Πως εξηγούνται οι εμμονές στο αφήγημα του τείχους ανοσίας και της επιτυχημένης διαχείρισης, και η κατάργηση της λογικής και της κανονικότητας

Γνωστική ασυμφωνία (Cognitive Dissonance) και πανδημία

Πως εξηγούνται οι εμμονές στο αφήγημα του τείχους ανοσίας και της επιτυχημένης διαχείρισης, και η κατάργηση της λογικής και της κανονικότητας

 

Το 1959, οι Festinger και Carlsmith έκαναν ένα πείραμα. Έβαλαν 71 φοιτητές να εκτελέσουν μια σειρά από ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΑ ΒΑΡΕΤΕΣ εργασίες για 1 ώρα. Σκοπός ήταν να τους δώσουν μια χρηματική αμοιβή και στη συνέχεια να πουν σε άλλους ότι οι εργασίες ήταν διασκεδαστικές, ενδιαφέρουσες και

Χώρισαν όμως τους συμμετέχοντες σε 2 ομάδες, όπου στη μία έδωσαν αμοιβή 1 δολάριο ενώ στην άλλη 20 δολάρια, και στη συνέχεια τους ρώτησαν αν οι εργασίες του φάνηκαν βαρετές ή ενδιαφέρουσες.

Θα περίμενε κανείς ότι οι καλύτερα πληρωμένοι θα εξέφραζαν καλύτερη γνώμη για τις εργασίες. Κι όμως, συνέβη το ακριβώς αντίθετο. Εκείνοι που πληρώθηκαν 1 δολάριο είχαν καλύτερη γνώμη για τις εργασίες σε σχέση με όσους πληρώθηκαν 20 δολάρια.

Γιατί συνέβη αυτό; Διότι υπήρχε γνωστική ασυμφωνία, που παραβίαζε την αρχή της γνωστικής συνέπειας.

Οι άνθρωποι που πληρώθηκαν περισσότερο, συμμετείχαν σε κάτι βαρετό που όμως άξιζε τον κόπο αφού πληρώθηκαν καλά γι’ αυτό. Έτσι δεν υπήρχε ασυμφωνία, δεν υπήρχε εσωτερική πάλη στον εγκέφαλο, δεν αισθάνθηκαν προδομένοι συμμετέχοντας σε κάτι βαρετό χωρίς επαρκές αντίκρισμα. Διατήρησαν λοιπόν ακέραιη την εκτίμησή τους ότι οι εργασίες ήταν βαρετές.

ΑΝΤΙΘΕΤΑ, στους ανθρώπους που έλαβαν 1 δολάριο, υπήρξε εσωτερική σύγκρουση και αισθάνθηκαν προδομένοι διότι η ανταμοιβή δεν ήταν επαρκής. Έτσι, υποσυνείδητα, άρχισαν να διαμορφώνουν την άποψη ότι ήταν πολύ πιο ενδιαφέρουσες οι εργασίες, διότι έτσι τους προστάτευε ο εγκέφαλος από την ενοχή της προδοσίας.

Για να το κάνουμε πιο απλό, όταν συμμετέχεις σε μια διαδικασία που τη θεωρείς σημαντική ή έχεις μεγάλες προσδοκίες, και τελικά αποδεικνύεται ασήμαντη ή διαψεύδονται οι προσδοκίες, ο εγκέφαλος σε προστατεύει από τις ενοχές ότι "την πάτησες" με το να σε κάνει να πιστεύεις (υποσυνείδητα, αλλά ψευδώς) ότι τελικά ήταν σημαντικό αυτό που έκανες και ικανοποιήθηκαν οι προσδοκίες που περίμενες. Λέμε ψέματα στον εαυτό μας, για να μην έχουμε την ενοχή ότι κάναμε λάθος και πιστεύαμε λάθος.

Η σχέση με την πανδημία είναι απόλυτα προφανής.

