Το χωριό της Ελλάδας που οι κάτοικοι μιλάνε.. σφυρίζοντας!

Διάλογοι μόνο με σφυρίγματα – Η σφυριχτή γλώσσα του χωριού Αντιά στην Εύβοια

 

Τι κοινό μπορεί να έχουν τα νησάκια Λα Γκομέρα και Ελ Ιέρο στα Κανάρια Νησιά της Ισπανίας με το ορεινό χωριό Αας στα Πυρηναία της Γαλλίας, το νησί Αγιος Λαυρέντιος στον σιβηρικό βορρά και τα χωριά Αντιάς, Σιμικούκι και Ευαγγελισμός στην Κάρυστο της Εύβοιας και δεκάδες ακόμη περιοχές του πλανήτη;

Οι κάτοικοι των αυτών τόπων μπορούν να επικοινωνούν από μεγάλες αποστάσεις σφυρίζοντας. Οχι απλώς συνθηματικά, ή με τη μελωδία ενός κομματιού αλλά σε κανονική διάλεκτο. Πρόκειται για τη σφυριχτή γλώσσα ή όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι στα χωριά της Εύβοιας, «σφυριά».

Οπως λέει ο Νταβίντ Ντίζα Ράγιες ο οποίος είναι εθνομουσικολόγος, ερευνητής αλλά και δάσκαλος της γλώσσας αυτής «οι καλοί σφυριχτές μπορούν να καταλάβουν όλα τα μηνύματα». Σε αυτή η μέθοδος επικοινωνίας, τη διαδεδομένη σε 80 τουλάχιστον περιοχές σε όλο τον κόσμο, κάθε σφύριγμα αντιστοιχεί σε ένα γράμμα της αλφαβήτου της κάθε γλώσσας – και η σύνθεσή τους οδηγεί στη δημιουργία των σφυριχτών λέξεων και κατ’ επέκταση προτάσεων, όπως διαβάζουμε στο περιοδικό Smithsonian.

Εχουν διατυπωθεί πολλές εκτιμήσεις γύρω από τη δημιουργία και τη διάδοση αυτού του ιδιαίτερου τύπου διαλόγου. Μια εκδοχή θέλει, για παράδειγμα, τους κατοίκους του Αντιά να είναι απόγονοι περσών στρατιωτών, οι οποίοι φρουρούσαν έλληνες αιχμαλώτους στην περιοχή της Καρύστου. Επειτα από την ήττα τους στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας, ο περσικός στρατός εγκατέλειψε τους φρουρούς της Καρύστου που  κατέφυγαν στις ορεινές περιοχές γύρω από την Αντιά. Επειτα αναμείχθηκαν με τους τοπικούς πληθυσμούς και στη συνέχεια αφομοιώθηκαν από αυτούς.

Αλλη θεωρία υποστηρίζει ότι οι κάτοικοι του Αντιά κατάγονται από τους Δωριείς και αυτό γιατί, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους πληθυσμούς της περιοχής, δεν μιλούν αρβανίτικα.

Υπάρχει και μία – λιγότερο δημοφιλής – εκδοχή σύμφωνα με την οποία  θεωρεί ότι «πατέρες» της σφυριχτής ήταν μία ομάδα από κατοίκους του Αίνου στη Θράκη, οι οποίοι ήρθαν στην περιοχή το 1469 ως αιχμάλωτοι των Βενετών.

Η ιδιαίτερη αυτή γλώσσα έγινε γνωστή τον Μάρτιο του 1969 από σωστικά συνεργεία που προσπαθούσαν να εντοπίσουν τη σορό ενός πιλότου του οποίου το αεροπλάνο προσέκρουσε στην περιοχή του όρους Οχη.

Σε ό,τι αφορά τη διαδικασία εκμάθησης της γλώσσας – και που είναι κοινός τόπος και στις 80 περιοχές του πλανήτη που επιλέγουν να επικοινωνούν ακόμη έτσι – είναι ότι η πλειονότητα των παιδιών αρχίζει να μαθαίνει από την ηλικία των οκτώ ετών. Πρόκειται για μια γλώσσα που χρησιμοποιείται, μεταξύ άλλων, στο Κουρσκόι στην Τουρκία, στο χωριό Αας των Πυρηναίων της Γαλλίας, αλλά και σε απομονωμένες περιοχές σε κάθε ήπειρο, από τη Νότια Αμερική και την Ωκεανία έως τα βάθη της Αφρικής και της Ασίας.

