια κάποιον· ἀλλὰ ἀκόμα καὶ αὐτὸς πιθανότατα θὰ εἶναι μετανάστης ἀπὸ τὶς Κεντρο-Ασιατικὲς φιλικὲς πρὸς τὴν Τουρκία χῶρες. Μα τότε, ἂν δὲν εἶναι οἱ Τούρκοι Μογγόλοι καὶ Κεντρο-Ασιάτες ὅπως πιστεύομε, τί εἶναι; Μὴπως, ἡ ἱστορική ἀλήθεια εἶναι ὁτι οἱ γηγενεῖς πληθυσμοί ἐξισλαμίσθηκαν πρῶτα καὶ ἀργότερα ἐκτουρκίσθηκαν, ἀποτελῶντας τὸν κύριο κορμὸ αὐτοῦ ποὺ σήμερα ἀποκαλεῖται «τουρκικὸ ἔθνος»;

Ἡ θέση ὅτι (με την ἐξαίρεση τῶν Κούρδων οἱ ὁποῖοι ἀποτελοῦν ἓναν ἱστορικό λαό) ἡ μεγάλη πλειονότητα τῶν σημερινῶν «Τούρκων» τῆς Ἀνατολίας εἶναι γηγενεῖς Μικρασιάτες καὶ Βαλκάνιοι πληθυσμοί, δηλαδή ἐξισλαμισμένοι Ρωμηοὶ καὶ ἄλλοι χριστιανοί, ἔχει πλέον ἐπαρκῶς τεκμηριωθεῖ. Πολλά βιβλία σχετικά με τό θέμα ἒχουν γραφεῖ. Ἐνδεικτικά ἐδώ να ἀναφέρομε τρία: (α) «Ἡ παρακμή τοῦ μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμοῦ στὴ Μικρὰ Ἀσία καὶ ἡ διαδικασία τοῦ ἐξισλαμισμοῦ (11ος–15ος αἰῶνας)» τοῦ Σπύρου Βρυώνη, (β) «Ποιά Τουρκία; Ποιοί Τοῦρκοι;» τοῦ Φραγκούλη Φράγκου και (γ) «Ποιοί Τοῦρκοι;» τοῦ Νίκου Χειλαδάκη. Ὁ ἐξισλαμισμὸς καὶ ὁ ἐκτουρκισμὸς δὲν ἦταν ἕνα στιγμιαῖο ἐπεισόδιο· ὑπῆρξε μιά πολὺπλοκη διαδικασία δέκα καὶ πλέον αἰώνων, ποὺ συνεχίζεται μὲ ἄλλες μορφὲς μέχρι καὶ σήμερα (βλέπε Δυτικὴ Θράκη, Βαλκάνια, διεθνῆ δίκτυα ἰσλαμικῶν ταγμάτων κτλ).

2. Γιατί ἐξισλαμίσθηκαν οἱ Μικρασιάτες; Δύο βασικοὶ ἄξονες

Ἂν προσπαθούσαμε νὰ συνοψίσουμε σὲ δύο κεντρικὰ σημεῖα τὸ «γιατί» τῆς ἀρχικῆς θρησκευτικῆς μεταστροφῆς τῶν Μικρασιατικῶν πληθυσμῶν, θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε:

Πολλαπλὴ ἀποκοπὴ τῆς περιφέρειας ἀπὸ τὸ κέντρο,
Πνευματικὴ ἡγεμονία τοῦ Ἰσλάμ στὸν χῶρο καὶ στὸν χρόνο ἐκείνης τῆς περιόδου.

2.1. Ἡ ἀποκοπὴ τῆς περιφέρειας ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη

Ἡ Βασιλεύουσα, μὲ τὸ πέρασμα τῶν αἰώνων, ἄρχισε νὰ ἀποκόπτεται προοδευτικὰ ἀπὸ τὶς ἀνατολικὲς της ἐπαρχίες. Ἀκατάλληλοι ἡγέτες, ἐσωτερικὲς ἔριδες, οἰκονομικὴ δυσπραγία, ἀδυναμία στρατιωτικῆς προστασίας, καὶ, ἀργότερα, ἡ καταλυτικὴ τομὴ τῆς ἁλώσεως ἀπὸ τοὺς Φράγκους, ἔκοψαν τοὺς δεσμοὺς τοῦ κέντρου με την περιφέρεια.