Ξεκινώντας από την αρχή, από τα μέτρα περιορισμού. Τεράστιες οι καταστροφικές τους συνέπειες, αλλά μεγάλες οι προσδοκίες ότι θα σωθούν άνθρωποι. Το αποτέλεσμα ήταν πάνω από 14.000 θάνατοι COVID, και ανυπολόγιστες καταστροφές στην υγεία του πληθυσμού. Γνωστική ασυμφωνία, να συμμετέχεις και να υποστηρίζεις το αφήγημα ακραίων μέτρων, και τα μέτρα να αποδεικνύονται όχι μόνο αναποτελεσματικά αλλά και καταστροφικά. Πως γίνεται ο συμβιβασμός σε αυτή τη νοητική προδοσία; Διαμορφώνεται η άποψη ότι τα μέτρα ήταν ενδεδειγμένα και έσωσαν έναν απροσδιόριστο (ή κατά το δοκούν προσδιοριζόμενο) αριθμό θεωρητικών θανάτων αν δεν λαμβάνονταν σε τέτοια έκταση και χρονική διάρκεια. Ταυτόχρονα, επικρατεί αδιαφορία και άρνηση για τις καταστροφικές βλάβες.

Πάμε στους εμβολιασμούς. Επιχείρηση ελευθερίας και τέλος της πανδημίας ήταν το αφήγημα από το Δεκέμβριο του 2020. Μεγάλη η συμμετοχή στην προληπτική παρέμβαση, ακούγοντας ότι είναι απόλυτα ασφαλής, προστατεύει από τον ιό, προστατεύει και από τις θρομβώσεις γενικά ή την ολιγοσπερμία (αποκτώντας χαρακτηριστικά πανφαρμάκου), και ο εφιάλτης θα λάβει τέλος.

Ξαφνικά, ακούμε ότι οι εμβολιασμένοι μπορεί να προσβληθούν από τον ιό, μπορεί να νοσήσουν, κινδυνεύουν από τους μη-εμβολιασμένους, η χρονική διάρκεια της ανοσίας είναι περιορισμένη, ο ιός δεν εξαφανίζεται, το τείχος ανοσίας είναι μια ουτοπία, η ομηρία των άχρηστων, οριζόντιων, τυφλών και επαναλαμβανόμενων τεστ συνεχίζεται σε πολλές περιπτώσεις, η 3η δόση είναι προ των πυλών (και βλέπουμε), τα ασφαλή εμβόλια τελικά εμφανίζουν ανεπιθύμητες ενέργειες μετά τη χρήση τους, και η πανδημία καλά κρατεί.

Τι συμβαίνει; Οι προσδοκίες που κάποιοι δημιούργησαν, γκρεμίζονται. Όμως, μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας συμμετείχε ενεργά στις διαδικασίες, αναμένοντας τις υψηλές προσδοκίες.

Και τώρα; Έχουμε πλέον γνωστική ασυμφωνία, προδοσία που οι αναμενόμενες προσδοκίες δεν εκπληρώθηκαν. Πως θα προστατέψει ο εγκέφαλος τους συμμετέχοντες στη διαδικασία; Θα εκκινήσει τη διαδικασία διαμόρφωσης της άποψης ότι όλα βαίνουν καλώς, η επιχείρηση ελευθερίας συνεχίζεται, οι ανεπιθύμητες ενέργειες συμβαίνουν “μετά” αλλά ποτέ “από” την παρέμβαση και οι γιατροί θα επικαλούνται πάντα το “έτυχε”, τα τυφλά και συνεχή τεστ που είναι αποδεδειγμένα αναξιόπιστα παραμένουν μια σωστή επιλογή, και φταίνε πάντα οι ανεύθυνοι που δεν φτάσαμε στο τέλος.

