Πρωτοχρονιά στο Βατοπαίδι

ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΙΑΝΝΗ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

Στο Αγιον Ορος ο χρόνος είναι σχετικός. Λιγοστός καιρός έχει περάσει από τις καθημερινές ομοβροντίες των μέσων ενημέρωσης και των κλήσεων σε απολογία για την υπόθεση του Βατοπαιδίου. Ελάχιστες εβδομάδες από το περιβόητο ρεπορτάζ του αμερικανικού «VanityFair», που έκανε τη Μεγίστη Μονή παγκόσμιο θέμα. Ωστόσο εδώ τα πάντα κυλούν γαλήνια και ακολουθούν μια σταθερή ρουτίνα. Ή τουλάχιστον έτσι φάνηκε τις άγιες ημέρες που περάσαμε με τους 110 μοναχούς αυτού του διάσημου ιερού τόπου.

Οουρανός μοιάζει με ένα απέραντο μαύρο σεντόνι που επάνω του είναι κεντημένα εκατοντάδες αστέρια. Ησυχία απλώνεται παντού, συνέπεια της απόλυτης ακινησίας. Μέσα από τα σπλάχνα της νύχτας, γύρω στις 03.40, σαν φυσικό κάλεσμα, ξεπροβάλλει ρυθμικά ο ήχος του ταλάντου που καλεί τους μοναχούς για τον καθημερινό όρθρο. Σάββατο, πρώτες ώρες του 2011, στη Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου στο Αγιον Ορος: αλλαγή του χρόνου κάναμε στο κρεβάτι, παζαρεύοντας με τα όνειρά μας. Δεν φυσάει καθόλου, η θερμοκρασία οριακά βρίσκεται υπό το μηδέν. Πλησιάζοντας στο Καθολικό, δηλαδή στην κεντρική εκκλησία του μοναστηριού, ακούγονται μόνο τα βήματα των μοναχών στη λιθόστρωτη αυλή, που σταδιακά πυκνώνουν. Εσωτερικά, στον Ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου που στέκει όρθιος από τον 10ο αιώνα, δεν φαίνεται τίποτε, καθώς στην αρχή του όρθρου όλα είναι σβηστά. Κάποιοι πατέρες χρησιμοποιούν μικρούς φακούς για να βρουν τη θέση τους. Επειτα από τους τρεις ψαλμούς του εξάψαλμου, βγαίνει από το Ιερό Βήμα ο ιερομόναχος, που κρατάει στα χέρια του ένα αναμμένο κερί. Το φως μεταδίδεται στην εκκλησία από τον μοναχό που έχει αναλάβει το διακόνημα του εκκλησιαστικού. Σε αυτόν έχει αναθέσει ο τυπικάρης για εκείνη την ημέρα να βοηθήσει στα τελετουργικά.

Σκιές τρεμοπαίζουν στον μεγάλο ασημένιο πολυέλαιο με τα πολυάριθμα κηροπήγια και λυχνοπήγια που κρέμεται επιβλητικά από τον κεντρικό τρούλο. Πλέον, στα ξύλινα στασίδια, τα οποία τρίζουν πού και πού, διακρίνονται οι άσπρες γενειάδες των γηραιότερων μοναχών, αφού οι υπόλοιποι ρασοφόροι χάνονται μέσα στο γενικό σκοτάδι. Δεν μπορείς να τους εντοπίσεις, αλλά νιώθεις τις κινήσεις τους. Σαν αέρινες φιγούρες, λες και πετούν μέσα στον ναό αντί να περπατούν. Ο κανονάρχης πηγαινοέρχεται από το δεξιό στο αριστερό αναγνωστήριο και τανάπαλιν για να υπαγορεύσει στους ψάλτες τα λόγια τους. Στο τέλος της ψαλμωδίας του Αγίου Ιγνατίου (εδώ χρησιμοποιούν το παραδοσιακό αγιορείτικο ημερολόγιο, ήτοι υπολείπονται του κοσμικού ημερολογίου κατά 13 ημέρες) ηχούν οι καμπάνες από το πρόσφατα αναστηλωμένο βυζαντινό κωδωνοστάσιο του 1427, ύψους 35 μέτρων, δωρεά του Ανδρόνικου Παλαιολόγου, του τελευταίου κυβερνήτη της Θεσσαλονίκης. Ο τόπος ευωδιάζει από το θυμιατό. Οι μοναχοί, ο ένας πίσω από τον άλλον, προσκυνούν ευλαβικά τις εικόνες και κατευθύνονται αθόρυβα στα προκαθορισμένα της ημέρας παρεκκλήσια (η μονή διαθέτει 31 παρεκκλήσια, 19 εντός και 12 πέριξ αυτής) για τη Θεία Λειτουργία.

