Η παράλειψη του Filioque δεν σηματοδοτεί δογματική αλλαγή, αλλά είναι μέρος της οκουμενιστικής στρατηγικής του Βατικανού.
π.Αναστάσιος Γκοτσόπουλος*
Ιδιαίτερη εντύπωση προκλήθηκε στην κοινή γνώμη από το γεγονός ότι ο πάπας Λέων XIV στη συνάντησή του με τον Οικουμενικό Πατριάρχη στη Νίκαια της Βιθυνίας κατά τον εορτασμό της επετείου των 1.700 χρόνων από την σύγκληση της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου και στο Φανάρι κατά τη Θρονική εορτή του Πατριαρχείου (27-30.11.25) απήγγειλε το Σύμβολο της Πίστεως («Πιστεύω») χωρίς την προσθήκη του Filioque (=και εκ του Υιού). Μάλιστα αυτή η “υποχώρηση” του πάπα έγινε αποδεκτή με ιδιαίτερο ενθουσιασμό από δημοσιογράφους και ορισμένους Ορθοδόξους θεολογούντες και χαρακτηρίστηκε μεταξύ άλλων και ως «πολύ σημαντικό γεγονός που παρέχει νέες προοπτικές και ελπίδες στην πορεία για την ένωση των Εκκλησιών»!
Ας προσπαθήσουμε να δούμε στις πραγματικές της διαστάσεις την παπική αυτή κίνηση:
Να υπενθυμίσουμε ότι το Filioque εισήχθη αρχικά μόνο στη Ισπανία με τη Σύνοδο του Τολέδο ΙΙΙ (589 μ.Χ.)¹, ενώ από τις αρχές του 9ου αι. έγινε προσπάθεια από τους Φράγκους να επιβληθεί σε όλη τη Δύση στο Σύμβολο της Πίστεως, χωρίς όμως να γίνει αποδεκτό ούτε από τις Ανατολικές Εκκλησίες αλλά ούτε και από τη Ρώμη. Μάλιστα ο πάπας Λέων III ήλθε σε αντίθεση με τους Φράγκους στη Σύνοδο του Άαχεν (809-810 μ.Χ.)² και αντέδρασε έντονα στην αλλοίωση του Συμβόλου της Πίστεως. Σε αντιστάθμισμα στη φραγκική επιμονή για προσθήκη του Filioque ανέγραψε σε δύο ασημένιες πλάκες, στα ελληνικά και λατινικά, το Σύμβολο της Πίστεως χωρίς την προσθήκη του Filioque και το ανάρτησε στη Βασιλική του Αγ. Πέτρου στη Ρώμη³.
Αλλά και στη συνέχεια, ο πάπας Ιωάννης VIII σε επιστολή του προς τον Πατριάρχη Φώτιο αποδέχθηκε⁴ την καταδίκη του Filioque στη Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως (8η Οικουμενική, 879-880 μ.X.)⁵ ως αιρετικής διδασκαλίας και ως αντικανονική την προσθήκη του στο Σύμβολο της Πίστεως διότι αντίκειται στις αποφάσεις των Γ΄ και Δ΄ Οικουμενικών Συνόδων. Αυτό και μόνο αποδεικνύει ανακριβή τον ισχυρισμό παπικών και παπόφιλων Ορθοδόξων ότι, τάχα, η Ανατολή ανεχόταν επί αιώνες το Filioque χωρίς να το θεωρεί έκπτωση από την εκκλησιαστική παράδοση. Είναι απολύτως σαφές ότι αμέσως μόλις έγινε απόπειρα αλλοίωσης του Συμβόλου της Πίστεως στη Δύση από τους Φράγκους, τόσο η Ρώμη όσο και η Ανατολή αντέδρασαν έντονα στο υψηλότερο επίπεδο (πάπες Ρώμης –Λέων III, Ιωάννης VIII– πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως –Μ. Φώτιος– και 8η Οικουμενική Σύνοδος).
Δυστυχώς όμως η επικράτηση των Φράγκων στη Ρώμη ανέτρεψε την πατερική παράδοση και το 1014 ο πάπας Βενέδικτος VIII εισήγαγε το Filioque στο Σύμβολο της Πίστεως, όπως ρητά το ομολογεί και ο νυν πάπας Λέων XIV στην εγκύκλιό του με τίτλο «In Unitate Fidei» (23.11.25): «Η δήλωση “εκ του Πατρός και του Υιού εκπορεύεται (Filioque)” δεν βρίσκεται στο κείμενο της Κωνσταντινούπολης· εισήχθη στο Λατινικό Σύμβολο της Πίστεως μόνο από τον Βενέδικτο VIII το 1014».