Ενα άλλο χαρακτηριστικό που θα μπορούσε κανείς να εντοπίσει είναι ότι η γλώσσα αυτή αναπτύσσεται σε ορεινές περιοχές με απόκρημνη μορφολογία του εδάφους και που οι ασχολίες των κατοίκων έχουν να κάνουν με τη γεωργία και την κτηνοτροφία.  Και αυτό γιατί το σφύριγμα – άρα και το μήνυμα των συνομιλητών που προσπαθούν να επικοινωνήσουν – μπορεί να μεταφερθεί καλύπτοντας μεγάλες αποστάσεις χωρίς να χρειάζεται να μετακινηθούν από την περιοχή της ασχολίας τους.

Συχνότητες

Οπως λέει ο Ζιλιέν Μεγιέ, γλωσσολόγος και βιοακουστικός στο CNRS, στο γαλλικό εθνικό ερευνητικό κέντρο, το οποίο διερευνά το θέμα των σφυρισμένων γλωσσών στην Ετήσια Επισκόπηση της Γλωσσολογίας του 2021 «τα εξειδικευμένα σφυρίγματα μπορούν να φτάσουν τα 120 ντεσιμπέλ – πιο δυνατά από την κόρνα του αυτοκινήτου. Τα σφυρίγματα αυτά  συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο μέρος αυτής της ισχύος σε μια περιοχή συχνοτήτων από 1 έως 4 kHz, που είναι πάνω από το επίπεδο του περισσότερου θορύβου του περιβάλλοντος».

Η σφυριχτή εκδοχή του λόγου δεν περιέχει τόσες πληροφορίες συχνότητας όπως η συνηθισμένη ομιλούμενη γλώσσα, αλλά μεταφέρει αρκετά για να αναγνωρίσει λέξεις. Οταν οι ερευνητές δοκίμασαν να κατανοήσουν τη σφυριχτή γλώσσα στα  τουρκικά, διαπίστωσαν ότι οι έμπειροι ακροατές αναγνώρισαν σωστά μεμονωμένες λέξεις περίπου στο 70% των περιπτώσεων.

Για λέξεις μάλιστα που υπάρχουν σε συνηθισμένες σφυριχτές προτάσεις, η ακρίβεια αυξήθηκε περίπου στο 80 έως 90%. Παρά το ενδιαφέρον των τελευταίων δεκαετιών από τους γλωσσολόγους και  ερευνητές, η σφυριχτή εξαφανίζεται σε όλο τον κόσμο όπως στο Tepehua του Μεξικού  όπου δεν υπάρχει πια. Αιτία όπως τονίζει ο Μεγιέ είναι ο εκσυχρονισμός και φυσικά το άνοιγμα των δρόμων. «Η σφυριχτή διασώζεται μόνο σε πολύ απομακρυσμένα μέρη, που είχαν λιγότερη επαφή με τη νεωτερικότητα και λιγότερη πρόσβαση στους δρόμους», λέει.

Εκείνο που εντοπίζουν επίσης οι  περισσότεροι επιστήμονες της σφυριχτής, είναι πως μελετώντας αυτόν τον τύπο διαλόγου ελπίζουν ότι μπορούν να μάθουν περισσότερα για το πώς ο εγκέφαλός μας συλλαμβάνει τα πολύπλοκα ηχητικά πρότυπα ομιλίας. Το βέβαιο, όπως λένε, είναι πως το σφύριγμα είναι ένα στοιχείο που μαρτυρά την προέλευση της ίδιας της γλώσσας.

Το χωριό που σφυρίζει

Το αφιέρωμα του BBC

Το 2017 το BBC επισκέφτηκε την Εύβοια και έκανε ένα όμορφο αφιέρωμα στη «σφυριά» και  τη σφυριχτή γλώσσα της Αντιάς, που πλέον αργοσβήνει.

Καθώς ταξιδεύετε εδώ, κατά μήκος ενός ελικοειδούς δρόμου από την Κάρυστο, μέσα από ένα μυθικό τοπίο, θα ακούσετε ένα αρχαίο τραγούδι σαν από Σειρήνες να αντηχεί στα βουνά.

