Η προπαγάνδα για το εμβόλιο ως «δώρο Θεού»: Αθώα υπερβολή ή αξιόποινη παραπλάνηση;

Γράφει ο Κωνσταντίνος Ι. Βαθιώτης, Καθηγητής Ποινικού Δικαίου – Δικηγόρος Αθηνών

Όσοι φοιτητές Νομικής αρχίζουν να παρακολουθούν τις παραδόσεις για το Ειδικό Μέρος του Ποινικού Κώδικα για να διδαχθούν τα μυστικά του εγκλήματος της απάτης, έρχονται σε επαφή με το φαινόμενο των λεγόμενων «διαφημιστικών υπερβολών», οι οποίες πληροφορούνται ότι, κατά κανόνα, δεν υπάγονται στο πεδίο των πράξεων εξαπάτησης¹.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας υπερβολής αποτελεί μια παλιά διαφήμιση του απορρυπαντικού “Rol” με το εξής περιεχόμενο:

«Σε όλη την Ελλάδα αγαπούν το λευκό, αγαπούν το Rol. Γιατί το Rol χαρίζει το λευκότερο λευκό»².

Από την ίδια λογική προφανούς υπερβολής εμφορείτο και μια παλιά διαφήμιση του AZAX:

«Ένα μόνο πέρασμα με AZAX για τα τζάμια κάνει τα τζάμια αόρατα».

Η διαφημιστική υπερβολή δεν συνίσταται μόνο σε εμπορική προπαγάνδα ιδιοτήτων ενός προϊόντος που είναι προφανές ότι αυτό δεν μπορεί να διαθέτει (στο προαναφερθέν παράδειγμα της διαφήμισης του Rol, η έννοια του λευκού δεν επιδέχεται διαβάθμιση: κάτι ή είναι λευκό ή δεν είναι – ο όρος «λευκότερα λευκά» είναι λογικά αδιανόητος), αλλά και ιδιοτήτων που θα μπορούσαν κάλλιστα να συντρέχουν, αν υπήρχε η δυνατότητα να ελεγχθεί με κάποιον τρόπο (είτε από ανθρώπινο χέρι είτε μέσω της τεχνολογίας) το αληθές ή ψευδές περιεχόμενο της διαφημιστικής υπερβολής, οπότε, σε αντίθεση με ό,τι υποστηρίζεται συνήθως, η διαφημιστική υπερβολή εμπεριέχει ισχυρισμό γεγονότος που είναι δεκτικό απόδειξης.

Τούτο ισχύει π.χ. σε σχέση με διαφημίσεις προϊόντων που εμφανίζονται να είναι «τα καλύτερα / αποτελεσματικότερα του κόσμου»³. Ο συμπερασματικά συναγόμενος ισχυρισμός ότι κανένα άλλο απορρυπαντικό δεν έχει την ίδια ποιότητα με το διαφημιζόμενο προϊόν θα μπορούσε να ελεγχθεί κατά τρόπον συγκεκριμένο και ορθολογικό, εφόσον θα συγκρίνονταν τα συστατικά στοιχεία του επίμαχου προϊόντος με εκείνα τα χαρακτηριστικά που είναι επιστημονικώς αναγνωρισμένο ότι πρέπει να περιέχει ένα υψηλής ποιότητος προϊόν⁴. Το ίδιο ισχύει, φυσικά, και για ισχυρισμούς που αφορούν βιβλία (εφημερίδες ή περιοδικά), τα οποία διαφημίζονται ως τα πλέον πολυδιαβασμένα.