Η άμεση αντίδραση των Πατριαρχών της Ανατολής στην αυθαίρετη προσθήκη του πάπα Βενεδίκτου VIII ήταν η διαγραφή του ονόματός του από τα Δίπτυχα της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως και η διακοπή της εκκλησιαστικής κοινωνίας με τη Ρώμη προ του Σχίσματος του 1054.
Στη συνέχεια η Ρώμη, αποκομμένη από την Εκκλησία του Χριστού, κατά τη Σύνοδο του Λατερανού ΙV (1215) όρισε το Filioque ως δόγμα πίστεως και αποδέχθηκε συνοδικά και επίσημα την προσθήκη του στο Σύμβολο της Πίστεως. Επίσης, το Filioque αναφέρεται και στις “ενωτικές” Συνόδους της Λυών (1271) και Φεράρας-Φλωρεντίας (1438-1439), στις οποίες καταδικάζονται και αποδοκιμάζονται όσοι τολμούν να αρνηθούν ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται αιώνια από τον Πατέρα και τον Υιό!
Συνεπώς, από τότε μέχρι και σήμερα το Filioque αποτελεί ουσιώδη διδασκαλία για τη Ρώμη, ενταγμένη στην δογματική της διδασκαλία και υποχρεωτικά αποδεκτή από όλους τους πιστούς⁶. Μάλιστα το Filioque επιβλήθηκε και στους Ουνίτες, οι οποίοι διατηρούν μία εξωτερική ομοιότητα με τους Ορθοδόξους αλλά στην ουσία είναι ρωμαιοκαθολικοί.
Όμως μετά τη Σύνοδο του Βατικανού II (1962-1965) στο πλαίσιο της ένταξης της Ρώμης στην Οικουμενική Κίνηση και την προσέγγισή της με τους «διηρημένους Χριστιανούς», η Ρώμη έκανε αποδεκτή την “ευαισθησία” των Ανατολικών Εκκλησιών στο ζήτημα αυτό χωρίς όμως να αποστεί ουδέ στο ελάχιστο της δογματικής της διδασκαλίας:
Έτσι, αρχικά επέτρεψε στους Ουνίτες να απαγγέλλουν το «Πιστεύω» χωρίς την προσθήκη του Filioque, ενώ με την έναρξη του Θεολογικού Διαλόγου (1980) η ίδια πρακτική εφαρμόζεται όποτε πραγματοποιούνται κοινές λατρευτικές συναντήσεις με τους Ορθοδόξους. Επί πλέον δε, ακόμα και στις ρωμαιοκαθολικές ενορίες στην Ελλάδα δεν εκφέρεται πλέον το Filioque στο Σύμβολο της Πίστεως.
Ας προσέξουμε όμως ότι αυτό δεν σημαίνει αλλαγή στη δογματική διδασκαλία της Ρώμης. Το αιρετικό δόγμα περί της εκπορεύσεως του Αγ. Πνεύματος «εκ του Πατρός και του Υιού (Filioque)» παραμένει ακλόνητο για τους παπικούς!
Είναι σαφές το έγγραφο με τίτλο «The Greek and Latin Traditions Regarding the Procession of the Holy Spirit»⁷ που εξέδωσε στις 13.9.1995 το Παπικό Συμβούλιο για την Προώθηση της Χριστιανικής Ενότητας (Pontifical Council for Promoting Christian Unity), στο οποίο γίνεται κάποια προσπάθεια επανερμηνείας του Filioque, στην προοπτική της «ενότητος εν τη ποικιλομορφία» των δύο παραδόσεων και διευκρινίζεται η στάση της Ρώμης αναφορικά με το ζήτημα της μη απαγγελίας του στο Σύμβολο της Πίστεως.