Αυτό συμβαίνει, επειδή για χιλιάδες χρόνια οι κάτοικοι του χωριού χρησιμοποιούν μια αξιοθαύμαστη σφυριχτή γλώσσα. Αυτή μοιάζει με τους ήχους των πουλιών. Το κάνουν, προκειμένου να επικοινωνούν στις απομακρυσμένες κοιλάδες. Αυτό σημειώνει το βρετανικό Μέσο, το οποίο έχει κάνει αφιέρωμα και στα τσακώνικα, η οποία είναι μία από τις αρχαιότερες ζωντανές γλώσσες της Ευρώπης.

Η σφυριχτή γλώσσα της Αντιάς, γνωστή ως σφυριά, είναι μια από τις πιο σπάνιες και πιο απειλούμενες γλώσσες στον κόσμο. Πρόκειται για μια μυστηριώδη μορφή επικοινωνίας σε μεγάλες αποστάσεις. Μέσα από αυτή, μπορούν να σφυρηλατηθούν ολόκληρες συνομιλίες. Ανεξάρτητα από το πόσο περίπλοκες είναι. Κάθε σφύριγμα αντιστοιχεί σε ένα γράμμα της αλφαβήτου. Η σύνθεσή τους οδηγεί στη δημιουργία των σφυριχτών λέξεων.

Ιδιαίτερη γλώσσα: Οι τελευταίες χιλιετίες

Όπως σημειώνεται, τις δύο τελευταίες χιλιετίες οι μοναδικοί άνθρωποι που μπορούσαν να παράγουν και να κατανοούν τους περίεργους ήχους ήταν οι βοσκοί και οι αγρότες από αυτό το χωριό. Ο καθένας μεταλαμπάδευε με περηφάνια την ιδιαίτερη αυτή τεχνική στα παιδιά του. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια ο πληθυσμός του χωριού έχει μειωθεί δραματικά και καθώς οι ηλικιωμένοι χάνουν τα δόντια τους, δυσκολεύονται αρκετά να «μιλήσουν» τη γλώσσα. Σήμερα, ελάχιστοι άνθρωποι μπορούν να επικοινωνούν με αυτό τον τρόπο.

«Όταν έφτασα στο χωριό, συνάντησα τον 45χρονο αγρότη Γιάννη Αποστόλου, ο οποίος με περίμενε στην πλατεία του χωριού. Αφού με χαιρέτησε στα ελληνικά, κοίταξε μακριά στο χωριό, τακτοποίησε τη γλώσσα του έτσι όπως αυτός γνώριζε μέσα στο στόμα του και έβγαλε μια κυματιστή μελωδία», γράφει ο δημοσιογράφος Eliot Stein. «Κούλα; Τσίπα; Έχουμε επισκέπτες!», ήταν η μετάφραση όσων σφύριξε ο 45χρονος…

Σύντομα, η Κούλα, μια 76χρονη γυναίκα, βγήκε από μια πέτρινη κατοικία ψηλά στην πλαγιά του βουνού και του απάντησε με τον ίδιο τρόπο: σφυρίζοντας. «Λοιπόν, τι περιμένεις; Ελάτε εδώ!», του είπε με αυτόν τον ξεχωριστό τρόπο.

Πώς δημιουργήθηκε η σφυριχτή γλώσσα της Αντιάς

Κανείς δεν μπορεί να ξέρει ακριβώς πώς ή πότε οι χωρικοί εδώ άρχισαν να χρησιμοποιούν αυτή τη σφυριχτή γλώσσα για να επικοινωνούν. Όπως αναφέρει το δημοσίευμα, κάποιοι κάτοικοι πιστεύουν ότι η γλώσσα προήλθε από τους Πέρσες στρατιώτες που αναζήτησαν καταφύγιο στα βουνά πριν από 2.500 χρόνια. Άλλοι ισχυρίζονται ότι η γλώσσα αναπτύχθηκε κατά τους βυζαντινούς χρόνους ως μυστικός τρόπος για να προειδοποιούν για τον κίνδυνο από αντίπαλα χωριά και εισβολείς πειρατών. Υπάρχει ακόμη και η πεποίθηση ότι στην αρχαία

 Αθήνα έστελναν σφυριχτές από την Αντιά στις βουνοπλαγιές ως φρουρούς, ώστε να μπορούσαν να κάνουν σινιάλο για μια επικείμενη επίθεση κατά της αυτοκρατορίας.