Ἡ διοικητικὴ, οἰκονομική, στρατιωτικὴ καὶ πνευματικὴ ἀποξένωση γέννησε ἀγανάκτηση. Οἱ πληθυσμοὶ τῶν ἀνατολικῶν θεμάτων βίωναν συνεχῶς τὴν πίεση τῶν μουσουλμανικῶν δυνάμεων· ζοῦσαν μέσα σὲ ἕνα καθεστὼς ἀνασφάλειας καὶ ἀστάθειας, χωρὶς νὰ μποροῦν πιὰ νὰ προσβλέπουν πρὸς τὸ κέντρο γιὰ βοήθεια.

Ἐπιπλέον, ὁ αὐταρχισμὸς τοῦ κέντρου -ὑψηλή φορολόγηση, καταστολὴ ἐξεγέρσεων, ἐκτοπίσεις πληθυσμῶν, σκληρὲς διοικητικὲς παρεμβάσεις- βάθαινε τὸ ρῆγμα.

Ἔτσι, σταδιακά, ἡ περιφέρεια βρέθηκε μπροστὰ σὲ ἕνα ὑπαρξιακὸ δίλημμα:

– εἴτε νὰ αὐτοοργανωθεῖ καὶ νὰ ἀποκοπεῖ,
– εἴτε νὰ προσδεθεῖ σὲ ἄλλο ἰσχυρότερο κέντρο ποὺ μποροῦσε νὰ τῆς προσφέρει ἀσφάλεια, τάξη καὶ προοπτική – ἔστω καὶ μὲ τίμημα τὴν μεταβολὴ θρησκείας καὶ ταυτότητας.

Αὐτὸ τὸ μοτίβο δὲν εἶναι ἀπλῶς ἕνα παλαιὸ ἱστορικὸ ἐπεισόδιο. Εἶναι νόμος τῆς ἱστορίας: ὅταν ἡ περιφέρεια ἐγκαταλείπεται, ὅταν οἱ ἄνθρωποἰ της νιώσουν ὅτι τὸ «κέντρο τους» δὲν τοὺς προστατεύει πλέον αυτό ἒχει σάν συνέπεια το κεντρο πλέον να μην τοὺς ἐμπνέει, να μην τοὺς ἀφορᾶ, ὀδηγώντας του νομοτελειακα να ἀναζητήσουν ἓνα ἄλλο κέντρο, μιάν ἄλλην ἀναφορά.

2.2. Ἡ πνευματικὴ ἡγεμονία τοῦ Ἰσλάμ

Παράλληλα μὲ τὴν ἀποκοπὴ ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη, οἱ Μικρασιάτες ζοῦσαν σὲ ἕναν χώρο ὅπου τὸ Ἰσλάμ κέρδιζε σταδιακὰ τὴν πνευματικὴ ἡγεμονία.

Οἱ ἀνατολικὲς ἐπαρχίες, ἤδη ἀπὸ τὸν 7^ο-8^ο αἰῶνα, βρίσκονταν σὲ ἐπαφὴ μὲ τὸν μουσουλμανικὸ κόσμο. Ὁ πληθυσμὸς τους, κατὰ βάση ἀγροτικός, μὲ ἔντονη λαϊκὴ εὐσέβεια ἀλλὰ περιορισμένη θεολογικὴ κατάρτιση, κουβαλοῦσε μαζί του καὶ πλήθος παλαιῶν θρησκευτικῶν δοξασιῶν (ἡλιολατρεία, λατρεία τῆς Μεγάλης Μητέρας, μυστηριακὲς λατρείες κ.λπ.).

Μέσα σὲ αὐτὸ τὸ ἔδαφος φύτρωσαν καὶ ἄνθισαν ἀναρίθμητες αἱρέσεις καὶ κακοδοξίες· Ἀρειανοί, Μοντανιστές, Νεστοριανοί, εἰκονομάχοι Ἴσαυροι, Παυλικιανοί, Μανιχαῖοι, Εὐχῆτες καὶ τόσοι ἄλλοι. Ἀρκετὲς ἀπὸ αὐτὲς τὶς κινήσεις συγκρούστηκαν σφοδρὰ μὲ τὸ κέντρο, μὲ ἀποτέλεσμα ἐκτοπίσεις, σφαγές, ἐρήμωση περιοχῶν.