Μια μερίδα εκπροσώπων της ποινικής επιστήμης υποστηρίζουν ότι οι διαφημιστικές υπερβολές δεν προορίζονται να εκληφθούν ως σοβαρές και άρα ο δράστης δεν ενεργεί με δόλο εξαπάτησης του αγοραστικού κοινού του⁵. Πρόκειται, όμως, για μη πειστικό επιχείρημα, διότι ο δόλος εξαπάτησης δεν είναι λογικό να μην υπάρχει στο πρόσωπο εκείνου που διαφημίζει το προϊόν του, αφού μέσω της υπερβολικής διαφήμισής του στοχεύει ακριβώς στην συνειδητή επιρροή των αποδεκτών της: Όποιος κάνει διαφήμιση θέλει να πουλήσει τα προϊόντα του, επηρεάζοντας τους υποψήφιους αγοραστές του. Πώς είναι, λοιπόν, δυνατόν να επιτύχει τον στόχο του αυτόν, αν ταυτοχρόνως θεωρεί ότι δεν θα τον πάρουν στα σοβαρά, όταν δηλώνει ότι το συγκεκριμένο απορρυπαντικό είναι «το καλύτερο του κόσμου»;⁶

Το ότι, λοιπόν, οι διαφημιστικές υπερβολές εξαιρούνται της προστατευτικής εμβέλειας της απάτης δεν έχει σχέση ούτε με την έλλειψη γεγονοτικού πυρήνα ούτε με την έλλειψη της πρόθεσης του διαφημιστή να γίνουν πιστευτές οι υπερβολές του από τους άλλους, αλλά με την έλλειψη ανάγκης να προστατευθεί όποιος άνευ ετέρου δίδει πίστη σε δηλώσεις που ενέχουν προφανείς υπερβολές!⁷ Κρίσιμη δηλαδή εδώ είναι η περίφημη ιδέα της ατομικής ευθύνης (Opferselbstverantwortung)⁸ που τόσο πολύ προβλήθηκε κατά την διάρκεια της υγειονομικής κρίσης:

«Όποιος δείχνει εμπιστοσύνη εκεί όπου θα έπρεπε να δείχνει καχυποψία χρεώνεται ο ίδιος την όποια βλάβη υπέστη»⁹. Ας πρόσεχε!

Χαρακτηριστική η ρήση του Ρότζερ Θόρνχιλ στην κινηματογραφική ταινία του Άλφρεντ Χίτσκοκ, “North by Northwest”:

«Στον κόσμο της διαφήμισης το ψέμα είναι κάτι ανύπαρκτο. Υπάρχει μόνο η “δέουσα υπερβολή”».

Ούτως εχόντων των πραγμάτων, ο κανόνας είναι ότι οι διαφημιστικές υπερβολές αντιμετωπίζονται ως κοινωνικά πρόσφορες (δηλ. ανεκτές) πράξεις που βρίσκονται στο ποινικό απυρόβλητο.

Στο πλαίσιο των εμπορικών διαπραγματεύσεων, ως περιπτώσεις απατηλών ισχυρισμών που είναι κοινωνικώς πρόσφοροι αναφέρονται και όσα ψέματα αποβλέπουν στην δημιουργία της εντύπωσης ότι το πωλούμενο προϊόν είτε διεκδικείται και από άλλον (στην πραγματικότητα ανύπαρκτο) πελάτη, ο οποίος, μάλιστα, μπορεί να εμφανίζεται ότι έχει κάνει καλύτερη προσφορά, είτε ότι είναι το τελευταίο κομμάτι, ή έστω από τα τελευταία (ενώ στην πραγματικότητα υπάρχει εν αφθονία στις αποθήκες του καταστήματος).

Σε τέτοιες περιπτώσεις γίνεται δεκτό ότι η τιμώρηση του «έξυπνου» πωλητή για το έγκλημα της απάτης δεν είναι ορθή, διότι αυτός αξιοποιεί απλώς κάποιες μπλόφες, οι οποίες αναγνωρίζονται ως θεμιτά διαπραγματευτικά όπλα στους κύκλους των εμπορικών συναλλαγών¹⁰.

