Ελένη Βερναδάκη: Η κορυφαία Ελληνίδα κεραμοπλάστρια σε μια σπάνια συνέντευξη

Εγώ δεν είμαι κεραμίστα, ούτε σπούδασα κεραμική. Σπούδασα just to be a potter. Αυτό! Διαφέρει και από τον αγγειοπλάστη και από τον κεραμίστα. Γι' αυτό και όταν μου λένε ότι είμαι κεραμίστα, διαφωνώ. Στην Αγγλία, όπου πήγα για σπουδές στην κεραμική, δεν έμεινα πάρα πολύ, γιατί αφενός δεν ήταν εφικτό να μείνω πολύ, αλλά και γιατί δεν με ενδιέφερε να πάρω δίπλωμα κεραμικής. Ήξερα ότι ήθελα να γίνω a studio potter. Και αυτό έγινα. Πολλές φορές, μερικοί με λένε γλύπτρια. Aλλά δεν είμαι ούτε αυτό. Ο γλύπτης είναι σαφώς κάτι άλλο. Είναι γεγονός ότι όσοι ασχολούνται σήμερα με τη δουλειά που έκανα εγώ, λένε ότι είναι κεραμίστες. Αν κοίταζε όμως κάποιος την περιγραφή μας στα παλιά βιβλία, θα έβλεπε ότι μας έλεγαν κεραμοπλάστες. Ωστόσο, όλοι έχουν βγάλει πια από τη μέση τον «πλάστη» και έχουν μείνει με την «κεραμική», ενώ είναι κεραμοπλάστες. Η λέξη «κεραμοπλάστης» είναι αυτή που εγώ προτιμώ. Αυτό σημαίνει «potter». 

 • Μου αρέσει να είναι όλα under control και για τον λόγο αυτό δεν μου αρέσει η ιταλική κεραμική, όπου είναι όλοι ευχαριστημένοι, ενώ τα υαλώματά τους τρέχουν ή κολλάνε, ή το ένα χρώμα πέφτει πάνω στο άλλο. Είναι γενικώς ευχαριστημένοι με το τυχαίο οι Ιταλοί. Εγώ, όμως, θέλω να ξέρω από την αρχή τι θα βγει από τον φούρνο μου. Κι αυτό απαιτεί πολλή δουλειά και να μην ευχαριστιέσαι με το οτιδήποτε. Στο εργαστήριό μου υπάρχουν πολλά πράγματα για τα οποία όλοι μου λένε: «Μα γιατί δεν τα βάζεις να πουληθούν;». Κι εγώ, φυσικά, λέω όχι. Γιατί έχουν σφάλματα! Πιστεύω πως ήμουν πάντα ο πιο αυστηρός κριτής όσων έφτιαχνα. Κάποια στιγμή θα τα βάλω όλα μαζί κάπου και θα τα σπάσω, για να επιστρέψουν εκεί απ' όπου ξεκίνησαν, στο χώμα. Δεν τα φυλάω τα ελαττωματικά. Έχω κρατήσει μόνο κάποια, επειδή μου χρησιμεύουν ως δείγματα της φόρμας τους. Η μεγαλύτερη αχαριστία που έχω βιώσει περιγράφεται μόνο από τη λέξη «πολιτεία». Δεν με τίμησε ποτέ και για τίποτα. Η πολιτεία ούτε με ξέρει, πιστεύω – δεν υπάρχω. Κάποτε ο καημένος ο Γιάννης ο Μόραλης προσπάθησε να με προτείνει ως καθηγήτρια στη Σχολή Καλών Τεχνών και επαναστάτησαν όλοι.

• Δεν ήμουν ποτέ πολύ εύκολη. Καθόλου εύκολη, θα έπρεπε να πω. Είμαι δύσκολη και τελειομανής. Πολύ δύσκολη. Και καθόσον έφτιαχνα όσα έφτιαχνα και μετά, όταν τα έβλεπα έτοιμα. Τώρα, βέβαια, δεν φτιάχνω πια και είμαι δυστυχής. Γενικά, πιστεύω ότι ήμουν πιο ευτυχής με την τόση δυσκολία μου. Αν και παραμένω δύσκολη σε αυτά που κάνω και σε αυτά που πιστεύω. Ταλαιπωρούμαι, όμως, όταν μιλώ για τον εαυτό μου, γιατί, εκτός απ' όλα αυτά, είμαι και εσωστρεφής. Δεν με ενδιαφέρει, πάντως, ούτε το να επαναλαμβάνω αυτά από τα οποία έχω μείνει ευχαριστημένη. Όταν τελειώνω μια δουλειά, τελειώνω μ' αυτήν για πάντα – forever. Αυτός είναι ο τρόπος για να προχωράει κάποιος στην τέχνη του. Π