Σὲ αὐτὸ τὸ πλαίσιο, τὸ Ἰσλάμ δὲν ἐμφανίστηκε ὡς κάτι ἀπολύτως ξένο. Για πολλούς, ἔγινε ἀντιληπτὸ ὡς «ἄλλη μία» θρησκευτικὴ πρόταση τῆς Ἀνατολῆς, συχνὰ μὲ παρεμφερεῖς δογματικοὺς ἄξονες ὃπως:

– ἡ ἀντίθεση στὴν λατρεία τῶν εἰκόνων,
– ἡ αὐστηρὴ μονοθεΐα και ἡ ὀξεῖα ἀντίθεση ἒναντι τῆς ἐνανθρωπήσεως,
– οἱ διαρχικὲς ἀντιλήψεις περὶ καλοῦ καὶ κακοῦ,
– ἡ ἀπόρριψη τῶν μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας.

Ἔτσι, γιὰ ὅσους εἶχαν ἤδη ἀπομακρυνθεῖ ἀπὸ τὴν Ὀρθόδοξη πίστη, ἡ μετάβαση ἀπὸ μιὰ αἵρεση σὲ μιὰν ἄλλη -αὐτὴν τὴν φορά μὲ το ὀνομα Ἰσλάμ- δὲν φαινόταν τόσο μεγάλη καὶ ἀπότομη.

3. Τὰ σουφικὰ τάγματα· γέφυρες ἀνάμεσα στόν Χριστιανισμό καὶ στό Ἰσλάμ

Καθοριστικὸ ρόλο στὴν ἐξάπλωση τοῦ Ἰσλάμ ἔπαιξαν τὰ σουφικὰ τάγματα καὶ οἱ ἀδελφότητες, τὰ ὁποῖα στηρίχθηκαν στὴν παλαιὰ μικρασιατικὴ παράδοση τῶν ἀδελφοτήτων. Ἀνέλαβαν νὰ προσφέρουν στὸ Ἰσλάμ πνευματικὴ ἡγεμονία καὶ κοινωνικὸ ρόλο.

Δίδασκαν ἕνα ἰδιότυπο, «μυστικιστικὸ» Ἰσλάμ, μὲ πολλὲς χριστιανικὲς ἀναφορές, μνήμες καί πρακτικές. Ἔγιναν στὴν πράξη ἓνα ἐνδιάμεσο σκαλοπάτι μεταξὺ Χριστιανισμοῦ καὶ Ἰσλάμ, μιὰ γέφυρα ποὺ ἐπέτρεψε σὲ πλῆθος ἀνθρώπων νὰ περάσουν ἀπὸ τὸ ἕνα πλαίσιο στὸ ἄλλο χωρὶς νὰ νιώθουν ὅτι ἀκυρώνουν ἀπολύτως τὸ παρελθόν τους.

Τὰ τάγματα καὶ οἱ προσωπικότητες πολλὲς· ὁ ἀσκητικότατος σεΐχης Σαρὴ Σαλτίκ, ὁ περίφημος Τζελαλεντίν Ρουμί, ὁ ἐπονομαζόμενος καὶ Μεβλανά (δάσκαλος), ἰδρυτὴς τοῦ τάγματος τῶν δερβίσηδων Μεβλεβί, ὁ σεΐχης Μπεντρεντίν Μαχμούτ, ὁ Μπαμπὰ Ἰσάκ, ἰδρυτὴς τοῦ τάγματος τῶν μπαμπαΐδων, ὁ Χατζὴ Μπεκτάς, ἰδρυτὴς τοῦ πανίσχυρου τάγματος τῶν Μπεκτασήδων, λαϊκὴ ἔκφραση τοῦ ὁποίου εἶναι ἀκόμα καὶ σήμερα τὰ δεκάδες ἐκατομμύρια τῶν Ἀλεβήδων, τὸ κίνημα τῶν Κιζιλμπάσηδων, τὸ τάγμα τῶν Ρουφαή (ἢ Χουρουφήδων), ὁ Μολᾶ Καμπίζ, ὁ Μουσταφᾶ Μπορκλουντζέ, τὸ τάγμα τῶν Ἀχήδων (ἢ Κορματήδων) καὶ τόσα ἄλλα

Πίσω ἀπὸ αὐτὰ τὰ ὀνόματα κρύβεται μιὰ πραγματικότητα:
τὸ Ἰσλάμ δὲν κέρδισε μόνο μὲ τὴν βία, ἀλλὰ καὶ μὲ πειστικὴ πνευματικὴ πρόταση, κοινωνικὰ αἰτήματα καὶ ὑπόσχεση δικαιοσύνης γιὰ τὸν ἁπλὸ λαό.