Σε αντίθεση, όμως, με ό,τι ισχύει για την κοινωνική προσφορότητα των διαφημιστικών υπερβολών που δεν αποτελούν νομικώς σημαντικές πράξεις εξαπατήσεως, δεν ισχύει το ίδιο, όταν αντικείμενο της διαφημιστικής υπερβολής είναι ιατροφαρμακευτικά σκευάσματα νέας τεχνολογίας, τα οποία προπαγανδίζονται ως «η μόνη λύση για την καταπολέμηση της πανδημίας», μολονότι έχουν λάβει άδεια κυκλοφορίας υπό όρους (Conditional Marketing Authorization) ή εξουσιοδότηση έκτακτης ανάγκης (Emergency Use Authorization), καθ’ όσον δεν έχουν διέλθει από όλες τις απαιτούμενες φάσεις κλινικής δοκιμής και δεν έχει παρέλθει ένα ικανό χρονικό διάστημα, ώστε να μπορεί να εκτιμηθεί το εύρος των μεσοπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων παρενεργειών.

Ειδικότερα, σε ό,τι αφορά το εμβόλιο κατά του κορωνοϊού η αντίστοιχη προς τις ιδιότητες του Azax διαφημιστική υπερβολή θα μπορούσε να διατυπωθεί ως εξής:

«το εμβόλιο κάνει… σκόνη τον αόρατο εχθρό».

Αντ’ αυτής, όμως, επελέγη μια άλλη υπερβολή, πιστή αντιγραφή της ρήσης εκείνης, που είχαν εμπνευσθεί οι υπέρμαχοι του εμβολιασμού τον 18ο αιώνα, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τους πολέμιους της νέας αυτής τεχνικής, οι οποίοι αντλούσαν το βασικό τους επιχείρημα από την φαρέτρα της θρησκείας. Στο επιχείρημα, δηλαδή, ότι η νόσος είναι «εργαλείο του Θεού και όχι των ανθρώπων» (a tool of God, not of humans)¹¹ , και συνεπώς ότι ο εμβολιασμός είναι διαβολικός, αφού υπονομεύει το θεϊκό σχέδιο¹², αντιτάχθηκε το ακριβώς ανάποδο επιχείρημα, δηλ. ότι ο εμβολιασμός είναι «δώρο Θεού» (gift from God), το οποίο προσφέρθηκε στον άνθρωπο για την προστασία του!

Επιπλέον, ο εμβολιασμός παρουσιάσθηκε ως θέλημα Θεού, δεδομένου ότι συμβάλλει στην αύξηση του πληθυσμού. Επομένως, αμαρτία για τον άνθρωπο δεν ήταν η υποβολή του στον εμβολιασμό αλλά η αποφυγή του. Έτσι, ο εμβολιασμός προβλήθηκε ως ζήτημα γονεϊκής υπευθυνότητος (parental responsibility): Όποιος δεν εμβολίαζε τα παιδιά του παραμελούσε το καθήκον προστασίας τους¹³.

Η ομολογία σχετικά με αυτήν την θεϊκής αποχρώσεως προπαγανδιστική υπερβολή έγινε πρωτίστως από τον κ. Ν. Καπραβέλο, Διευθυντή ΜΕΘ στο νοσοκομείο «Παπανικολάου», ο οποίος στις 20 Ιανουαρίου 2023 εμφανίσθηκε στην πρωινή εκπομπή «Καλημέρα Ελλάδα» του τηλεοπτικού σταθμού ΑΝΤ1 και παραδέχθηκε ότι:

«Διογκώναμε κάποια πράγματα, ότι το εμβόλιο είναι “δώρο Θεού”, ότι θα μας σώσει».

Μία ημέρα νωρίτερα (19/1/2023), στην ίδια εκπομπή του ANT1, είχε εμφανισθεί η κ. Αθ. Λινού, Καθηγήτρια Επιδημιολογίας ΕΚΠΑ, η οποία παραδέχθηκε ότι:

«δεν λέμε ποτέ την πλήρη αλήθεια στους ανθρώπους».