Δεν ήμουν ποτέ πολύ εύκολη. Καθόλου εύκολη, θα έπρεπε να πω. Είμαι δύσκολη και τελειομανής. Πολύ δύσκολη. Και καθόσον έφτιαχνα όσα έφτιαχνα και μετά, όταν τα έβλεπα έτοιμα. Τώρα, βέβαια, δεν φτιάχνω πια και είμαι δυστυχής. Γενικά, πιστεύω ότι ήμουν πιο ευτυχής με την τόση δυσκολία μου. Αν και παραμένω δύσκολη σε αυτά που κάνω και σε αυτά που πιστεύω. Ταλαιπωρούμαι, όμως, όταν μιλώ για τον εαυτό μου, γιατί, εκτός απ' όλα αυτά, είμαι και εσωστρεφής. 

• Δεν με ενδιαφέρει, πάντως, ούτε το να επαναλαμβάνω αυτά από τα οποία έχω μείνει ευχαριστημένη. Όταν τελειώνω μια δουλειά, τελειώνω μ' αυτήν για πάντα – forever. Αυτός είναι ο τρόπος για να προχωράει κάποιος στην τέχνη του.

• Όταν ανοίγω τον φούρνο και τα βρίσκω όλα κατεστραμμένα, στενοχωριέμαι πάρα πολύ. Και είναι μια στενοχώρια που δεν περνάει εύκολα. Όταν κάτι καταστραφεί, δεν μπαίνω στη διαδικασία να το ξαναφτιάξω. Μόνο στενοχωριέμαι. • Είμαι πια 87 χρονών. Σταμάτησα, όμως, τη δουλειά μόλις πριν από έξι χρόνια. Κι αυτό έγινε επειδή έχω πάθει γλαύκωμα και δεν βλέπω πολύ καλά. Διαφορετικά, θα συνέχιζα. Σταμάτησα, επίσης, γιατί όλα τα παιδιά με τα οποία δουλεύαμε μαζί, δηλαδή οι τρεις τελευταίοι συνεργάτες μου, μεγάλωσαν και έκαναν εγγόνια και τώρα τα προσέχουν. Ο Θεμιστοκλής μου, όπως συνήθως τον λέω, ήταν μαζί μου 38 χρόνια. Τον είχα από νεαρό. Είχε έρθει τότε από τη Βαρσοβία. Ένας γλύπτης. Καταπληκτικό παιδί. Ήταν και το δεξί και το αριστερό μου χέρι. Μιλούσαμε την ίδια γλώσσα, τον αγαπώ πάρα πολύ και με αγαπάει. Έχει, όμως, πέντε εγγόνια και δεν του μένει καθόλου καιρός ‒ αλλά και δεν θέλει να δουλέψει πια. Δεν είχα ποτέ μαθητές, ούτε βοηθούς. Είχα μόνο συνεργάτες. Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ. • Δεν τα σκέφτομαι τα πράγματα που μου συμβαίνουν στη ζωή, ούτε βγάζω συμπεράσματα από αυτά που ζω. Πορεύομαι, νομίζω, στην τύχη. Πιστεύω ότι τώρα είμαι δυστυχής, επειδή έχω αυτό το γλαύκωμα στα μάτια μου, και δεν βλέπω. Δεν θα με πείραζε εάν δεν μπορούσα να περπατήσω. Νομίζω ότι αυτό μπορείς να το αντιμετωπίσεις αν, ας πούμε, καθίσεις σε ένα καροτσάκι. Τα χέρια μου, βέβαια, εξακολουθούν να είναι πολύ δυνατά, αλλά τίποτα δεν μου λείπει όσο μου λείπουν τα μάτια μου. • Γυρνώντας στην Ελλάδα από την Αγγλία έζησα περισσότερο με τους ανθρώπους της τέχνης παρά με τους ανθρώπους της κεραμικής. Ξεκίνησα από ένα εργαστηριάκι, ένα υπογειάκι, στην οδό Σόλωνος. Είχε μια μικρή πόρτα που οδηγούσε στο καταφύγιο της πολυκατοικίας. Υπήρχε το καταφύγιο, γιατί τότε που σας λέω ήταν το '60 και τα καταφύγια τα κρατούσαν ακόμα ως καταφύγια. Εγώ, βέβαια, το χρησιμοποίησα για να βάλω τον τροχό και τις λάσπες μου. Στον μπροστινό χώρο έβαζα αυτά που έφτιαχνα. Υπήρχε και η Ομάδα Τέχνης Α τότε, ένα πολύ σημαντικό σωματείο καλλιτεχνών που διαλύθηκε με τη χούντα. Ανάμεσά τους συγκαταλέγονταν ο Χαΐνης, ο Κοκκινίδης, ο Λουκόπουλος, ο Καπράλος και διάφοροι άλλοι ‒ όλοι αυτοί οι σπουδαίοι. Μαζευόμασταν στο εργαστηριάκι μου και εκεί, στο υπόγειο, καθόμασταν επάνω στα τσουβαλάκια μου με τις λάσπες και μιλούσαμε για την τέχνη και για το πού θα πάμε να δείξουμε τα έργα μας. Εγώ τότε έκανα τη θεωρούμενη γραμματειακή υποστήριξη της ομάδας. Ήταν όλοι τους σπουδαίοι. Πηγή: www.lifo.gr