Δεν έχει ξημερώσει ακόμη. Δίπλα, στο παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου (1780), το οποίο είναι ενσωματωμένο στο Καθολικό, μια σόμπα ζεσταίνει τους πέντε μοναχούς που συμμετέχουν στη Θεία Λειτουργία. Ο επίμονος ήχος της καύσης τής προσέδιδε ανθρώπινη υπόσταση. Απροσδόκητη συντροφιά. Ενας προσκυνητής από τη Γεωργία, που η ασπρισμένη, πλούσια γενειάδα του κάλυπτε επιμελώς τη στενοχώρια στο πρόσωπό του (ο γιος του Νικόλας είναι άρρωστος και ήρθε να προσευχηθεί για αυτόν), όχι όμως και στα μάτια του, παρακολουθούσε συγκινημένος με σκυμμένο το κεφάλι. Ενώ ο ιερέας διάβαζε μπροστά στο εισοδικό, το φως της αυγής έμπαινε ήρεμα από το παραθύρι και αποκάλυπτε αργά τις μορφές των αγίων στον κυκλικό τοίχο. Το μαρμάρινο τέμπλο μαρτυρούσε την παλαιότητα του παρεκκλησιού, όπως επίσης και το μαρμάρινο δάπεδο με τις ψηφιδωτές λεπτομέρειες. Οταν επιτέλους φωτίστηκε κάθε σημείο του Αγίου Νικολάου, οι μοναχοί προσέρχονταν για να κοινωνήσουν. Σε περίοδο νηστείας (οκτώ ημέρες πριν από τα Χριστούγεννα) κοινωνούν καθημερινώς, ειδάλλως τέσσερις φορές την εβδομάδα. Λίγο μετά τις οκτώ, ακολουθεί το γεύμα στην Τράπεζα, η οποία βρίσκεται ακριβώς απέναντι από το Καθολικό, έχει σχήμα σταυρού και η πρώτη της ανακαίνιση, σύμφωνα με σωζόμενες επιγραφές, έγινε το 1314.

Πάνω στα σκαλιστά, πεταλόσχημα, μαρμάρινα τραπέζια του 9ου αιώνα (είχαν μεταφερθεί από την Κωνσταντινούπολη και συγκεκριμένα από την ερειπωμένη μονή του Αγίου Θεοδώρου του Στουδίτου) μας περίμεναν μακαρόνια με μανιτάρια, ψωμί ολικής άλεσης, ελιές, κρεμμύδια, σαλάτα μαρούλι, λάδι, πορτοκάλια και κόκκινο κρασί. Αφού έδωσε την ευλογία του ο γέροντας Εφραίμ, οι μοναχοί και περίπου 30 προσκυνητές, που κάθησαν ξεχωριστά, ξεκίνησαν να τρώνε. Η φωνή του μοναχού (εκφωνεί λόγο κατά τη διάρκεια του φαγητού) μπερδευόταν με τους ήχους από την τριβή των πιρουνιών μέσα στα τσίγκινα πιάτα. Υπό το βλέμμα των τοιχογραφιών του 1786, συζητάμε χαμηλόφωνα με τους υπόλοιπους του τραπεζιού. «Το Αγιον Ορος όποτε το επισκέπτεσαι βιώνεις κάτι το ξεχωριστό, επέλεξα να περάσω τις πρώτες ημέρες του καινούργιου χρόνου στη μονή προκειμένου να ηρεμήσω και να ζήσω στιγμές πνευματικής ανάτασης» μου εξηγεί ο Γιώργος Θεοχάρης, δημοσιογράφος και γενικός διαχειριστής του site www.agioritikovima.gr, ενός portal με 24ωρη ενημέρωση το οποίο συνιστούν ανεπιφύλαχτα οι μοναχοί!

