~ ❝γέρος — γέρων — γερουσία❞

 

Η διτυπία «γέρων» – «γέρος»

ΣΤΗ σύγχρονη Ελληνική έχουν διατηρηθεί τόσο η αρχ. λ. “γέρων” όσο και ο μεταπλασμένος στα μεσν. χρόνια τύπος “γέρος”.

Η διτυπία αυτή υπηρετεί μια σημασιολογική διαφοροποίηση:

 

 

➨ η λ. ‘γέρος’ κράτησε μόνο αυτή την αρχική σημ. «ηλικιωμένος», ➨ η λ. ‘γέρων’ (και στον τύπο “γέροντας”) περιορίστηκε στον θρησκευτικό–εκκλησιαστικό χώρο ως προσφώνηση ασκητή μοναχού, π.χ. ‘ο γέρων Πορφύριος’, ή σεβάσμιου κληρικού (ωστόσο, ο τύπος ‘γέροντας’ χρησιμοποιείται και με τις δύο σημ.).

(Ειδικότερα, στον μοναστικό βίο, η λ. ‘γέροντας’ δηλώνει τον πνευματικό κάποιου).

Το «Γεροντικόν»

Από τη σημ. αυτή, που η λ. απέκτησε ήδη στην πρωτοχριστιανική περίοδο, προέρχεται το “Γεροντικόν”, δηλ. το βιβλίο με διδακτικά αποφθέγματα και περιστατικά της ασκητικής ζωής των πρώτων αναχωρητών γερόντων (ή αββάδων) της αιγυπτιακής ερήμου (4ος–5ος αι.).

Η χρήση στη βυζαντινή περίοδο

Στη βυζαντινή περίοδο, η λ. γέρων χρησιμοποιήθηκε και ως προσφώνηση του προεξάρχοντος της Εκκλησίας τής Αφρικής, ενώ χρησιμοποιήθηκε και για τον ίδιο τον Θεό, π.χ.:

«μόνον ἔχων αὑτοῦ πρεσβύτερον τὸν θεόν·

ἐπεὶ κἀκεῖνος ἀίδιος γέρων ὁ τῶν ὄντων πρεσβύτερος·

παλαιὸν ἡμερῶν κέκληκεν αὐτὸν ἡ προφητεία»

(Κλήμης Αλεξανδρεύς).

Τουρκοκρατία – οι προεστοί

Η λ. ‘γέροντας’ στα χρόνια της Τουρκοκρατίας δήλωσε τον ‘προεστό’, εξ ου και το “δημογέροντας” (< ‘δήμος’ + ‘γέροντας’).

Οι χρήσεις αυτές ανάγονται στα αρχ. χρόνια, όταν λειτουργούσαν συμβούλια γερόντων στις αρχ. πόλεις, αφού ο ‘γέρων’, λόγω ηλικίας και πείρας, είχε καταλήξει συνώνυμο της σοφίας και της εμπειρίας.

Επίσης, η λ. “γέρος” χρησιμοποιήθηκε για σεβάσμιες μορφές της ελληνικής ιστορίας:

~ ‘ο Γέρος του Μοριά’ (ο Κολοκοτρώνης),

~ ‘ο Γέρος της Δημοκρατίας’ (ο Γεώργιος Παπανδρέου).

«Γερουσία» και παράγωγα

Ο όρος “γερουσία” παράγεται από το αρχ. επίθ. “γερούσιος” (< *γερόντ-ιος < ‘γέρων’) και σήμαινε «συμβούλιο γερόντων», που διοικούσε αρχ. πόλεις, κυρ. δωρικές, π.χ. ‘η σπαρτιατική γερουσία’. Η λ. “γερουσιαστής” είναι ήδη ελληνιστική.

Αντί του τύπου ‘γερουσία’ παραδίδεται και ο λακωνικός τύπος “γεροντία”, π.χ.:

«ἐπὶ γὰρ τῷ τέρματι τοῦ βίου τὴν κρίσιν

τῆς γεροντίας προσθεὶς ἐποίησε μηδὲ ἐν τῷ γήρᾳ

ἀμελεῖσθαι τὴν καλοκἀγαθίαν» (Ξενοφών).

Ο τύπος αυτός επιβίωσε στον χρόνο, δηλώνοντας:

• μοναστικό όργανο (ηγούμενος + έγκριτοι μοναχοί),

• το όργανο της οθωμανικής περιόδου “δημογεροντία”.

Η ‘γερουσία’ κατά τη χριστιανική περίοδο δήλωσε επίσης τη σύνοδο ιερέων, πβ.:

«Τοῦτον τοίνυν, ὄντα μὲν τότε τῆς γερουσίας τῶν ἱερέων […]».

Λατινική συγγένεια & μεταγενέστερες χρήσεις

Η αντίστοιχη λατ. λ. “senatus” (< “senex” «γέρος, ηλικιωμένος») έδωσε αργότερα σε διάφορες γλώσσες τις ονομασίες των πολιτειακών οργάνων (αγγλ. “senate”, γαλλ. “sénat”).

Η λ. ‘γερουσία’ χρησιμοποιήθηκε στα ελληνιστικά, μεσν. και νεότερα χρόνια με ανάλογη σημ., π.χ.:

• το σώμα γερόντων του Ιουδαϊκού Συνεδρίου (‘κριταί της γερουσίας’),

• το σώμα σεβαστών προσώπων που περιέβαλλε τον Δόγη της Βενετίας (‘την εκλαμπροτάτην … γερουσίαν’),

• η πρώτη πολιτική Αρχή των επαναστατημένων Ελλήνων το 1821 (η Μεσσηνιακή Γερουσία).

____________