Ἔτσι, τὸ θρησκευτικὸ τοπίο τῆς Μικρᾶς Ἀσίας μεταβλήθηκε ραγδαία. Ἰδιαίτερα μετὰ τὴν κατάρρευση τῆς Ρωμανίας ἀπὸ τοὺς Φράγκους, τὴν ὑποχώρηση τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας καὶ τὴν ἐρήμωση πολλῶν μοναστηριῶν, ὁ λαὸς ἔμεινε ἀκατήχητος, ἀκάλυπτος, θεολογικὰ ἀπροστάτευτος.

Σ’ αὐτὸ τὸ κενὸ μπῆκαν τὰ τάγματα καὶ πρόσφεραν νόημα, ταυτότητα, κοινότητα – ἔστω κι ἂν αὐτὸ σήμαινε σταδιακὰ ἐξισλαμισμό.

4. Ἐξισλαμισμὸς καὶ ἐκτουρκισμός· ἡ κοινωνικὴ μηχανικὴ μιᾶς αὐτοκρατορίας

Ἀφοῦ διαμορφώθηκε ὁ πυρήνας τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους, οἱ ἐξουσιαστικοὶ μηχανισμοὶ του ἐπιτάχυναν τὴ διαδικασία. Δὲν ἀρκοῦσε πιὰ ἡ σταδιακὴ διείσδυση· χρειαζόταν συστηματικὴ μεταβολὴ τῶν πληθυσμῶν.

Τὰ μέσα ἦταν πολλὰ καὶ πολυεπίπεδα:

– παιδομαζώματα καὶ δημιουργία τῶν γενιτσαρικῶν σωμάτων,
– βίαιες ἀρπαγὲς γυναικῶν καὶ μεικτοὶ γάμοι σὲ πλαίσιο πολυγαμίας, ποὺ ὁδηγοῦσαν νομοτελειακὰ στὴν πλήρη ἀφομοίωση τῆς χριστιανῆς συζύγου καὶ τῶν παιδιῶν της, – ὑψηλή φορολογία τῶν «ἀπίστων», ἡ ὁποῖα ὀδήγησε πολλές οἰκογένειες, και μάλιστα πλούσιες στην μεταστροφή
– κοινωνικές, διοικητικές, δικαστικὲς καὶ ποικίλες οἰκονομικὲς διακρίσεις εἰς βάρος τῶν μὴ μουσουλμάνων,
– συστηματικὲς ψευδορκίες γιὰ δήθεν ἀρνησιθρησκία ἀπὸ χριστιανούς, οἱ ὁποῖοι πλέον ἀναγκάζονταν νὰ γίνουν μουσουλμάνοι γιὰ νὰ μὴν τιμωρηθοῦν μὲ θάνατο, – ἐξισλαμισμός σκλάβων
– στοχευμένοι, βιαίοι μαζικοὶ ἐξισλαμισμοὶ σὲ κρίσιμες στρατηγικὰ περιοχές.

Ὁ ἐξισλαμιζόμενος ἔπαιρνε νέο, μουσουλμανικὸ ὄνομα καὶ χάνονταν ἀπὸ τὸ γένος του. Ἡ μνήμη ἔσπαζε. Τὸ ἴδιο συνέβη σχεδὸν στὸ σύνολο τῶν λεγομένων Τουρκοκρητικῶν, ἀλλά καί στην Κύπρο και στὰ Βαλκάνια, σὲ ἀμέτρητες κοινότητες ποὺ σήμερα κρύβονται πίσω ἀπὸ ταμπέλες «τουρκικές», «μουσουλμανικές», «ἀλβανικές» κ.λπ.

5. Ἡ θεολογικὴ καρδιὰ τοῦ προβλήματος· ταυτότητα, φῶς καὶ ἐλευθερία

Ἡ ἱστορία αὐτὴ δὲν εἶναι ἀπλῶς γεωπολιτική. Εἶναι πρωτίστως θεολογικὸ καὶ ὑπαρξιακὸ δράμα.

Ἡ πορεία τοῦ ἐξισλαμισμοῦ ἀποδεικνύει γιὰ ἀκόμη μία φορά ὅτι ἡ θρησκευτικὴ ταυτότητα ἑνὸς λαοῦ καθορίζει σὲ μεγάλο βαθμὸ τὴν ἱστορικὴ του ἀντοχὴ καὶ τὴν δυνατότητά του νὰ ὑπάρξει ὡς ἑτερότητα.