Το στοιχείο εκείνο που διαδραματίζει εν προκειμένω καταλυτικό ρόλο για την ορθή ποινική αξιολόγηση της υπερβολής που λεγόταν συστηματικά για την σωτήρια-θεϊκή επίδραση του εμβολίου είναι ότι δεν διατυπώθηκε από κάποιους ηθοποιούς που είχαν επιλεγεί να παίξουν σε ένα σύντομης διάρκειας σποτ ή από εκφωνητές που με την ωραία τους φωνή θα έκαναν το διαφημιζόμενο προϊόν ελκυστικό, αλλά από «ειδικούς» της ιατρικής επιστήμης, οι οποίοι, με επανειλημμένες εμφανίσεις τους, προσπάθησαν να πείσουν τους τρομαγμένους από τη δράση του «φονικού αόρατου εχθρού» πολίτες να εμβολιασθούν, στηρίζοντας, μάλιστα, ενίοτε την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια του εμβολίου σε κάποια μονόπλευρα επιστημονικά ή/και εμπειρικά δεδομένα (κι ενώ, ταυτοχρόνως, απαξίωναν οποιαδήποτε αντίθετη άποψη περί της επικινδυνότητας και της αναποτελεσματικότητας του εμβολίου, ακόμη κι αν προσκομίζονταν αδιάσειστα στοιχεία για την τεκμηρίωσή της).

Άρα, σε αντίθεση με ό,τι ισχυρίσθηκαν ορισμένοι φανατικοί προπαγανδιστές, η απόφαση των πολιτών να εμβολιασθούν υπό τις δεδομένες συνθήκες δεν εμπίπτει στο πεδίο της ατομικής ευθύνης τους, αφού η υλοποιηθείσα εμβολιαστική προπαγάνδα, με πυρήνα τις διαφημιστικές υπερβολές περί των θεϊκών ιδιοτήτων του εμβολίου, κατέστησαν ελαττωματική την συναίνεση των πολιτών στην επίμαχη ιατρική πράξη. Συνακολούθως, όποιες επιδραστικές προσωπικότητες (προπάντων δε οι ειδικοί της ιατρικής επιστήμης) έλαβαν μέρος σε αυτήν την προπαγάνδα, παρασύροντας τον κόσμο στην εμβολιαστική καρέκλα, με αποτέλεσμα κάποιοι να υποστούν σοβαρές παρενέργειες και άλλοι να πεθάνουν, πρέπει να ελεγχθούν ποινικώς για την συμμετοχή τους στο οικείο εξ αμελείας ή εκ δόλου διαπραχθέν έγκλημα κατά της υγείας και της ζωής.

Βοηθητικές σκέψεις για την τεκμηρίωση της ποινικής ευθύνης αυτών των προσώπων θα βρει ο αναγνώστης στο βιβλίο του γράφοντος «Από την τρομοκρατία στην πανδημία. Υποχρεωτικές ιατρικές πράξεις στον πόλεμο κατά του αόρατου εχθρού», Τρίτη επικαιροποιημένη έκδοση, Αλφειός, Αθήνα 2023, σελ. 406 επ.

Το κρίσιμο, όμως, ερώτημα είναι το εξής:

Άραγε, σε αυτήν την διαλυμένη χώρα, «υπάρχουν εισαγγελείς» ή, με δεδομένο ότι ζούμε στον Θαυμαστό Ανάποδο Κόσμο, υπάρχουν μεν, όχι όμως για να διώκουν αλλά για να προστατεύουν τους εγκληματίες;

1

Επ’ αυτού βλ. ήδη Βαθιώτη, Απάτη και Εκβίαση: Ομοιότητες – Διαφορές – Διασταυρώσεις, 2014, αριθμ. περ. 275 επ.

2

Πρβλ. το γερμανικό παράδειγμα που αναφέρει ο Harbort, Die Bedeutung der objektiven Zurechnung beim Betrug, 2010, σελ. 159: “das am weißesten waschende Weißwaschmittel”.

3

Πρβλ. Μυλωνόπουλο, Ποινικό Δίκαιο, Ειδικό Μέρος, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2021, σελ. 379.

4

Ellmer, Betrug und Opfermitverantwortung, 1986, σελ. 91. Βλ. και Hennings, Teleologische Reduktion des Betrugstatbestandes aufgrund von Mitverantwortung des Opfers unter besonderer Berücksichtigung des Kapitalanlage- und Kreditbetruges, 2002, σελ. 91, ο οποίος επισημαίνει ότι και μια διαφήμιση για το προϊόν «με την μεγαλύτερη ζήτηση στην Γερμανία» (εδώ αναφέρει και «το καλύτερο απορρυπαντικό του κόσμου») περιέχει τον ελέγξιμο ισχυρισμό γεγονότος ότι κανένα άλλο προϊόν δεν γνωρίζει τέτοια διάδοση (ή, αντιστοίχως, δεν έχει δώσει καλύτερα αποτελέσματα στο πλύσιμο) όπως το διαφημιζόμενο.