Εδώ μπαίνουν και άλλοι κλασσικές θεωρίες της ψυχολογίας της συμπεριφοράς, όπως η προκατάληψη επιβεβαίωσης (confirmation bias), το φαινόμενο οπισθοκρότησης (backfire effect) και η συμμόρφωση (conformity).

Σύμφωνα με αυτές τις συμπεριφορικές θεωρίες, είναι τόσο έντονη η εδραίωση μιας άποψης και πεποίθησης που ακόμη κι όταν βλέπουν ξεκάθαρα ότι η πραγματικότητα καταρρίπτει τις πεποιθήσεις, συνεχίζουν να τις υποστηρίζουν βρίσκοντας ή εφευρίσκοντας επιχειρήματα και δικαιολογίες. Το φαινόμενο της οπισθοκρότησης εξηγεί ακόμη και την περαιτέρω ενδυνάμωση και εδραίωση ψευδών πεποιθήσεων που κάνει την υπεράσπισή τους ακόμη πιο επιθετική. Τα πειράματα του Asch για τη συμμόρφωση δείχνει πώς η ψυχολογία της μάζας μπορεί να επηρεάσει τις πεποιθήσεις και συμπεριφορές των ατόμων, που υποσυνείδητα εξαναγκάζονται να ακολουθούν την άποψη της μάζας.

Έτσι, βλέπουμε φαινόμενα όπως να αποκλείεται με βεβαιότητα το ενδεχόμενο ανεπιθύμητων ενεργειών, γιατί όλα “έτυχε” να συμβούν. Αυτό αφορά ακόμη και εκείνους που υποφέρουν από ανεπιθύμητες ενέργειες, διότι αποτελεί εσωτερική προδοσία η συμμετοχή σε μια διαδικασία για την οποία υπήρχε η πεποίθηση οφέλους και ξαφνικά προκύπτουν προβλήματα μετά την παρέμβαση. Η αντίδραση ότι “έτυχε” αποτελεί, ως αμυντικός μηχανισμός, την έκφραση του φαινομένου της γνωστικής ασυμφωνίας. Το ίδιο μπορεί να συμβαίνει και με όσους νοσούν (ακόμη και σοβαρά) παρά τον εμβολιασμό τους, και πιστεύουν με βεβαιότητα πως τους έσωσε το εμβόλιο. Το ότι μπορεί να μολυνθούν και να νοσήσουν και οι πλήρως εμβολιασμένοι (ειδικά μετά την πάροδο μηνών) δεν είναι δείγμα αποτυχίας του εμβολίου αλλά ανευθυνότητας των μη-εμβολιασμένων. Η εμφάνιση μεταλλάξεων, ίσως και μελλοντικών μεταλλάξεων που θα διαφεύγουν σημαντικά των εμβολίων, δεν μπορεί να σημαίνει ότι και τα εμβόλια ίσως συμβάλλουν σε αυτό με τα χαρακτηριστικά τους (PLoS One: https://tinyurl.com/h8czvckc), αλλά μπορεί να εξηγηθεί μόνο από την ανευθυνότητα των άλλων. Τα μοντέλα έχουν εξευτελιστεί ως έννοια και έχουν γελοιοποιηθεί οι προβλέψεις τους, κι όμως περιμένουμε τα ίδια μοντέλα και σήμερα να κάνουν προβλέψεις και να μας δώσουν λύσεις. Ανήθικα, απαράδεκτα, διχαστικά και άχρηστα τα πιστοποιητικά ανοσίας, κι όμως συνεχίζουν να αποτελούν στρατηγική επιλογή με πολλούς υποστηρικτές και στην κοινωνία.

Δεν έχει σημασία αν υπάρχει λογική ή τεκμηρίωση, σημασία έχει πως οι πεποιθήσεις διογκώνονται ως υποσυνείδητη ενέργεια προστασίας από το αίσθημα προδοσίας απέναντι στη συμμετοχή σε μια διαδικασία που διέψευσε τις προσδοκίες.