Γιὰ τὸ Γένος τῶν Ρωμηῶν αὐτὸ εἶναι ἀκόμη πιο ἔντονο. Δὲν μιλοῦμε γιὰ μιὰ ἀφηρημένη «θρησκευτικὴ ἰδεολογία», ἀλλὰ γιὰ ἕναν λαὸ ποὺ κάποτε εἶδε καὶ ψηλάφησε τὸν ἐνσάρκως ἀναστηθέντα Χριστό, πού τον γεύτηκε μέσα στὴν ἐμπειρία τῶν μυστηρίων, τῆς Θείας Λειτουργίας, τῆς ἡσυχαστικῆς ζωῆς.

Ὅταν ὅμως χαθεῖ ὁ φωτισμός, ὅταν ἡ ζῶσα σχέση μὲ τὸν Χριστὸ ὑποχωρήσει καὶ ἀντικατασταθεῖ ἀπὸ τυπικότητα, συμβιβασμὸ καὶ ἐκκοσμίκευση, τότε ὁ νοῦς σκοτίζεται. Καὶ ἀκολουθεῖ νομοτελειακὰ ἡ ὑποταγή σὲ κάθε πρόσκαιρη ἰδεολογία· ἄλλοτε Ἰσλάμ, ἄλλοτε ἐθνικισμός, ἄλλοτε ὑλιστικὴ παγκοσμιοποίηση.

Κάθε φορά ποὺ ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία λανθάνει, ὑποχωρεῖ ἢ μεταμορφώνεται σὲ ἁπλὴ «θρησκευτικὴ ὑπηρεσία», τὸ Γένος συρρικνώνεται. Ὄχι γιατί «μειώνονται τὰ νούμερα», ἀλλὰ γιατί χάνεται ὁ τρόπος, ἡ Ρωμηοσύνη ὡς συγκεκριμένος τρόπος ὑπάρξεως μέσα στὸν Χριστό.

Ὁ Χριστὸς μπορεῖ, ἂν τὸ θελήσει, «καὶ ἐκ λίθων ἐγεῖραι τέκνα τῷ Ἀβραάμ». Ὅμως σέβεται τὴν ἐλευθερία μας. Ἂν ἐμεῖς, ὡς Ἐκκλησία, ὡς βαπτισμένοι Ὀρθόδοξοι, ἀφήσουμε τὰ πράγματα νὰ χαθοῦν, ἐκεῖνος δὲν θὰ μᾶς βιάσει. Ἡ εὐθύνη εἶναι στὰ χέρια μας – πολὺ περισσότερο σήμερα, ποὺ ἔχομε ἤδη δύο χιλιετίες ἐμπειρίας καὶ δὲν εἴμαστε πιὰ στὴν «παιδικὴ ἡλικία» τῆς Ἐκκλησίας.

Ἡ σημερινὴ Τουρκία· ἀπὸ τὸν κεμαλισμὸ στὸ σουνιτικὸ Ἰσλάμ

Τὸ ἱστορικὸ ὑπόβαθρο τῶν ἐξισλαμισμῶν μᾶς βοηθᾶ νὰ κατανοήσουμε καὶ τὴν σημερινὴ Τουρκία. Ἡ σύγχρονη Τουρκία βρίσκεται σὲ φάση προϊούσας μεταβάσεως·
ἀπὸ τὸν κεμαλικὸ ἐθνικισμὸ καὶ τὸν ρόλο τοῦ «κοσμικοῦ χωροφύλακα» τῆς περιοχῆς
πρὸς τὴν ἡγεμονία τοῦ σουνιτικοῦ Ἰσλάμ καὶ τὸν ρόλο μιᾶς περιφερειακῆς ὑπερδυνάμεως μὲ νεο-ὀθωμανικὲς φιλοδοξίες.