• Όταν ανοίγω τον φούρνο και τα βρίσκω όλα κατεστραμμένα, στενοχωριέμαι πάρα πολύ. Και είναι μια στενοχώρια που δεν περνάει εύκολα. Όταν κάτι καταστραφεί, δεν μπαίνω στη διαδικασία να το ξαναφτιάξω. Μόνο στενοχωριέμαι. 

• Είμαι πια 87 χρονών. Σταμάτησα, όμως, τη δουλειά μόλις πριν από έξι χρόνια. Κι αυτό έγινε επειδή έχω πάθει γλαύκωμα και δεν βλέπω πολύ καλά. Διαφορετικά, θα συνέχιζα. Σταμάτησα, επίσης, γιατί όλα τα παιδιά με τα οποία δουλεύαμε μαζί, δηλαδή οι τρεις τελευταίοι συνεργάτες μου, μεγάλωσαν και έκαναν εγγόνια και τώρα τα προσέχουν. Ο Θεμιστοκλής μου, όπως συνήθως τον λέω, ήταν μαζί μου 38 χρόνια. Τον είχα από νεαρό. Είχε έρθει τότε από τη Βαρσοβία. Ένας γλύπτης. Καταπληκτικό παιδί. Ήταν και το δεξί και το αριστερό μου χέρι. Μιλούσαμε την ίδια γλώσσα, τον αγαπώ πάρα πολύ και με αγαπάει. Έχει, όμως, πέντε εγγόνια και δεν του μένει καθόλου καιρός ‒ αλλά και δεν θέλει να δουλέψει πια. Δεν είχα ποτέ μαθητές, ούτε βοηθούς. Είχα μόνο συνεργάτες. Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ. 

 

• Δεν τα σκέφτομαι τα πράγματα που μου συμβαίνουν στη ζωή, ούτε βγάζω συμπεράσματα από αυτά που ζω. Πορεύομαι, νομίζω, στην τύχη. Πιστεύω ότι τώρα είμαι δυστυχής, επειδή έχω αυτό το γλαύκωμα στα μάτια μου, και δεν βλέπω. Δεν θα με πείραζε εάν δεν μπορούσα να περπατήσω. Νομίζω ότι αυτό μπορείς να το αντιμετωπίσεις αν, ας πούμε, καθίσεις σε ένα καροτσάκι. Τα χέρια μου, βέβαια, εξακολουθούν να είναι πολύ δυνατά, αλλά τίποτα δεν μου λείπει όσο μου λείπουν τα μάτια μου. 

 

