«Τίμα Τον Κύριον από των απαρχών των γεννημάτων σου»

Γράφει ο π. Αυγουστίνος Βλάχος

  Λίγο πριν πάμε να παραλάβουμε τα σταφύλια που θα ευλογηθούν αύριο στον ναό μας για τη μεγάλη δεσποτική εορτή της Μεταμορφώσεως Του Χριστού, σκέφτομαι πως υπάρχουν κάποιες στιγμές στον χρόνο που, όσο κι αν επαναλαμβάνονται, δεν χάνουν ποτέ τη σημασία τους. Και η ευλογία των σταφυλιών στη γιορτή της Μεταμορφώσεως είναι μία απ' αυτές. Δεν είναι κάτι φανταχτερό. Δεν έχει θόρυβο, δεν έχει εντυπωσιασμό. Έχει όμως σιωπή, τάξη και μυστήριο. Έχει το άγγιγμα Του Θεού πάνω στα πρώτα γεννήματα της γης.

Και επειδή από πολλούς τέτοιες μέρες μας τίθενται ερωτήματα για αυτές τις ευλογημένες συνήθειες, αισθάνθηκα την ανάγκη να δούμε τι σημαίνει να παίρνεις ένα τσαμπί σταφύλι και να το φέρνεις μπροστά στον Χριστό; Ποιο είναι το βάρος αυτής της απλής κίνησης, που γίνεται εδώ και αιώνες, σ' όλα τα μήκη και πλάτη της Ορθοδοξίας; Πότε ξεκίνησε; Ποιος τη δίδαξε; Και, κυρίως, ποια ψυχή την κράτησε ζωντανή;

Αν ανοίξει κανείς την Παλαιά Διαθήκη, θα δει πως ο Θεός ζητούσε πάντοτε τις «απαρχές», δηλαδή τους πρώτους καρπούς της γης. Το πρώτο στάχυ, το πρώτο σύκο, το πρώτο τσαμπί σταφυλιού. Όχι βεβαίως γιατί τα είχε ανάγκη. Αλλά για να μάθει ο άνθρωπος να θυμάται. Τι να θυμάται; Πώς ό,τι καλό έχει, το έλαβε. Κι ό,τι κρατάει στα χέρια του, είναι δώρο, όχι ιδιοκτησία. 

«Τίμα Τον Κύριον από των απαρχών των γεννημάτων σου», λέει στις Παροιμίες. Κι αυτή η αρχή, της ευγνωμοσύνης και της επιστροφής του δώρου στον Δοτήρα, δεν έπαυσε με Τον Χριστό. Αντίθετα, ο ίδιος ο Χριστός ονομάζεται «απαρχή των κεκοιμημένων», δηλαδή ο πρώτος καρπός της Αναστάσεως, από τον οποίο θ' ακολουθήσουν όλοι όσοι πιστεύουν.

Η Εκκλησία, από τα πρώτα της βήματα, συνέχισε αυτή την πνευματική στάση. Οι Αποστολικές Διαταγές, ένα από τα αρχαιότερα εκκλησιαστικά κείμενα, περιλαμβάνουν ευχές για την ευλογία των καρπών. Και οι κανόνες των Αποστόλων καθορίζουν ρητά ποιοι καρποί μπορούν να προσφέρονται: Στάρι, σταφύλια, ελιές. Εκείνα δηλαδή από τα οποία γεννιέται το ψωμί, το κρασί και το λάδι. Τα υλικά που γίνονται μέσα μυστηριακής ζωής. Γιατί το στάρι θα γίνει Άρτος Ευχαριστίας. Το σταφύλι θα γίνει Οίνος που θα μεταβληθεί σε Αίμα Χριστού. Και το λάδι θα φωτίσει τα καντήλια και θα χρίσει τον άνθρωπο στον αγώνα του.

Δεν είναι τυχαίο πως ένας από τους μεγαλύτερους κανονολόγους της Εκκλησίας, ο Θεόδωρος Βαλσαμών, ερμηνεύοντας αυτούς τους κανόνες, γράφει ότι τα σταφύλια επιτρέπονται στον ναό όχι απλώς ως καρποί της γης αλλά επειδή απ' αυτά προέρχεται το κρασί που θα μπει στο Άγιο Ποτήριο. Είναι σαν να λέει: Κάθε τσαμπί σταφυλιού περιέχει μέσα του έναν ολόκληρο λειτουργικό κόσμο. Δεν είναι μόνο τροφή. Είναι δυνατότητα Θείας Μεταβολής.

Στο Βυζάντιο, αυτό το κατάλαβαν καλά. Έχουμε μαρτυρίες ήδη από τον 7ο αιώνα ότι ο αυτοκράτορας συγκέντρωνε τα πρώτα σταφύλια και περίμενε τον Πατριάρχη να τα ευλογήσει και να τα διανείμει. Κι απ' τον 10ο αιώνα και εξής, εμφανίζονται στα λειτουργικά βιβλία ειδικές ευχές για την ευλογία των σταφυλιών, που διαβάζονται αποκλειστικά στη γιορτή της Μεταμορφώσεως.