Ἡ μεταστροφὴ τῆς τουρκικῆς κοινωνίας πρὸς πιο ἔντονα ἰσλαμικὰ πρότυπα πραγματοποιεῖται καὶ πάλι, σὲ μεγάλο βαθμό, μὲσῳ τῶν σουφικῶν καὶ «ἀδελφικῶν» δομῶν, ποὺ γνωρίζουν ἰδιαίτερη ἄνθηση μετὰ τὴ δεκαετία τοῦ 1980. Μπορεῖ μετά το πραξικόπημα τοῦ 2016 να ὑπέστρεψε το πανίσχυρο τάγμα Νουρτζού, μὲ ἐξέχουσα μορφὴ τὸν ἐκλιπόντα Φετουλλάχ Γκιουλέν, ὃμως πολύ γρήγορα ἐπικράτησαν ἂλλα ἀκόμα πιο ἀκραία συντηρητικά ἰσλαμικά τάγματα, ἀδελφότητες και ΜΚΟ ὃπως οἱ Νακσημπεντήδες, το Μεντζίλ, οἱ Σουλεϊμαντζήδες κτλ.

Ἡ στρατηγικὴ τῆς Δύσεως για δεκαετίες, ἡ ὁποία ἦταν νὰ ἐνισχύσει το σουνιτικὸ Ἰσλάμ ὡς «διαχειρίσιμο ἑταῖρο» -καὶ ἐνδεχομένως ἀντίβαρο σὲ ἄλλα ἰσλαμικὰ ρεύματα- συνέβαλε πολύ σὲ αὐτὴν τὴν μετάβαση. Ἔτσι, μὲ τὴν ἀνοχὴ καὶ συχνὰ μὲ τὶς εὐλογίες τῶν ἰσχυρῶν τῆς γῆς, ἡ Τουρκία ἐπιχείρησε καί ἐπιχειρεῖ νὰ ἐπανέλθει ὡς ἡγετικὴ δύναμη τοῦ σουνιτικοῦ κόσμου, μὲ βλέμμα στραμμένο στὰ ἐδάφη τῆς παλαιᾶς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας.

Αὐτὸ τὸ ὅραμα ἐκφράζεται –και στην πατρίδα μας τόσο μὲ ρητορικὲς ἐξαγγελίες, ὅσο καὶ μὲ πολιτικές στὴν πράξη με (ἐκτός τῶν ἂλλων):

– τήν συστηματική προσπάθεια ἐκτουρκισμοῦ Πομάκων καὶ ἄλλων μουσουλμάνων τῆς Δυτικῆς Θράκης,
– τον τουρκοϊσλαμικὸ ἐκφασισμὸ φιλήσυχων κοινοτήτων στά νησιά,
– την οἰκονομικὴ διείσδυση καὶ δημιουργία θυλάκων σὲ βόρειες και ἂλλες περιοχὲς τῆς Ἑλλάδος,
– την πολιτισμικὴ καὶ πνευματικὴ διείσδυση μὲ κάθε μέσο.

Ἐδῶ χρειάζεται νηφάλια ἀλλὰ ἀποφασιστικὴ ἐγρήγορση. Δὲν ἔχομε πλέον τὸ δικαίωμα νὰ διαβάζουμε τὰ γεγονότα μὲ ὅρους ἀπλουστευμένου «ἀντιτουρκισμοῦ». Ὀφείλομε νὰ δοῦμε τὴν πραγματικότητα μὲ καθαρὸ νοῦ, ἔχοντας ἐπίγνωση τῆς μακραίωνης ἱστορίας τῶν ἐξισλαμισμένων Ρωμηῶν ποὺ σήμερα ἀποτελοῦν τὸν κορμὸ αὐτοῦ τοῦ κράτους.

Ἡ κρίση ταυτότητας στὴν Τουρκία· μία πληγὴ ποὺ ἀνοίγει

Παρά τὴν ἐπίμονη, διάρκειας δεκαετιῶν, πλύση ἐγκεφάλου τῆς τουρκικῆς διοίκησης, οἱ χαμένες ταυτότητες δὲν ἐξαφανίστηκαν. Ἀντιστέκονται, ἔστω καὶ ἀσυνείδητα.

Τὰ τελευταία χρόνια, λόγῳ τοῦ διαδικτύου, τῶν δορυφορικῶν μέσων, τοῦ τουρισμοῦ, τῶν νέων ἐπιστημονικῶν εὑρημάτων, ἀλλὰ καὶ τῆς σχετικῆς χαλαρώσεως τῆς λογοκρισίας, πολλοὶ διανοούμενοι -δημοσιογράφοι, συγγραφεῖς, πανεπιστημιακοί κτλ – ἀρχίζουν νὰ θέτουν δημοσίως ἐρωτήματα γιὰ τὴν πραγματικὴ καταγωγὴ μεγάλων τμημάτων τοῦ πληθυσμοῦ.