Στο έγγραφο αυτό αναφέρεται μεταξύ άλλων ότι «όταν το Σύμβολο της Πίστεως απαγγέλλεται στα ελληνικά (ή σε οικουμενικές συναντήσεις), η Καθολική Εκκλησία αποφεύγει να προσθέτει το Filioque στην ελληνική διατύπωση», και καθιστά σαφές ότι «αυτό δεν συνιστά άρνηση της λατινικής δογματικής παράδοσης που περιλαμβάνει το Filioque» διευκρινίζοντας ότι «η απόφαση για χρήση ή αποφυγή του Filioque σε οικουμενικές προσευχές δεν αλλάζει τη δογματική θέση της Καθολικής Εκκλησίας». Και το έγγραφο καταλήγει ότι «όταν το Σύμβολο απαγγέλλεται σε κοινές λειτουργίες Καθολικών και Ορθοδόξων, η μορφή χωρίς Filioque είναι απολύτως επιτρεπτή και νόμιμη»⁸.
Υπό αυτό το πρίσμα το 2019 η διακήρυξη με τίτλο «Dominus Jesus» (6.8.2019) παραθέτει το Σύμβολο της Πίστεως χωρίς το Filioque, από σεβασμό στις “ευαισθησίες” των Ανατολικών Χριστιανών⁹.
Ας προσέξουμε όμως ότι και ο ίδιος ο πάπας Λέων XIV, ο οποίος παρόντος του Οικουμενικού Πατριάρχου αποσιώπησε το Filioque, στις 29 Νοεμβρίου, στην Κωνσταντινούπολη μετά την υπoδοχή και τη Δοξολογία στο Φανάρι μετέβη στο Volkswagen Arena για την τέλεση της λατινικής λειτουργίας και εκεί ενώπιόν του έψαλε η χορωδία κανονικότατα το «Πιστεύω» με το Filioque, στα λατινικά: «Et in Spiritum Sanctum, Dominum et vivificantem, qui ex Patre Filioque procedit»¹⁰.
Από τα ανωτέρω καθίσταται σαφές ότι η μη απαγγελία του Filioque στη Νίκαια και στο Φανάρι δεν είναι κάτι νέο, ούτε φυσικά σημαίνει κάποια ιδιαίτερη εξέλιξη στις σχέσεις Ορθοδοξίας και Παπισμού και προπαντός δεν σηματοδοτεί την άρνηση της αίρεσης και επιστροφή στην πατερική παράδοση. Απλώς είναι η παγίωση μιας πρακτικής και κυρίως παραπλάνηση του ακατήχητου λαού μας…
Χωρίς καμία αμφιβολία η παπική “υποχώρηση” εντάσσεται στον περί Οικουμενισμού σχεδιασμό της Β΄ Βατικανής Συνόδου, τον οποίο και ορισμένες Ορθόδοξες Ηγεσίες έχουν αποδεχθεί και βάσει αυτών πορεύονται και οικοδομούν τις σχέσεις τους με τον λοιπό Χριστιανικό κόσμο¹¹.
Κατά το τριήμερο της παπικής επίσκεψης τηρήθηκε και πάλι το ίδιο “τυπικό” που έχουμε δει και σε παλαιότερες επισκέψεις παπών στο Φανάρι (2006, 2014) με τις αντικανονικές συμπροσευχές και τα ατελή συλλείτουργα¹². Ακούσαμε και πάλι πολλές φορές και από χείλη Ορθοδόξων τη φράση «πλήρης κοινωνία». Διερωτώμαι πότε οι Πατέρες της Εκκλησίας ή οι Ορθόδοξοι αρχιερείς πριν από τη Β΄ Βατικανή στις σχέσεις μας με τους μη Ορθοδόξους χρησιμοποίησαν τον όρο «πλήρης κοινωνία»; Για όσους δεν είναι ιδιαίτερα εξοικειωμένοι με την οικουμενιστική ορολογία, επισημαίνουμε ότι η περί «μερικής» και «πλήρους κοινωνίας» ορολογία είναι το θεμέλιο επί του οποίου οικοδομήθηκε η νέα εκκλησιολογία της Β’ Βατικανής Συνόδου (Δογματική Διάταξη “Lumen Gentium”) και το Διάταγμα «περί Οικουμενισμού» (Unitatis Redintegratio)! Για όποιον γνωρίζει στοιχειωδώς εκκλησιαστική ιστορία και Ορθόδοξη εκκλησιολογία η διδασκαλία που εκφράζεται μέσω αυτής της ορολογίας είναι εντελώς αλλότρια. Και όμως έχει πλέον παγιωθεί στις οικουμενικές συναντήσεις και ευκαίρως ακαίρως χρησιμοποιείται και από Ορθοδόξους, που συμμερίζονται εν πολλοίς τη βατικάνεια εκκλησιολογία.