Αντιθέτως, ο Τζεφ και ο Πάτρικ, 22 και 25 χρόνων αντίστοιχα, δύο Αμερικανοί από τη Νότια Καρολίνα, μόνο στιγμές πνευματικής ανάτασης δεν ζούσαν. Ο ένας έλεγε «τέτοια πορτοκάλια δεν έχω ξαναφάει στη ζωή μου» και ο άλλος συμπλήρωνε για τα κόλλυβα (μας τα έφεραν στο τέλος του γεύματος εις μνήμην του Αγίου Ιγνατίου) ότι «είναι το πιο νόστιμο επιδόρπιο που έχω δοκιμάσει ποτέ». Το δυνατό «ουάου» που ξεπήδησε αυθόρμητα από τον ουρανίσκο του ήταν αρκετό για να προκαλέσει τα βλέμματα των περισσοτέρων. Αναπάντεχα, έμειναν για να συνδράμουν στο μάζεμα των πιάτων. Πράγματι, η νοστιμάδα των φαγητών και γενικότερα των προϊόντων (ζαρζαβατικά, φρούτα, κρασί κ.ά. – κρέας δεν τρώνε ποτέ, εκτός από ψάρι) είναι αδύνατον να περάσει απαρατήρητη, στις δυτικές κοινωνίες τα αποκαλούν «βιολογικά». Οι λόγοι είναι τέσσερις. Πρώτον, η παραγωγή τους, πλην ελάχιστων τυποποιημένων προϊόντων, προέρχεται από την αθωνική γη, δηλαδή από τα περιβόλια, τα κτήματα και τα δέντρα της μονής. Δεύτερον, το μαγείρεμά τους γίνεται σε φωτιά από ξύλα. Τρίτον, το πρόγραμμα του μοναστηριού είναι τέτοιο, που, όντας ξύπνιος από τα χαράματα, δεν σου κάνει καθόλου εντύπωση που τρως φασολάδα 08.30 το πρωί – οι αισθήσεις έχουν ήδη οξυνθεί. Τέταρτον, το φαγητό είναι ευλογημένο και καταναλώνεται σε ένα ειρηνικό περιβάλλον, δίχως φωνές και οικογενειακή μουρμούρα.

Μετά την Τράπεζα, οι μοναχοί πηγαίνουν στα διακονήματά τους, τα οποία ορίζονται εκ νέου κάθε χρόνο από τον γέροντα. Μόνο το διακόνημα του ιερέα είναι ισόβιο. Για παράδειγμα, ο πάτερ Πανάρετος έχει αναλάβει από κοινού με τον δόκιμο Μιχαήλ από τη Μολδαβία, οι 110 μοναχοί και δόκιμοι προέρχονται από 15 χώρες, όπως Αυστραλία, Βραζιλία, Ρωσία, Αμερική, Γεωργία, Κύπρο κ.ά.) την παρασκευή του άρτου (600 ψωμιά και 190 πρόσφορα την εβδομάδα), τον οποίο προμηθεύονται και άλλες Σκήτες ή κελιά. Επίσης, μοναχοί από όλο το Aγιον Ορος επισκέπτονται το Βατοπαίδι και για προβλήματα υγείας, καθώς η μονή διαθέτει ένα πλήρως εξοπλισμένο οδοντιατρείο, με πανοραμικό τομογράφο, το δωμάτιο του Αγίου Παντελεήμονος (λειτουργεί περίπου 14 χρόνια), το οποίο κατ’ ουσίαν αποτελεί έναν πολύ καλά οργανωμένο ιατρικό θάλαμο, και ένα μικρό φυσικοθεραπευτήριο (σε εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις οι γηραιότεροι πατέρες κολυμπούν για τα αρθριτικά τους κατόπιν ευλογίας του γέροντα).