Παράλληλα, δὲν λείπουν καὶ συμβολικὲς ἐκρήξεις συλλογικῆς μνήμης· μαζικὲς διαδηλώσεις μὲ συνθήματα ὅπως «εἴμαστε ὅλοι Ἀρμένιοι», ἢ κινήσεις ἀλληλεγγύης πρὸς Κούρδους, Ρωμηούς, Ἀρμενίους, ποὺ ἀποκαλύπτουν ὅτι κάτω ἀπὸ τὴν ἐπιφανειακὴ ὁμοιομορφία σιγοβράζει μιὰ βαθιὰ κρίση ταυτότητας.

Σὲ αὐτὸ τὸ σημείο, ἐμεῖς, ὡς Ρωμηοί, κατέχομε τὴν ἱστορικὴ ἀλήθεια. Ὄχι γιὰ νὰ τὴν ὑψώσουμε ὡς ἐργαλεῖο ἐνοχῆς, ἀλλὰ ὡς φιλάνθρωπο καθρέφτη. Καὶ μποροῦμε στὰ ἐρωτήματά τους νὰ τοὺς προσφέρομε τὰ τεκμήρια καὶ τὶς ἀπαντήσεις ποὺ χρειάζονται· ἀπαντήσεις οἱ ὁποῖες θὰ τοὺς βοηθήσουν νὰ προσδιορίσουν τὴν ταυτότητά τους καὶ νὰ ἐπαναχαράξουν τὴν πορεία τους. Ὀφείλομε λοιπόν, ὡς πρόσωπα ἀλλὰ καὶ ὡς μικρὲς συλλογικότητες (παρέες, κοινότητες, πολιτιστικοὶ σύλλογοι κλπ.), νὰ βοηθήσομε αὐτοὺς ποὺ ἀναζητοῦν -καὶ πρόκειται πλέον γιὰ μεγάλο τμήμα τοῦ λαοῦ στὴν ἀπέναντι πλευρὰ τοῦ Αἰγαίου– νὰ ἀνακαλύψουν τὶς ρίζες τους καὶ τὴν χαμένη τους ἀφετηρία.

Οἱ δρόμοι πολλοί· ἐπικοινωνία, φιλίες, ταξίδια, ἱστοσελίδες, βιβλία, ἡμερίδες, πολιτιστικὲς ἀνταλλαγές, συνεργασίες και τόσα ἂλλα. Μικρὲς κινήσεις ποὺ ὅμως, στὸ βάθος, ἀγγίζουν ὑπαρξιακὰ ἐρωτήματα ἀνθρώπων καὶ λαῶν.

Ἡ ἀναζήτηση τῆς πραγματικῆς τους ταυτότητας, τό ταυτοτικό τους ζήτημα (kimlik meselesi) ἀποτελεῖ μεῖζον θέμα τῶν σημερινῶν Μικρασιατικῶν πληθυσμῶν, τό ὁποῖο ἐπηρεάζει καί θά ἐπηρεάσει ἀκόμα περισσότερο στό μέλλον τά γεγονότα τῆς εὐρύτερης περιοχῆς.

Τί σημαίνουν ὅλα αὐτὰ γιὰ ἐμᾶς σήμερα;

Ζοῦμε σὲ δύσκολους καιρούς, σὲ μιὰ νέα «πυκνὴ νύχτα» τῆς ἱστορίας. Ἡ λαίλαπα τῆς λεγομένης «νέας ἐποχῆς», τὰ ὁράματα μιᾶς ἄχρωμης παγκοσμιοποίησης, ἡ διαρκὴς ἀποδόμηση κάθε παραδοσιακῆς ταυτότητας δὲν ἀφήνουν κανέναν ἀνεπηρέαστο.

Μέσα σὲ αὐτὸ τὸ γενικότερο παγκόσμιο τοπίο, οἱ Ὀρθόδοξοι Ρωμηοὶ καλούμαστε νὰ ἀντισταθοῦμε ὄχι ἀπλῶς γιὰ «ἐθνικοὺς λόγους», ἀλλὰ πρωτίστως γιὰ λόγους σωτηρίας:
– σωτηρίας τῆς δικής μας ταυτότητας, τῆς Ρωμηοσύνης,
– σωτηρίας τοῦ κάθε ἀνθρώπου ποὺ διψᾶ γιὰ ἀλήθεια, ἐλευθερία καὶ νόημα.