• Γυρνώντας στην Ελλάδα από την Αγγλία έζησα περισσότερο με τους ανθρώπους της τέχνης παρά με τους ανθρώπους της κεραμικής. Ξεκίνησα από ένα εργαστηριάκι, ένα υπογειάκι, στην οδό Σόλωνος. Είχε μια μικρή πόρτα που οδηγούσε στο καταφύγιο της πολυκατοικίας. Υπήρχε το καταφύγιο, γιατί τότε που σας λέω ήταν το '60 και τα καταφύγια τα κρατούσαν ακόμα ως καταφύγια. Εγώ, βέβαια, το χρησιμοποίησα για να βάλω τον τροχό και τις λάσπες μου. Στον μπροστινό χώρο έβαζα αυτά που έφτιαχνα. Υπήρχε και η Ομάδα Τέχνης Α τότε, ένα πολύ σημαντικό σωματείο καλλιτεχνών που διαλύθηκε με τη χούντα. Ανάμεσά τους συγκαταλέγονταν ο Χαΐνης, ο Κοκκινίδης, ο Λουκόπουλος, ο Καπράλος και διάφοροι άλλοι ‒ όλοι αυτοί οι σπουδαίοι. Μαζευόμασταν στο εργαστηριάκι μου και εκεί, στο υπόγειο, καθόμασταν επάνω στα τσουβαλάκια μου με τις λάσπες και μιλούσαμε για την τέχνη και για το πού θα πάμε να δείξουμε τα έργα μας. Εγώ τότε έκανα τη θεωρούμενη γραμματειακή υποστήριξη της ομάδας. Ήταν όλοι τους σπουδαίοι. • Χρυσή εποχή δεν ήταν βέβαια. Η χρυσή εποχή μου ξεκίνησε πριν από 16 χρόνια, που έμεινα μόνη μου. Έκτοτε έκανα όπως ακριβώς αισθανόμουν. Δεν ξέρω εάν γνωρίζετε την ιστορία της Louise Bourgeois, η οποία άρχισε να γίνεται αυτή που ήταν αφού πέθανε ο άντρας της. Μέχρι τότε έκανε αυτά τα γλυπτά με τις πάνινες κούκλες, και μετά έκανε αυτές τις τεράστιες αράχνες ‒ τη γυναίκα αράχνη και τα λοιπά.

 

 • Απ' όλες τις ανθρώπινες ιδιότητες εκτιμώ πιο πολύ το να είναι κανείς μπεσαλής. Αληθινός ‒ αυτό σημαίνει μπεσαλής. • Του Γιάννη Μόραλη του άρεσε να λέει ανέκδοτα, δεν θυμάμαι κανένα όμως. Την ώρα που μου τα έλεγε, γελούσα, χμ... έτσι κι έτσι. Δεν γελάω πολύ εύκολα. Έχω ζήσει πολύ δύσκολα για να έχω μάθει να γελάω εύκολα. Δεν εννοώ ότι αυτό μου έχει λείψει από τη ζωή μου. Είμαι μάλλον στην κατηγορία που λέει ο κόσμος «γαργαλήστε με να γελάσω».

 

 • Με θλίβει ο κόσμος σήμερα. Δεν ενδιαφέρονται για τίποτε άλλο παρά μόνο για βαριά κριτική. Και αυτό συμβαίνει με όλες τις κυβερνήσεις και σε όλες τις προσπάθειες ‒ σε ό,τι γίνεται τέλος πάντων. Κανείς δεν βρίσκει τίποτα καλό, τίποτα θετικό, ώστε χάρη σε αυτό να καταφέρουμε να ξεπεράσουμε τη δύσκολη αυτή εποχή. Γιατί είναι πραγματικά μια δύσκολη εποχή. 

 

• Θα ήθελα, επίσης, να δηλώσω ότι εγώ είμαι μόνο δημοκράτισσα. Δεν είμαι με κανένα κόμμα και δεν ήμουν ποτέ. Γιατί εγώ έχω ζήσει τον πόλεμο. Έχω ζήσει τον Εμφύλιο. Πώς θα μπορούσα, όταν έχω βιώσει τόση δυσκολία, να είμαι με τα κόμματα; Δεν γίνεται αυτό. 