«Κάνουμε ό,τι μπορούμε για να μη χρειάζεται οι μοναχοί να βγαίνουν έξω» μου λέει ο γενικός γιατρός, ο πατέρας Βασίλειος, και προσθέτει «όταν κάποιος μπαίνει στο πρόγραμμα της μονής αποκτάει μεγάλη ταχύτητα προς τον Θεό και είναι κρίμα να χάσει τόσες ημέρες προσευχής μόνο για ένα δόντι». Συνήθως οι μοναχοί δεν φεύγουν από τη μονή, με εξαίρεση τις αποστολές σε διάφορες περιοχές. Λόγου χάρη ο 65άχρονος πατέρας Κωνσταντίνος, με καταγωγή από τη Λωρραίνη της Γαλλίας, ούτε που θυμάται ποια ήταν η τελευταία φορά που έφυγε από το Βατοπαίδι. Οταν άνοιξε η πόρτα του μικροσκοπικού βιβλιοδετείου του, αντικρίζοντας τη φωτογραφική μηχανή, αναφώνησε χαμογελαστός «OhmyGod, notagain!» («Ω Θεέ μου, όχι πάλι!»). Μετά την υπόθεση του Βατοπαιδίου το ενδιαφέρον των διεθνών ΜΜΕ για τη μονή αυξήθηκε ραγδαία με αποκορύφωμα το ογκωδέστατο άρθρο των 12.000 λέξεων του Μάικλ Λιούις για το περιοδικό «Vanity Fair», το οποίο στο τεύχος του περασμένου Οκτωβρίου παρουσίαζε τους μοναχούς σαν επιχειρηματίες που συναλλάσσονται με το χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης και κερδίζουν χρήματα από μεσιτικές αγοραπωλησίες, ενώ για τη μονή έγραψε ότι είναι η ψυχή της διαφθοράς. Οι μοναχοί από την πλευρά τους αρνούνται τη λέξη «σκάνδαλο» και αντιμετωπίζουν το ζήτημα στο σύνολό του ως έναν ακόμη πειρασμό, κατά κόσμον δοκιμασία. Απορούν πώς ο πνευματικός τους γέροντας, που τους συμβουλεύει και τους καθοδηγεί καθημερινά, μπορεί να θεωρείται από κάποιους «αρχιερέας της διαφθοράς» και στις συζητήσεις με τους προσκυνητές τούς τονίζουν ότι αυτός είναι ο δικός του σταυρός και, βεβαίως, ότι ο Λιούς «διαστρέβλωσε την πραγματικότητα».

Ο πατέρας Κωνσταντίνος έμαθε την τέχνη της βιβλιοδεσίας από την εποχή που διατηρούσε εστιατόριο στο Λονδίνο και χρειάστηκε να φτιάξει ένα μενού για τις σαμπάνιες του. «Μου ζήτησαν τόσο πολλά χρήματα που προτίμησα να μάθω να το κάνω μόνος μου» μου διηγείται την ώρα που μας δείχνει ένα συρτάρι γεμάτο νήματα βιβλιοδεσίας κατασκευασμένα από χασίς. «Μην το κοιτάς, δεν είναι για κάπνισμα» θα μου πει αστειευόμενος και θα βγάλει από τα κιτάπια του την ακολουθία του Αγίου Βησσαρίωνος, τυπωμένη το 1744 στη Μοσχόπολη (δυτικά της Κορυτσάς).