Ἐάν δεν ἀντισταθοῦμε διατηρώντας ὑψηλό ὀρθόδοξο φρόνημα, φαινόμενα ὃπως ὁ ἐξισλαμισμός θα μᾶς ἐξαφανίσουν ἱστορικά.

Καί «ἀντίσταση» ἐξ ἐπόψεως Ρωμηοσύνης σημαίνει ἐπιστροφή στὶς πηγές:
– ἀναβάπτιση στὴν ἡσυχαστικὴ, ἀγιοπατερικὴ μας παράδοση,
– ἐπανευαγγελισμὸς ὅλων μας, κληρικῶν καὶ λαϊκῶν,
– ἀναγέννηση τῆς ἐνορίας ὡς ζωντανῆς κοινότητος καὶ ὄχι ὡς «γραφείου θησαυροφυλακίου μυστηρίων»,
– Λειτουργικὴ ζωή – καὶ πάλι Λειτουργικὴ ζωή,
– προσευχὴ, μετάνοια, νηπτικὴ ἐγρήγορση,
– κατάφαση τοῦ κόσμου χωρὶς συσχηματισμὸ μὲ τὸ φρόνημα τοῦ κόσμου.

Μόνον ἔτσι θὰ δοθοῦν Ἁγιοπνευματικὲς λύσεις σὲ προσωπικὸ καὶ συλλογικὸ ἐπίπεδο. Μόνον ἔτσι δὲν θὰ χαθοῦμε κι ἐμεῖς μέσα στὴν ἐπόμενη στροφὴ τῆς ἱστορίας, ὅπως χάθηκε κάποτε σχεδόν ὁλόκληρή ἡ Ρωμαίικη παρακαταθήκη στὴν Δύση, στὴν Παλαιστίνη, στὴ Μικρὰ Ἀσία.

Ἐπίλογος

Τὸ ζήτημα τοῦ ἐξισλαμισμοῦ καὶ τοῦ ἐκτουρκισμοῦ μεγάλου μέρους τοῦ Γένους μας εἶναι ἕνα ἀκόμη ἀνοιχτὸ κεφάλαιο τῆς ἱστορίας. Δὲν ἀνήκει στὸ παρελθόν· ρίχνει την σκιά του πάνω στὸ παρὸν καὶ τὸ μέλλον μας.

Χωρὶς ἡττοπάθεια ἀλλὰ καὶ χωρὶς αὐταπάτες, ὀφείλομε:
– νὰ τὸ μελετήσομε ἐνδελεχῶς,
– νὰ ἀναγνωρίσομε τὶς εὐθύνες μας ὡς Ἐκκλησία καὶ ὡς λαός,
– νὰ ἀντλήσομε ἀπὸ τὴν ἐμπειρία αὐτὴ ὁδηγίες γιὰ νὰ μὴν ἐπαναλάβομε τὰ ἴδια λάθη,
– νὰ σταθοῦμε μὲ διάκριση ἀπέναντι στὴ σημερινὴ Τουρκία, βλέποντας πίσω ἀπὸ τὸ προσωπείο τοῦ κράτους τὰ πρόσωπα, τὶς πληγωμένες ταυτότητες, τοὺς ἐξισλαμισμένους Ρωμηούς, τὰ παιδιά καὶ τὰ ἐγγόνια τους.

Καὶ, πάνω ἀπ’ ὅλα, νὰ πορευθοῦμε μὲ τὴν βεβαιότητα ὅτι ἡ τελικὴ νίκη δὲν ἀνήκει οὔτε σὲ αὐτοκρατορίες οὔτε σὲ ἰδεολογίες, ἀλλὰ στὸν Ἀναστημένο Κύριο μας και την Ἐκκλησία του, γιὰ τήν ὁποῖα ἔχει ἤδη δοθεῖ ὁ λόγος:
«καὶ πύλαι ἅδου οὐ κατισχύσουσιν αὐτῆς».

Αὐτὴ ἡ βεβαιότητα δὲν εἶναι πρόσχημα γιὰ ἀδράνεια· εἶναι ἡ κρυφὴ ρίζα ἑνὸς ὑπερήφανου και συνάμα νηφάλιου ἀγῶνα γιὰ τὴν σωτηρία τοῦ Γένους μας καὶ ὅλων ὅσοι θέλουν νὰ σωθοῦν – ἔστω καὶ ἂν προέρχονται ἀπὸ μακρινὴ ἢ πιο πρόσφατη γενιὰ ἐξισλαμισμένων Ρωμηῶν.