Στη φετινή επίσκεψη του ποντίφικα στο Φανάρι υπήρξε μία πολύ λεπτή αλλά εξαιρετικά σημαντική εξέλιξη ως προς την ορολογία που χρησιμοποιήθηκε για τη μετάφραση του όρου «ομοούσιος» στην αγγλική γλώσσα, που υποδηλώνει σαφώς τη μετατόπιση της δογματικής προσέγγισης στο ζήτημα αυτό, όπως επισημαίνει σε εύστοχη επισήμανσή της η Καθηγήτρια της Θεολογικής Σχολής του ΕΚΠΑ Μαρίνα Κολοβοπούλου¹³.
Συμπερασματικά, αναφορικά με το παρόν ζήτημα, το «Αποστολικό Ταξίδι» του πάπα Λέοντος XIV στη Νίκαια-Κωνσταντινούπολη είχε τριπλό όφελος για τον Υψηλό Επισκέπτη: 1. Με την εκφώνηση του Συμβόλου της Πίστεως άνευ του Filioque, οι αφελείς Ορθόδοξοι, καθοδηγούμενοι τεχνηέντως από τους «επαγγελματίες του Οικουμενισμού», ενθουσιάστηκαν με τα… θετικά, τάχα, αποτελέσματα του διαχριστιανικού διαλόγου που… έπεισαν, λέει, τον πάπα να διαγράψει το Filioque! Αποκρύπτουν όμως ότι ο πάπας δεν απέστη ούτε στο ελάχιστο από τη δογματική περί του Filioque διδασκαλία, η οποία ισχύει κανονικά! 2. Τέθηκε ένα ακόμη λιθαράκι στην παγίωση της οικουμενιστικής ορολογίας περί «μερικής και πλήρους κοινωνίας» στον Ορθόδοξο λαό, και 3. Το σημαντικότερο, διατηρήθηκε σε πλήρη ισχύ ο οδικός χάρτης για την «ένωση των Εκκλησιών», όπως αυτός σχεδιάστηκε και εφαρμόζεται μεθοδικά και συστηματικά από το Βατικανό και τους συνοδοιπόρους του.
Υπό αυτές τις προϋποθέσεις μπορούμε, άραγε, να είμαστε ενθουσιασμένοι και χαρούμενοι ως Ορθόδοξοι πιστοί;
*Ο π.Αναστάσιος ειναι Εφημέριος Ι. Ν. Αγ. Νικολάου ΠατρώνΠάτρα 8 – 12 – 2025
Υποσημειώσεις:
- Mansi 9, 981–1006.
- Monumenta Germaniae Historica. Concilia, τ. 2, Hanover 1908, σ. 331–334.
- «Vita Leonis III», Le Liber Pontificalis, επιμ. L. Duchesne, τόμ. 2 (Παρίσι: E. de Boccard, 1892), σ. 26, και Anastasius Bibliothecarius, Epistola ad Carolum Magnum, PL 128, 803–806, ο Λέων Γ΄«οὐκ ἠθέλησε νὰ δεχθῇ προσθήκην εἰς τὸ Σύμβολον, ἀλλ’ ἐποίησε πλάκας ἀργυρᾶς ἄνευ τοῦ Filioque».
- Πάπας Ιωάννης VIII: «περί του αγίου Συμβόλου… εύρεν απαράτρωτον, καθώς αρχήθεν παρεδόθη ημίν, διατηρούντας, και μήτε προστιθέντας τι ή αφαιρούντας, ακριβώς ειδότας, ως τοις ταύτα τολμώσι βαρεία καταδίκη αναμένουσα απόκειται. Και πάλι νουν παραδηλούμεν της αιδεσιμότητι σου, ίνα περί του άρθρου τούτου, δι ο συνέβη τα σκάνδαλα μέσον των εκκλησιών του Θεού, έχης πληροφορίαν εις ημάς, ότι ου μόνον ου λέγομεν τούτο, αλλά και τους πρώτον θαρρήσαντας τη εαυτών απηνοία τούτο ποιήσαι παραβάτας των θείων λόγων κρίνομεν και μεταποιητάς της θεολογίας του δεσπότου Χριστού και των αποστόλων και των λοιπών Πατέρων, οι συνελθόντες συνοδικώς παρέδωκαν το άγιον Σύμβολον, και μετά του Ιούδα αυτούς τάττομεν», Πάπα Ιωάννου VIII, «Επιστολή προς τον αγιώτατον Φώτιον αρχιεπίσκοπον Κωνσταντινουπόλεως», Μansi 17, 520Ε-521Α και Σπ. Μήλια, Πρακτικά των Αγίων και Οικουμενικών Συνόδων, εκδ. Καλύβη Τ. Προδρόμου Ι. Σκήτης Αγ. Άννης, Άγ. Όρος, 1986, τ. Γ΄σ. 478.
