Γιὰ νὰ γίνουμε ἄξιοι τῆς Δημοκρατίας

 +Ἄγγελος Τερζάκης

Στὴ ζωὴ τῶν λαῶν ἔρχεται κάποια στιγμὴ ὅπου ἀπὸ ἕναν ἀστάθμητο συνειρμὸ περιστάσεων, τὸ σύνολο καλεῖται νὰ δώσει ἐξετάσεις καὶ ν’ ἀποδείξει ἂν εἶναι ὥριμο γιὰ τὴ Δημοκρατία. Δὲν πρόκειται ἐδῶ γιὰ τίς ξεκάθαρες ἐκεῖνες περιπτώσεις ὅπου δημοκρατικὸ καὶ ὀλιγαρχικὸ καθεστὼς ἀναμετριῶνται, μπαίνουν καὶ τὰ δύο στὴν ψηφοδόχο καὶ περιμένουν τὸ ἀποτέλεσμα τῆς ἐκλογῆς. Μήτε γιὰ τίς ἄλλο τόσο ξεκάθαρες, δυναμικὲς ἔστω, ἀναμετρήσεις τῶν ὁδοφραγμάτων. Ἐκεῖ, ὁ πολίτης ξέρει καλὰ ἀνάμεσα σὲ τί ἔχει νὰ διαλέξει. Πρόκειται γιὰ τίς θολές, τίς ὕπουλες καταστάσεις, ὅπου πίσω ἀπὸ τίς λέξεις κρύβονται ἔννοιες φευγαλέες, ὅπου ἄλλο ζητᾶς κι ἄλλο βρίσκεις, ὅπου διαλέγεις χωρὶς νὰ ξέρεις τί ἀκριβῶς διαλέγεις. Ἡ ἐποχή μας, μέγας διδάσκαλος στὶς διφορούμενες ἔννοιες, διαπρέπει καὶ σὲ τέτοιες ἀπατηλὲς προτάσεις ἐκλογής.

Πολλοὶ – δὲν θὰ ποῦμε οἱ περισσότεροι – νομίζουν πὼς ἡ Δημοκρατία εἶναι ἕνα πολίτευμα. Δὲν ξέρουν πὼς πρόκειται γι’ ἀπόληξη κι ὄχι γι’ ἀφετηρία. Δημοκρατία σημαίνει ἀναβαθμὸς πολιτισμοῦ. Προϋποθέτει πολλὰ πράγματα, ὄχι ἁπλῶς ἕναν ἰδεολογικὸ προσανατολισμὸ ἢ μιὰ κατεύθυνση τοῦ γούστου.

Γίνεσαι ἄξιος νὰ ὑψωθεῖς ὡς τὴ δημοκρατικὴ ἰδέα, ὅταν ἔχεις πρὶν διανύσει κάποια στάδια ἐσωτερικοῦ ἐκπολιτισμοῦ. Μιὰ Δημοκρατία στοὺς Κάφρους εἶναι ἀδιανόητη, ἐνῶ εἶναι νοητὰ ἐκεῖ ὅλα τ’ ἄλλα καθεστώτα, ὀλιγαρχικά, ἀπολυταρχικά, ἰδιαίτερα τ’ ἀριστοκρατικά, γιατί ἡ ἀριστοκρατία εἶναι ἔννοια σχετική, ἐξαρτημένη στενὰ ἀπὸ τοπικοὺς ὅρους καὶ ἤθη. Οἱ φύλαρχοι εἶναι μιὰ ἀριστοκρατία. Ἡ Δημοκρατία δὲν ξέρει φυλάρχους κι αὐτὸ εἶναι βέβαια παρακινδυνευμένο, γιατί μπορεῖ νὰ κλονίσει τὴν ἔννοια τῆς φυσικῆς ἱεραρχίας, ὅταν ἡ πειθαρχία δὲν εἶναι ἐσωτερική, ὅταν δηλαδὴ τὰ ἄτομα δὲν ἔχουν ἀκόμα ἀξιωθεῖ νὰ φτάσουν στὸ ἐπίπεδο πολιτισμοῦ ὅπου ὁ πολίτης προσηλώνεται σὲ γενικὲς ἰδέες ὄχι παραμορφωμένες σὲ φόβητρα.

Κάθε φορά ποὺ ἐκδηλώνεται ἢ ποὺ ὑποβόσκει μιὰ κρίση τῆς δημοκρατικῆς ἰδέας, πρέπει νὰ ψάχνουμε νὰ βροῦμε ἂν τὰ αἴτια εἶναι ἐξωτερικὰ ἢ ἐσωτερικά, μ’ ἄλλα λόγια ἂν φταῖνε οἱ ἱστορικὲς συνθῆκες ἢ μήπως ὑπάρχει μιὰ ἀνεπάρκεια ὀργανικὴ μέσα στὰ ἄτομα-φορεῖς τῆς ἰδέας. Βέβαια οἱ συνθῆκες αὐτὲς δὲν εἶναι ἀπόλυτες. Ἰδιαίτερα ἡ δεύτερη. Δὲν φταῖνε ποτὲ ὅλοι γιὰ τὴν κάμψη τῆς δημοκρατικῆς ἀρετῆς. Ἐπειδὴ ὅμως οἱ λαοὶ σὰν ἱστορικὲς μονάδες χαρακτηρίζονται ἀπὸ τὴν πλειοψηφία τους, ἢ – στὸ πρακτικὸ ἐπίπεδο – ἔστω καὶ ἀπὸ τὴ σχετικὴ πλειοψηφία, σὲ περίπτωση τέτοια πρέπει ν’ ἀναρωτιόμαστε μήπως ὑστερεῖ κάτι στὴν ἴδια τὴν ὡριμότητα τῶν λαὼν αὐτῶν. Μήπως δὲν ἔχει συμπληρωθεῖ ἡ διαδρομὴ ποὺ θὰ τοὺς ἔκανε ἄξιους τῆς Δημοκρατίας.