Γενικότερα στη Μονή Βατοπαιδίου φυλάσσονται αναρίθμητα ιστορικά κειμήλια (3.500 εικόνες, 2.200 χειρόγραφα, 350.000 έγγραφα κ.ά.), με σημαντικότερο την Αγία Ζώνη της Θεοτόκου, το μοναδικό σωζόμενο κειμήλιο της Παναγίας παγκοσμίως. Η ανεκτίμητης αξίας συλλογή της μονής οφείλεται κυρίως στην προνοητικότητα του αυτοκράτορα Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνού, ο οποίος διαπιστώνοντας τη φθορά της αυτοκρατορίας και την παράλληλη αύξηση της οθωμανικής δύναμης άρχισε να στέλνει εκεί κειμήλια για να προφυλαχτούν. Ενας σύντομος περίπατος στη μονή, η οποία έχει χτιστεί κυκλικά σαν κάστρο για την προστασία από τους πειρατές, αρκεί για να συνειδητοποιήσει ο επισκέπτης ότι βρίσκεται σε ένα ζωντανό μουσείο. Υπάρχουν στιγμές που, κοιτώντας τις αριστοτεχνικά φτιαγμένες σκεπές των κτιρίων από γκρίζα πέτρα, το πορφυρό χρώμα του Καθολικού, τα κόκκινα και σιέλ κελιά των μοναχών, τους τρούλους των διάσπαρτων παρεκκλησιών, το φθαρμένο ροζ του κωδωνοστασίου και το ρολόι στον πύργο που δείχνει τη βυζαντινή ώρα (σχεδόν έξι ώρες μπροστά από τη δική μας, ως μεσάνυχτα νοείται η δύση), νομίζεις ότι ανασαίνεις στο Βυζάντιο και θαρρείς ότι από κάπου θα ξεπηδήσει κάποιος αυτοκράτορας.

Μάλιστα, αν κλείσεις τα μάτια όπως οι μοναχοί όταν προσεύχονται – περίπου έξι ώρες την ημέρα –, και πάρεις δύο-τρεις γερές ρουφηξιές καθαρού αέρα, αισθάνεσαι στο πρόσωπό και στις παλάμες σου την αύρα μιας μακρινής εποχής, την αύρα που εκπέμπει η παρουσία των κτιρίων που αντηχεί στην αιωνιότητα. Αλλη μέρα (παλαιό ημερολόγιο), άλλη ώρα (βυζαντινό ρολόι), άλλη διάσταση. Οι προσευχές των μοναχών ενώνονται με τις προηγούμενες προσευχές των πατέρων τους. Ο χρόνος και ο χώρος χάνονται. Διά μέσου της προσευχής συντονίζονται στη διάσταση του Θεού. Δεν το φαντάζονται, το βιώνουν. Οπως προσπαθούν να μου εξηγήσουν πολλοί μοναχοί, η χαρά τους προέρχεται από την υπερφυσική παρουσία του Θεού, από αυτήν την αίσθηση της αιωνιότητας. Αλλωστε, αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο οι μοναχοί δεν βαριούνται καθημερινά να προσεύχονται, να μελετούν τους βίους των αγίων και να συμμετέχουν στα τελετουργικά.