Σύμφωνα με μια άλλη θεωρία, οι κάτοικοι του χωριού είναι δωρικής καταγωγής, αφού σε αντίθεση με τους γύρω πληθυσμούς δεν μιλoύν αρβανίτικα, σημειώνει το wikipedia. Μια λιγότερο γνωστή εκδοχή παρουσιάζει ως «πατέρες» της σφυριάς μια ομάδα από κατοίκους της Αίνου στη Θράκη, οι οποίοι μεταφέρθηκαν στην περιοχή το 1469 ως αιχμάλωτοι των Βενετών.

Όσο για το πώς «ανακαλύφθηκε» η γλώσσα από τα ΜΜΕ, αυτό έγινε τον Μάρτιο του 1969 από σωστικά συνεργεία που αναζητούσαν τη σορό ενός πιλότου, το αεροπλάνο του οποίου είχε προσκρούσει στην περιοχή του όρους Όχη. Καθώς οι διασώστες βγήκαν για να ψάξουν τον πιλότο, άκουσαν τους βοσκούς να συνομιλούν με μια σειρά από σφυρίγματα μέσα από τα φαράγγια και γοητεύτηκαν από τον μυστικό τους κώδικα.

Σύμφωνα με τη Δήμητρα Χένγκεν, μια Ελληνίδα γλωσσολόγο, η ιδιαίτερη γλώσσα είναι ουσιαστικά μια σφυριχτή εκφώνηση ελληνικών, στην οποία τα γράμματα και οι συλλαβές αντιστοιχούν σε διαφορετικούς τόνους και συχνότητες. Επειδή τα ηχητικά κύματα του σφυρίγματος διαφέρουν από την ομιλία, τα μηνύματα μέσω σφυριγμάτων μπορούν να ταξιδέψουν έως και 4 χιλιόμετρα σε ανοιχτές κοιλάδες ή περίπου 10 φορές πιο μακριά από το να φωνάζουν

Η χρησιμότητα της γλώσσας της Αντιάς

Αυτή η αρχαία μορφή επικοινωνίας παρέμεινε ιδιαίτερα χρήσιμη με τα χρόνια σε ένα μακρινό μέρος όπως η Αντιά. «Δρόμοι, νερό και ηλεκτρικό ρεύμα ήρθαν εδώ πριν από 30 χρόνια», δήλωσε ο βοσκός Γιάννης Τσίπας. «Μέχρι το 1997, η Κούλα είχε το μοναδικό τηλέφωνο στην Αντιά, οπότε όταν κάποιος πήγαινε στην Αθήνα, θα την καλούσαν για να πουν ότι έφτασαν με ασφάλεια και αυτή θα σφύριζε τα νέα στην οικογένεια».

Εκτός όμως από αυτό, η ιδιαίτερη αυτή γλώσσα βοήθησε στο να έρθουν οι άνθρωποι πιο κοντά. Όπως λέει μια κάτοικος του χωριού, η Μαρία Κεφάλα, οι γονείς της γνωρίστηκαν εξαιτίας της «σφυριάς».

«Ένα βράδυ, ένας άνδρας βρισκόταν στα βουνά με τα πρόβατά του όταν άρχισε να χιονίζει. Ήξερε ότι κάπου βαθιά στα βουνά υπήρχε μια όμορφη κοπέλα από την Αντιά με τις κατσίκες της. Έτσι βρήκε μια σπηλιά, έφτιαξε μια φωτιά και της σφύριξε για να έρθει να ζεσταθεί. Το έκανε, και έτσι ερωτεύτηκαν οι γονείς μου», αναφέρει χαρακτηριστικά.

Σήμερα υπάρχουν σχεδόν 70 σφυριχτές γλώσσες στον κόσμο, κατά κύριο λόγο σε ορεινά, απομακρυσμένα χωριά. Όμως, σημειώνει το BBC, η «σφυριά» θεωρείται η πιο παλιά και εκείνη με την καλύτερη δομή. Παράλληλα όμως, είναι και εκείνη που διατρέχει τον μεγαλύτερο κίνδυνο να εξαφανιστεί. Σύμφωνα με την UNESCO, δεν υπάρχει άλλη γλώσσα στην Ευρώπη -σφυριχτή ή μη- που να τη μιλούν λιγότεροι άνθρωποι.