Εἶναι πάντοτε ἐπικίνδυνο νὰ γενικεύει κανένας, ἀλλὰ καὶ ἡ δειγματοληψία δὲν μπορεῖ νὰ καταργηθεῖ σὰ μέθοδος. Μοῦ ἔχει τύχει πάμπολλες φορές, σὲ συζήτηση ὄχι διαλογικὴ ἀλλὰ σὲ κύκλο, ν’ ἀκούσω κάποιον νὰ λέει, ὅταν οἱ διαπιστώσεις φαίνονται νὰ φτάνουν σὲ ἀδιέξοδο: «Μωρὲ ἐμᾶς μᾶς χρειάζεται δικτατορία!» καὶ δυὸ-τρεῖς ἄλλοι γύρω νὰ συμφωνούν, κουνῶντας ἐπιδοκιμαστικὰ τὰ κεφάλια τους. Τότε κάτι μαραίνεται μέσα μου, μὲ κυριεύει ἀθυμία. Ὄχι γιατί οἱ ἄνθρωποι αὐτοὶ βρίσκονται, κατὰ τὴ γνώμη μου, σὲ πλάνη. Ἀλλὰ γιατί βλέπω πόσο εὔκολα ἀπεμπολοῦν τὰ ἄτομα τίς ἐλευθερίες τους, τὰ εὐγενέστερα δικαιώματά τους, ὅ,τι μὲ τόσους ἀγῶνες ἔχει κατακτηθεῖ στὸ μάκρος τῆς ἱστορίας, μὲ τόσο αἷμα. Ἀπεμπολοῦν δηλαδὴ τὴν ἀνθρώπινη ἀξιοπρέπεια. Καὶ πόσο εἶναι πρόθυμοι οἱ ἄνθρωποι νὰ τὴν ἀνταλλάξουν μὲ μιὰν ἀβασάνιστη, κοντόθωρη, χαμηλὴ ἀμεριμνησία, ποὺ δὲν τοὺς ἐξασφαλίζει – ὅπως νομίζουν – τὰ κεκτημένα, ἀλλὰ ποὺ τοὺς δίνει τὴν ψευδαίσθηση πὼς τὰ ἐξασφαλίζει. Γιατί κανένας, κι ὁ πιὸ ἀνιστόρητος, δὲν μπορεῖ νὰ μὴν ξέρει ὅτι τὰ τέτοια καθεστώτα, τ’ αὐταρχικά, τὰ πιεστικά, ἔχουν κακὸ τέλος, καὶ πὼς τὴ στιγμὴ τῆς ἀνατροπῆς τους ὁ σπασμὸς κλονίζει συθέμελα, συνεπαίρνει τὰ πάντα, παράνομα καὶ νόμιμα μαζί, ἔνοχα καὶ ἀθῶα.

Γιὰ νὰ γίνει ἕνας λαὸς ἄξιος τῆς Δημοκρατίας, πρέπει νὰ πάψει πρώτα νὰ πιστεύει στὸ χωροφύλακα. Νὰ βλέπει σ’ αὐτὸν τὸ σύμβολο τῆς ἐξουσίας κι ὄχι τὴν ἐνσάρκωσή της. Νὰ μὴν τὸν κρίνει ἀπαραίτητο στὸ κάθε του βήμα, ἐπιτηρητῆ καὶ παιδαγωγό. Ἕνας λαὸς ἄξιος τῆς Δημοκρατίας δίνει ἐξετάσεις καθημερινά, ὄχι μονάχα μπροστὰ στὴν κάλπη. Δίνει ἐξετάσεις στὰ πιὸ μικρὰ πράγματα τῆς καθημερινῆς ζωῆς: σέβεται τὴ θέση του στὴν «οὐρὰ», προσέχει νὰ μὴν ἐνοχλεῖ τὸ διπλανό του, πιστεύει πὼς ἔχει πρώτα καθήκοντα κι ἔπειτα δικαιώματα. Ἡ κοινωνικὴ ἀγωγὴ εἶναι ἀναγκαία προϋπόθεση τῆς Δημοκρατίας. Ὅταν ἀκούω τοὺς παραπάνω κυρίους νὰ λένε πὼς τοὺς χρειάζεται δικτατορία, χαμογελῶ μέσα μου, παρ’ ὅλη μου τὴν ἀθυμία, γιατί συλλογίζομαι πὼς δὲν τὸ καταλαβαίνουν τί λένε πραγματικὰ: ὅτι τοὺς λείπει ἡ ἀγωγή. Πῶς μπορεῖ νὰ νοηθεῖ Δημοκρατία δίχως το σεβασμὸ τοῦ διπλανοῦ σου;