Μπορεί το πρόγραμμά τους να φαίνεται μια μαρτυρική ρουτίνα για κάποιον εξωτερικό παρατηρητή, αλλά οι ίδιοι στις λειτουργίες θρέφονται όπως ένα έμβρυο στη μήτρα της μάνας του. Ο μοναχός εγκαταλείπει τα εγκόσμια όχι από δειλία, αλλά για να καταστεί φορέας ταπεινώσεως, για να νεκρωθεί μέσα του ο άνθρωπος της αμαρτίας και μέσω της Θείας Χάριτος να εισέλθει στην τροχιά της αιωνιότητας. «Ο άνθρωπος του Θεού είναι νικητής του θανάτου» θα μου τονίσει διδακτικά ο γέροντας Εφραίμ, κρατώντας στο δεξί χέρι του το κομποσκοίνι του (κάθε κόμπος του αποτελείται από εννιά κόμπους που συμβολίζουν τα εννιά αγγελικά τάγματα). Προτού καν προλάβει να τελειώσει τη φράση του, με παραμερίζει ένας σαλονικιός προσκυνητής και μου απευθύνει το λόγο, αρκετά θυμωμένος: «Πρόσεχε τι θα γράψεις για τον γέροντα, αρκετά ψέματα μας γεμίσατε εσείς οι δημοσιογράφοι. Βλέπεις πουθενά τζακούζι;» με ρωτάει: ρητορικό το ερώτημα.

Στη Μονή Βατοπαιδίου κάθε χρόνο, εκτός από τις 30.000 επισκέπτες, έρχονται και αρκετοί που δηλώνουν ότι επιθυμούν να ακολουθήσουν τον μοναχισμό. Βέβαια, η διαδικασία δεν είναι απλή. Πρώτα συζητούν με τον γέροντα και έπειτα παραμένουν στο μοναστήρι για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, από ένα ως τρία χρόνια, μέχρι να τους δώσει την ευλογία ο γέροντας, ο οποίος, σημειωτέον, είναι ο πνευματικός ηγούμενος της κάθε μονής. Η πορεία τους είναι προοδευτική. Στην αρχή φορούν μαύρα ρούχα και αργότερα παίρνουν το σκουφάκι (μαλακό). Ανάλογα με την εξέλιξή τους, ντύνονται ρασοφόροι, όπου ο γέροντας ευλογεί όλα τους τα ρούχα, και εν τέλει, αν κριθούν άξιοι, χρίζονται μοναχοί. Σε διαφορετική περίπτωση, τους συμβουλεύει ο γέροντας να συνεχίσουν έναν ηπιότερο αγώνα στην κοινωνία. Ο 26άχρονος δόκιμος μοναχός Κυριάκος από τη Λευκωσία είναι ήδη 21 μήνες στο Βατοπαίδι. «Την πρώτη φορά που ήρθα δεν σκεφτόμουν καθόλου το ενδεχόμενο να γίνω μοναχός. Δεν είχα δα και ιδιαίτερες σχέσεις με την εκκλησία. Φεύγοντας, όμως, ένιωσα ότι κάτι πηγαίνει λάθος, λες και νοσταλγούσα τη ζεστασιά του σπιτιού μου. Την τρίτη φορά που έφτασα στη μονή, αντίθετα με τη θέληση των γονιών μου, βεβαιώθηκα ότι εδώ αναπαύεται η ψυχή μου. Δεν υπήρχε λόγος να αρνηθώ την πρόσκληση του Θεού, αυτός ήταν ο προορισμός μου».

Ανεξαρτήτως πίστεως, το ζητούμενο για κάθε άνθρωπο είναι να ανακαλύψει, όπως ο δόκιμος μοναχός Κυριάκος, τη μοναδική αλήθεια του, εκείνη που θα νοηματοδοτεί ασταμάτητα τη ζωή του. Σε περίπτωση που δεν την έχετε συναντήσει ακόμη, μην απογοητεύεστε. «Από τον φόνο μεγαλύτερη αμαρτία είναι η απόγνωση, να πιστεύουμε ότι δεν υπάρχει σωτηρία» θα μου πει για να με αποχαιρετήσει ο πατέρας Θεολόγος. Αυτή είναι και η καλύτερη ευχή για την καινούργια χρονιά. Να βρείτε τον προορισμό σας. Το μέρος όπου αναπαύεται η δική σας ψυχή. Αμήν.

Δημοσιεύθηκε στο BHMagazino, τεύχος 534, σελ. 30-37, 09/01/2011.