 Σε τυπικά μεγάλων μοναστηριών, όπως του Αγίου Σάββα, γράφεται καθαρά ότι εκείνη την ημέρα επιτρεπόταν να καταλύσουμε σταφύλια, προφανώς αφού πρώτα ευλογηθούν. Μάλιστα, το Τυπικό του Ρήγα, ένα μοναστηριακό τυπικό της παράδοσης των κολλυβάδων, καθορίζει ακόμη και το πότε: Μετά την «οπισθάμβωνον» ευχή της Θείας Λειτουργίας, ο ιερέας στέκεται μπροστά στην εικόνα Του Χριστού και ευλογεί τις παρατεθειμένες σταφυλές, όπως γίνεται σήμερα.

Η παράδοση αυτή δεν έμεινε στα βιβλία. Έγινε ζωή. Κι αυτή η ζωή συνεχίζεται.
Σε πολλά μέρη της Ελλάδας, ο κόσμος εξακολουθεί να φέρνει τα πρώτα σταφύλια στον ναό για να ευλογηθούν. Στην Κρήτη, τα πηγαίνουν από το προηγούμενο βράδυ και τα αφήνουν μπροστά στο ιερό μαζί με βασιλικό. Την άλλη μέρα ευλογούνται και μοιράζονται με το αντίδωρο. Κάποιοι ρίχνουν τα ευλογημένα σταφύλια στο βαρέλι του τρύγου, για να έχει το κρασί τη χάρη του Θεού. Στη Λέσβο, το ίδιο. Στην Πιερία, παλιότερα, το πρώτο τσαμπί κρεμιόταν στην εικόνα Του Χριστού, τάμα ευχαριστίας και προσδοκίας.

  Η ευχή που διαβάζεται είναι όμορφη και με βάθος. Ζητά από Τον Θεό ν' αγιάσει τον καρπό και να τον κάνει πηγή ευφροσύνης στους πιστούς. Και στην τελευταία φράση, λέει πως αυτά τα σταφύλια είναι δώρο «εις εξιλασμόν αμαρτιών δια του ιερού και αγίου Σώματος και Αίματος Του Χριστού Σου». Δηλαδή, τα πρώτα σταφύλια δεν είναι απλώς ένας καρπός για να ευφρανθούμε. Είναι προσφορά ευχαριστίας. Και καθώς ευλογούνται την ημέρα της Μεταμορφώσεως, μας θυμίζουν ότι και η φύση, όταν προσφέρεται με πίστη, μπορεί να καθαγιαστεί. Ότι ακόμη κι ένας απλός καρπός μπορεί να γίνει αφορμή να θυμηθούμε πως όλος ο κόσμος περιμένει τη δική του μεταμόρφωση.

Και πράγματι... αν δεν είναι η Μεταμόρφωση η εορτή που αρμόζει σ' αυτό το έθιμο, ποια άλλη θα ήταν; Εκείνος που «έλαμψε ως ο ήλιος» μπροστά στους μαθητές Του, Εκείνος που δεν άλλαξε φύση, αλλά φανέρωσε την αλήθεια της, Εκείνος μας δείχνει τι σημαίνει να μεταμορφώνεται το φθαρτό σε άφθαρτο. Όπως το κρασί, μέσα στο Άγιο Ποτήριο, μεταβάλλεται σε Αίμα Χριστού, έτσι κι η δική μας προσφορά, όσο απλή κι αν είναι, αναφέρεται στην Ευχαριστία. Γίνεται ευχαριστιακή στάση ζωής.
Έτσι βλέπω κι εγώ τα σταφύλια που θα ευλογήσουμε αύριο. Όχι ως φρούτα. Όχι ως παράδοση απλώς. Αλλά ως ένα κομμάτι της ευχαριστιακής ζωής. Μια μικρή προσφορά που κουβαλά το νόημα όλης της πίστης: Να δίνεις το πρώτο, το καλύτερο, το δικό σου, τον κόπο των χειρών σου, στον μόνο που μπορεί να το κάνει αιώνιο.
Σπουδαίο πράγμα, δεν νομίζετε;

Κι όταν τα σταφύλια ευλογηθούν, δεν θα τα φάνε οι άνθρωποι απλώς για τη γλύκα τους. Θα τα γευτούν ως υπόσχεση. Ότι και τα έργα μας και οι κόποι μας, και οι καρποί της γης και της ψυχής, μπορούν να ευλογηθούν. Μπορούν να μεταμορφωθούν. Μπορούν να γίνουν, τελικά, Θεού κοινωνία.