5

Έτσι π.χ. οι Μυλωνόπουλος, ό.π., σελ. 379· Σπινέλλης, Ποινικό Δίκαιο, Ειδικό Μέρος, Εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας και περιουσιακών εννόμων αγαθών, 2011, σελ. 355: «ούτε το κοινό τις παίρνει στα σοβαρά, ούτε όσοι τις χρησιμοποιούν περιμένουν να τις πάρει κανείς στα σοβαρά».

6

Ellmer, ό.π.

7

Susanne Thomma, Die Grenzen des Tatsachenbegriffs, insbesondere bei der betrügerischen Täuschungshandlung, 2003, σελ. 26.

8

Heinrich, εις: Arzt / Weber / Heinrich / Hilgendorf, Strafrecht, Besonderer Teil, Lehrbuch, έκδ. 4η, 2021, § 20, αριθμ. περ. 36.

9

Ellmer, ό.π., σελ. 93. Πρβλ. Walter, Der Kern des Strafrechts, 2006, σελ. 228, ο οποίος σημειώνει ότι χρέος του καθενός είναι να γνωρίζει ότι οι διαφημίσεις εμπεριέχουν δηλώσεις τις οποίες δεν πρέπει να παίρνει τοις μετρητοίς.

10

Βλ. σχετικώς Harbort, ό.π., σελ. 160.

11

Eriksen, Cure or Protection? The meaning of smallpox inoculation, ca 1750-1775, Med. Hist. Vol. 57 (2013), σελ. 516 επ., 520.

12

Έτσι ο αιδεσιμότατος Edmund Massey (1690-1765), ο οποίος εξέφρασε την άποψη αυτή στις 8 Ιουλίου 1722, όταν έβγαλε ένα κήρυγμα κατά του εμβολιασμού (A sermon against the dangerous and sinful practice of inoculation. Preach’d at St. Andrew’s Holborn, on Sunday, July the 8th, 1722, εκδ. Gale ECCO, 2010).

13

Ως πρώτο κείμενο που εγράφη υπέρ του εμβολιασμού μνημονεύεται ένα άρθρο του 1759. Συγγραφέας του ήταν ο Γερμανός θεολόγος Αντρέας Κράμερ (Andreas Cramer), η μετάφραση του οποίου δημοσιεύθηκε στη Νορβηγία. Ο Κράμερ προσπάθησε να αντιμετωπίσει τις θρησκευτικές ενστάσεις κατά του εμβολιασμού, στηρίζοντας την επιχειρηματολογία του σε ιδέες που είχε διατυπώσει o Γερμανός δημογράφος Πέτερ Ζύσμιλχ (Peter Süßmilch). Στον τελευταίο ανάγεται η σκέψη ότι η αύξηση του πληθυσμού μέσω της πρακτικής του εμβολιασμού ήταν θέλημα Θεού (επ’ αυτών βλ. Eriksen, ό.π., σελ. 520/521). Είναι αξιομνημόνευτο ότι σήμερα το επιχείρημα της αύξησης του πληθυσμού μέσω του εμβολιασμού δεν προβάλλεται από κανέναν. Αντιθέτως, ο εμβολιασμός λαμβάνει χώρα σε μια εποχή όπου κυριαρχεί έντονη ανησυχία για την αύξηση του πληθυσμού (για την άποψη περί μειώσεως του πληθυσμού «μέσω επικίνδυνων εμβολίων και χημικών δηλητηρίων» βλ. Ιουστίνου Πίρβου, Ζωή θυσιαζόμενης αγάπης, μτφ.: Χ. Λιαναντωνάκη, εκδ. Άθως, σελ. 140).