Η Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακη Μονή Αγίου Νικάνορος ή Ιερά Μονή Ζάβορδας ή Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού

 

Η Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακη Μονή Αγίου Νικάνορος ή Ιερά Μονή Ζάβορδας ή Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού βρίσκεται στη Δυτική Μακεδονία, στα όρια Γρεβενών με Κοζάνη. Είναι κτισμένη στην κορυφή του όρους Καλλίστρατο με υψόμετρο 535 μέτρων, σε επιβλητική θέση πάνω από τον ποταμό Αλιάκμονα. Απέχει 57 χλμ. ΝΑ.-Α. από τα Γρεβενά, 52 χλμ. Ν.-ΝΔ. από Κοζάνη, 65 χλμ. Δ.-ΒΔ. από την Ελασσόνα και 24 χλμ. (οδικά) Β. από τη Δεσκάτη. 

 Πανηγυρική θεία λειτουργία τελέστηκε  ανήμερα της Μεταμορφώσεως στην ιερά μονή Ζάβορδας

Ιστορία Μονής

Η Πατριαρχικὴ καὶ Σταυροπηγιακὴ Μονὴ τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ ἱδρύθηκε τὸ 1534 (κατὰ κάποιους μελετητὲς λίγο ἀργότερα). Αἰτία τῆς ἀνεγέρσεως τῆς Μονῆς ἦταν ἡ εὕρεση τῆς εἰκόνας τοῦ Ζωοδότου Χριστοῦ, κατόπιν θαυμαστοῦ ὁράματος τοῦ ὁσίου Νικάνορος. Ἡ ὀνομασία Ζάβορδα ἢ Ζάμπουρντα ἔχει πολλὲς ἑρμηνεῖες ἡ ἐπικρατέστερη τῶν ὁποίων ὑποστηρίζει ὅτι κοντὰ στὴν μονὴ ὑπῆρχε οἰκισμὸς μὲ αὐτὸ τὸ ὄνομα, ποὺ σταδιακὰ διαλύθηκε δίνοντας τὸ ὄνομα του στὸ μοναστήρι. Ὑπάρχει ὅμως καὶ μία παράδοση ποὺ ἀποδίδει τὴν ἐπωνυμία τοῦ μοναστηριοῦ στὸ παρακάτω περιστατικό: Ἕνας πλούσιος μπέης τῆς περιοχῆς στὴν ἐποχὴ τοῦ ὁσίου εἶχε ἕνα μονάκριβο παιδί ποὺ ἀρρώστησε βαριά. Ἀπελπισμένος ἀπὸ τοὺς γιατροὺς καὶ χοτζάδες ἄκουσε γιὰ τὸν ἅγιο καλόγερο ποὺ ἀσκήτευε στὸ Καλλίστρατο ὄρος. Κατέφυγε λοιπὸν στὸν ὅσιο καὶ τὸ παιδί του ἔγινε καλά. Μὲ εὐγνωμοσύνη τότε ὁ μπέης ἀνέβασε τὸν ὅσιο σέ κοντινὸ βουνὸ καὶ δείχνοντάς του δάση καὶ χωράφια τοῦ εἶπε τουρκιστὶ «ζάπτ μπουρντά», δηλαδὴ πᾶρε ἀπὸ αὐτὰ ἐδῶ ὅ,τι θέλεις.Ἡ μονὴ ἐξ ἀρχῆς ἦταν Σταυροπηγιακὴ καὶ ὑπαγόταν στὴν Ἀρχιεπισκοπὴ Ἀχρίδος μέχρι τὸ 1767, ἔτος ποὺ ὑπήχθη στὸ κλίμα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ὅπου παραμένει μέχρι καὶ σήμερα ὑπὸ τοὺς ὅρους τῆς Πατριαρχικῆς καὶ Συνοδικῆς Πράξεως τοῦ 1928. Τὸ κυρίως συγκρότημα τῆς μονῆς βρίσκεται ἐπὶ τῆς κορυφῆς τοῦ ὄρους Καλλιστράτου. Ἡ ὀνομασία του προέρχεται ἀπὸ τὸν ὅσιο Καλλίστρατο πρῶτο οἰκιστὴ τοῦ τόπου καὶ ἱδρυτὴ τῆς Σκήτης τοῦ ἁγίου Γεωργίου. Ἔχει ὕψος 150 μέτρων καὶ ἀπὸ τὴ βάση του χωρίζεται ἀπὸ τὸ ὄρος τῆς Βουνάσας μὲ ἕνα φαράγγι ποὺ μέσα του κυλάει ἥσυχα ὁ ποταμὸς Ἁλιάκμονας. Ἀπὸ τὰ παλαιὰ κτίσματα τῆς μονῆς σώζεται τὸ Καθολικὸ (κεντρικὸς ναός), ποὺ εἶναι ἀφιερωμένο στὴ Μεταμόρφωση τοῦ Χριστοῦ καὶ εἶναι κατάγραφο μὲ ἐξαίρετες τοιχογραφίες τοῦ Φράγκου Κατελάνου (16ος αἰ.). Ἑκατέρωθεν ἔχει δύο παρεκκλήσια τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου καὶ τοῦ Τιμίου Προδρόμου, ὅπου καὶ ὁ τάφος τοῦ ὁσίου Νικάνορος. Παλαιὸ κτίσμα τῆς μονῆς εἶναι καὶ τὸ πέτρινο καμπαναριὸ ὕψους 20 μέτρων, ποὺ εἶναι ἔργο τοῦ 1873. Τὰ ὑπόλοιπα κτήρια εἶναι νεώτερα καὶ κτίστηκαν μετὰ τὸν καταστροφικὸ σεισμὸ τοῦ 1995. Τὸ μοναστήρι στὰ χρόνια ποὺ ἀκολούθησαν ἀνέπτυξε μεγάλη δράση καὶ εὐεργέτησε ὅλη τὴν περιοχὴ τῆς δυτικῆς Μακεδονίας. Μὲ τὴν ἀκτινοβολία του καὶ τὰ θαύματα Του ὁ ὅσιος στάθηκε φραγμὸς στὸν ἐξισλαμισμό, ποὺ ἐκεῖνα τὰ χρόνια εἶχε πάρει μεγάλες διαστάσεις. Μὲ τὶς περιοδεῖες τῶν λειψάνων τοῦ ἁγίου οἱ μοναχοὶ κήρυτταν τὸν λόγο τοῦ Θεοῦ καὶ στήριζαν τὴν ἐθνικὴ καὶ θρησκευτικὴ συνείδηση τῶν σκλαβωμένων Ἑλλήνων. Ἡ μονὴ, κτισμένη σὲ παλαιὸ σταυροδρόμι ποὺ ἕνωνε τὸν Θεσσαλικὸ κάμπο μὲ τὴν Ἤπειρο καὶ τὴν Μακεδονία, ἦταν τό καταφύγιο τῶν ὁδοιπόρων. Σὲ παλαιὰ ἀρχεῖα διαβάζουμε ὅτι καθημερινὰ ἡ μονὴ σίτιζε πάνω ἀπὸ 250 ἄτομα. Μεγάλη εἶναι καὶ ἡ προσφορά της στὴν τοπικὴ κοινωνία. Σχεδὸν τὸ σύνολον τῶν κατοίκων τῶν γειτονικῶν χωριῶν δούλευαν στὰ κτήματα καὶ στὰ ζῶα τῆς μονῆς καὶ μέχρι σήμερα οἱ παπποῦδες περιγράφουν μὲ εὐγνωμοσύνη τὴ φροντίδα καὶ τὶς εὐεργεσίες ποὺ ἀπήλαυσαν ἀπὸ τὴ μονὴ σὲ δύσκολα χρόνια. Δυστυχῶς ἡ περιουσία τῆς μονῆς σταδιακὰ μειώθηκε ἢ καταπατήθηκε μὲ ἀποτέλεσμα ὅλη αὐτὴ ἡ δραστηριότητα νὰ σταματήσει, γεγονὸς ποὺ συνετέλεσε καταλυτικὰ στὴν ἐρήμωση πολλῶν χωριῶν. Ἡ Μονή τὸ 1952 παρεχώρησε 50.000 στρέμματα σὲ ἀκτήμονες τῆς περιοχῆς, ἐνῶ τὸ μεγαλύτερο μέρος τῶν κοπαδιῶν της εἶχε κλαπεῖ ἀπὸ τοὺς ἀντάρτες κατὰ τὸν ἐμφύλιο πόλεμο. Εἶναι ἱστορικὰ βεβαιωμένο ὅτι ὅσοι κατεπάτησαν ἢ ἔκλεψαν ὁ,τιδήποτε ἀπὸ τὸ μοναστήρι εἶχαν τραγικὸ τέλος. Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ὁ μεγάλος κτηνοτρόφος Κατσανίκας ἀπὸ τὴ Βλάστη ποὺ πῆρε ἀπὸ τὸ μοναστήρι 2000 κατσίκια καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτὸ καταστράφηκε ὁλόκληρη ἡ περιουσία του, ἐνῶ ὁ ἴδιος παραφρόνησε. Παράλληλα οἱ αὐθαίρετες ἐπεμβάσεις τῶν τοπικῶν ἐκκλησιαστικῶν ἀρχῶν στὴν περιουσία τῆς μονῆς ἔπαιξαν καταλυτικὸ ρόλο στὴν παρακμή της. Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἡ ἀναγκαστικὴ ἐκποίηση 5.000 στρεμμάτων στήν κοινότητα Κρόκου Κοζάνης τὸ 1952 γιὰ τὴν ἀνέγερση τοῦ Ἐπισκοπείου Γρεβενῶν, τὴν ἴδια στιγμὴ ποὺ ἡ μονὴ ἀναγκαζόταν λόγῳ ἔνδειας νὰ καταφύγει σὲ δανεισμὸ ἀπὸ τὴν Τράπεζα τῆς Ἑλλάδος. Συγχρόνως οἱ παράλογες ἀπαιτήσεις τοῦ ἄρτι συσταθέντος τότε Γενικοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Ταμείου ὁδήγησε τὴ Ζάβορδα μαζὶ μὲ πλῆθος ἄλλων Μονῶν σὲ οἰκονομικὸ ἀφανισμό. Σπουδαία ὅμως ἦταν καὶ ἡ ἐκπαιδευτικὴ δράση τῆς μονῆς. Μὲ χορηγίες της συντηροῦσε σχολεῖα σὲ πολλὰ χωριὰ τῆς εὐρύτερης περιοχῆς Βεντζίων (Σαρακίνα, Παναγία κ.ἄ.), σπούδαζε πολλοὺς ἄπορους νέους σὲ πανεπιστήμια, ἐνῶ στήριζε οἰκονομικὰ καὶ τὴ Θεολογικὴ Σχολὴ τῆς Χάλκης. Ἐξίσου σημαντικὴ εἶναι καὶ ἡ ἐθνικὴ δράση τῆς μονῆς. Ἐνίσχυσε τὸν ἀγῶνα τοῦ 1821 λιώνοντας ὅλα τὰ ἀσημένια καντήλια χάριν τῆς Ἐπαναστάσεως. Κατὰ τὸν Μακεδονικὸ Ἀγῶνα τὸ μοναστήρι ἀποτελοῦσε τὸ πρῶτο ὀργανωμένο κέντρο ὑποδοχῆς μετὰ τὴν ἐλεύθερη Ἑλλάδα. Ὑπῆρξε καταφύγιο καὶ κρυψώνα πολεμοφοδίων πολλῶν μακεδονομάχων, ἐνῶ οἱ μοναχοὶ χρησιμοποιῶντας τὴν σπαρτίνα (μεταλλικὸ σύρμα ποὺ ἕνωνε τὸν Ἁλιάκμονα) περνοῦσαν κρυφὰ ἀπὸ τοὺς Τούρκους τοὺς Μακεδονομάχους στὴν Μακεδονία. Τὸ 1941, μετὰ τὴν πτῶση τοῦ Ἀλβανικοῦ μετώπου στὸ μοναστήρι βρῆκαν φροντίδα καὶ προστασία δεκάδες στρατιωτῶν. Οἱ μοναχοὶ λοιπὸν τῆς Ζάβορδας μέσα ἀπὸ ὅλες αὐτὲς τὶς ἀντιξοότητες στάθηκαν στὸ ὕψος τῆς ἀποστολῆς τους καὶ τῆς παρακαταθήκης τοῦ ἁγίου κτίτορός τους. Οἱ δυσκολίες ὅμως αὐτές συνετέλεσαν στὴ σταδιακὴ παρακμὴ τῆς μονῆς. Ἔτσι ἐνῶ μέχρι τὰ τέλη τοῦ 19ου αἰῶνα ἀριθμοῦσε σαράντα πατέρες στὰ μέσα τοῦ 20ου εἶχαν ἀπομείνει μόλις ὀκτώ. Χαριστικὴ βολὴ στὴ ζωὴ τῆς μονῆς ἦταν ἡ ἀναίτια δολοφονία τοῦ ἡγουμένου Γαβριὴλ καὶ τοῦ μοναχοῦ Γερασίμου καὶ ἡ πλήρης λεηλασία τῆς μονῆς ἀπὸ τοὺς ἀριστεροὺς ἀντάρτες τὸ 1947. Ἔκτοτε ὁ ἀριθμὸς τῶν πατέρων ἔφθινε διαρκῶς μέχρι καὶ τὸν θάνατο τοῦ τελευταίου ἡγουμένου τῆς μονῆς Ἀρχιμ. Ἀμφιλοχίου τοῦ Ἰμβρίου τὸ 1984. Η νέα Ἀδελφότητα,πού έγκαταστάθηκε τὸ 2015, μὲ ζῆλο ἀγωνίζεται νὰ δώσει ξανὰ στὸ ἱστορικὸ αὐτὸ μοναστήρι τὸ ἀρχαῖο του κάλλος.

Τα Ιερά Λείψανα του Αγίου τα οποία είναι τοποθετημένα σε αργυρή λάρνακα . Τέλος πολύ σημαντικά θεωρούνται τα χειρόγραφά της και κυρίως το χειρόγραφο αρ.95