• Όμως διαπιστώνω πώς όλοι είναι άδικοι με όλα! Έχουν κακομάθει. Η επαρχία είναι άδεια. Θα μπορούσε ο κόσμος να γυρίσει στην επαρχία. Η επιστροφή στη γη είναι ενδιαφέρον σύνθημα. Δεν είναι χίπικο. Η γη μάς έδινε πάρα πολλά πράγματα και εξακολουθεί να μας δίνει. Αν πάτε στην πατρίδα μου, θα δείτε πως μόνο τρεις άνθρωποι μαζεύουν τις ελιές. Οι υπόλοιπες πέφτουν κάτω και χάνονται. Τρεις άνθρωποι σε αυτό το μικρό χωριό, το Κακοδίκι! Τρεις, που επιπλέον είναι και αλλοδαποί. Αυτοί μόνο μαζεύουν τις ελιές, που είναι απίθανες ελιές, αιώνων! Δέντρα καταπληκτικά 200 και 300 χρονών. • Μετά τη Σόλωνος, και επειδή με υποστήριζε ο Νίκος ο Παπαδάκης, κάναμε ένα μεγαλύτερο εργαστήριο στην περιοχή του Ζωγράφου, αλλά δεν μείναμε πολύ εκεί, γιατί δεν ήταν δικό μας και ενοχλούσα. Έτσι, φτάσαμε να κάνουμε αυτό το εργαστήριο στην Κάντζα, όπου πέρασα το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου. Ο Τάκης Ζενέτος, ο αρχιτέκτονας, ήταν φίλος και έκανε το σχέδιό του, που ήταν πολύ ωραίο και πολύ άνετο. Και είχε γίνει ειδικά για τη χρήση αυτή του εργαστηρίου κεραμικής. Εκεί πια βρήκα τον εαυτό μου. • Ο Ζενέτος ήταν πολύ φίλος του άνδρα μου. Το εργαστήριο ξεκίνησε να γίνεται το 1973 και ολοκληρώθηκε το 1974. Περιλαμβάνει τόσο σπουδαίες αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες, που εξυπηρετούν τις επιμέρους λειτουργίες του. Ο Ζενέτος, ξέρετε, ήταν από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες στην Ελλάδα. Δεν με ρώτησε πολλά πράγματα προτού ξεκινήσει να το σχεδιάζει, γιατί ήταν τόσο έξυπνος. Γνώριζε ήδη τι απαιτείται σε ένα εργαστήριο κεραμικής και κυρίως γνώριζε την ανάγκη για πολύ φως, αλλά και την αντίστροφη ανάγκη, να μην μπαίνει ο ήλιος μέσα, ώστε να μη στεγνώνουν γρήγορα τα πράγματα στα ράφια. Ήξερε, επίσης, πως θα έπρεπε να είναι ευχάριστο και μεγάλο για τους ανθρώπους που εργάζονται σε αυτό. Τα ήξερε όλα αυτά ή ίσως απλώς τα διαισθανόταν. Μιλούσε περισσότερο με τον άντρα μου, που ήταν κι εκείνος μηχανικός, και πολύ λιγότερο μ' εμένα. Γενικότερα, όμως, κανένας δεν με ρωτούσε τίποτα εκείνη την εποχή. Ήταν, βέβαια, φίλοι με τον Παπαδάκη και νομίζω ότι του έφτανε αυτό του Ζενέτου. Με θλίβει ο κόσμος σήμερα. Δεν ενδιαφέρονται για τίποτε άλλο παρά μόνο για βαριά κριτική. Και αυτό συμβαίνει με όλες τις κυβερνήσεις και σε όλες τις προσπάθειες ‒ σε ό,τι γίνεται τέλος πάντων. Κανείς δεν βρίσκει τίποτα καλό, τίποτα θετικό, ώστε χάρη σε αυτό να καταφέρουμε να ξεπεράσουμε τη δύσκολη αυτή εποχή. Γιατί είναι πραγματικά μια δύσκολη εποχή. Στην ερώτηση πώς αισθανόμουν εγώ σε σχέση με όλα αυτά, θα είχα απαντήσει με ένα «δεν ξέρω/δεν απαντώ», επειδή σχετίζεται με κάτι βαθύτερο δικό μου. Ο Ζενέτος, πάντως, έκανε ακριβώς αυτό που ήθελε. Ίσως να δείχνει κάπως «καλοκαιρινή» η κατασκευή του εργαστηρίου, αλλά είχαμε εδώ τους κλιβάνους που τους ανάβαμε σχεδόν κάθε μέρα και, ξέρετε, αυτοί αποδίδουν πάρα πολλή ζέστη. Επίσης, δουλεύαμε από τις 8 το πρωί μέχρι τις 3 το μεσημέρι, οπότε τα απογεύματα δεν υποφέραμε από ζέστη ή κρύο. Είχαμε και διάφορες σόμπες για ενίσχυση, αν ποτέ χρειαζόταν. Αλλά οι σόμπες δεν ζεσταίνουν, όπως ζεσταίνουν οι φούρνοι. • Τα είχε σχεδιάσει όλα λες και ήξερε καλύτερα από μας τις ανάγκες μας. Αλλά, βέβαια, ήταν πολύ έξυπνος! Τα ήξερε όλα από μόνος του, τα σκεφτόταν όλα. Πηγή: www.lifo.gr

Η συνέχεια