- Πράξη Ζ΄ της εν Κωνσταντινουπόλει Συνόδου (879-880): «ει τις παρά τούτο το ιερόν Σύμβολον τολμήσειε έτερον αναγράψαι ή προσθείναι ή αφελείν και όρον ονομάσαι αποθρασυνθείη κατάκριτος και πάσης χριστιανικής ομολογίας απόβλητος […] Ει τις τοίνυν εις τούτον απονοίας ελάσας τολμήσειεν ως ανωτέρω λέλεκται, έτερον εκθέσθαι Σύμβολον και όρον ονομάσαι ή προσθήκην ή υφαίρεσιν εν τω παραδεδομένω ημίν παρά της αγίας και Οικουμενικής εν Νικαία το πρώτον μεγάλης Συνόδου ποιήσαι, ανάθεμα έστω», Μansi 17, 516 και Σπ. Μήλια, Πρακτικά των Αγίων και Οικουμενικών Συνόδων, εκδ. Καλύβη Τιμ. Προδρόμου Ι. Σκήτης Αγ. Άννης, Άγ. Όρος, 1986, τ. Γ΄σ. 477, πρβλ τον Όρον της Συνόδου, Πράξις Στ, ο.π. σ. 475.
- Κατήχηση Καθολικής Εκκλησίας, εκδ. Βατικανό-Κάκτος 1996, άρθρα 246-248.
- «Το “προϊέναι” του Αγίου Πνεύματος εις την ελληνικήν και την λατινικήν παράδοσιν», δημοσιεύθηκε στις 13.9.1995 στην L’Osservatore Romano και στη διεύθυνση https://www.christianunity.va/content/unitacristiani/ en/documenti/altri-testi/en1.html.
- Συναφές είναι και το κείμενο της «Ορθόδοξης-Καθολικής Θεολογικής Διαβούλευσης της Β. Αμερικής» με τίτλο «Filioque: Ένα ζήτημα που διαιρεί την Εκκλησία; Κοινά Αποδεκτό Κείμενο» (North American Orthodox-Catholic Theological Consultation, «The Filioque: A Church Dividing Issue?: An Agreed Statement»), που εκδόθηκε στις 25.10.2003, στη διεύθυνση: https://www.usccb.org/resources/filioque-a-church-dividing-issue?utm_source=.
- Η διακήρυξη «Dominus Jesus» συντάχθηκε από τον Joseph Ratzinger (μετέπειτα πάπα Βενέδικτο XVI), εκδόθηκε από την Congregation for the Doctrine of the Faith και επικυρώθηκε από τον τότε πάπα Ιωάννη-Παύλο Β΄, στη διεύθυνση http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/documents/rc_con_cfaith_doc_2000 0806_dominus-iesus_en.html.
- https://www.youtube.com/live/koMqeewDahc?si=t0jQGlGcIxKYAeP1&t=2375 στη χρονική στιγμές 39:35 κ.εξ.
- Βλ. Dicastery for Promoting Christian Unity, Κατάλογος για την εφαρμογή αρχών και κανόνων στον Οικουμενισμό, στη διεύθυνση https://www.christianunity.va/content/unitacristiani/en/documenti/testo-in-inglese.html.
- Μητροπολίτου Κυθήρων Σεραφείμ, Εγκύκλιος «Ακριβής έκδοσις Ορθοδόξου Πίστεως», 1.12.2025, και π. Αν. Γκοτσόπουλος, «Θρονική εορτή με τον Αγιώτατο», 1.12.2014.
- Δείτε ΕΔΩ το άρθρο της Καθηγήτριας Θεολογίας Μαρίνας Κολοβοπούλου.