Πως θα αντιδράσει κάποιος που παρουσιάζει τέτοια φαινόμενα όταν διαβάσει αυτό το κείμενο; Θα ενοχληθεί, θα θυμώσει. Διότι όλα αυτά συμβαίνουν υποσυνείδητα.

Όσο θα καταφέρεις να πείσεις με διάλογο ένα σχιζοφρενή ότι οι παραισθήσεις του είναι ψευδείς, άλλο τόσο θα καταφέρεις να πείσεις κάποιον που εμφανίζει αυτά τα φαινόμενα ότι κάνει λάθος. Ο εγκέφαλος είναι πολύ αυστηρός στην προστασία από ενοχές και αποτυχίες. Θέλει χρόνο και προσπάθεια για να κατασταλούν αυτές οι υποσυνείδητες διεργασίες. Γι’ αυτό δεν έχει νόημα η σκληρή αντιπαράθεση και η συμβολή σε διχασμούς, ούτε όμως και η αδικαιολόγητα αμυντική στάση απέναντι σε ακούσματα που αψηφούν τη λογική και την πραγματικότητα.

Για όσους λοιπόν δεν εμφανίζουν αυτά τα φαινόμενα, έχουμε μια εξήγηση για τις ανεξήγητες εμμονές και για τις ακραίες καταστάσεις κοινωνικής αντιπαλότητας και διχασμού που βιώνουμε, ακόμη και σε επίπεδο ενδο-οικογενειακών διενέξεων. Χρειάζεται λοιπόν υπομονή και ψυχραιμία.

ΠΡΟΣΟΧΗ, τα φαινόμενα αυτά δεν αφορούν εκείνους που εσκεμμένα τα χρησιμοποιούν για να περάσουν την πολεμική ρητορική και τις πολιτικές κατάργησης των δικαιωμάτων και επ’ άπειρον αιχμαλωσίας της κοινωνίας. Γι’ αυτούς δεν θα υπάρχουν ποτέ τέτοια άλλοθι.

Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και υγειονομικοί που, σύμφωνα με την εφημερίδα Guardian (https://tinyurl.com/ypwn84cn), εμφανίζουν “κόπωση συμπόνοιας” απέναντι σε μη εμβολιασμένους. Επικίνδυνες καταστάσεις που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε τεράστιες ηθικές και νομικές περιπέτειες. Η “δημιουργική ονοματοδοσία” του φαινομένου δεν θα γλιτώσει όσους συμπεριφέρονται “ρατσιστικά” σε μη-εμβολιασμένους, κάνοντας συμβιβασμούς στην ποιότητα υπηρεσιών υγείας. Σε φυσιολογικές συνθήκες, το νομικό κυνηγητό θα είναι ανελέητο από συγγενείς και ασθενείς, και δεν θα βρεθούν ψευδεπίγραφα ακαταδίωκτα για να τους σώσουν.

Ψυχραιμία και υπομονή. Η κανονικότητα θα αποκατασταθεί, αργά ή γρήγορα. Τότε μόνο θα επιβληθεί η λογοδοσία και θα αποδοθούν οι ευθύνες σε όσους τους ανήκουν.

ΠΗΓΕΣ

Γνωστική ασυμφωνία: https://tinyurl.com/297krv63

Βίντεο με το πείραμα των Festinger και Carlsmith

https://tinyurl.com/27nb9esy

https://tinyurl.com/pnytp4vc

Ιδέα για την ανάλυση από τον Dr Feinstein: Treating World's Psychosis (που χρησιμοποιεί τον όρο COVID ψύχωση που πρώτος ανέφερα από το 2020).

Φαινόμενο οπισθοκρότησης: https://tinyurl.com/5r94azbp

Προκατάληψη επιβεβαίωσης: https://tinyurl.com/tf8c4d6z

Συμμόρφωση (conformity): https://tinyurl.com/2cw8937x

 Κωνσταντίνος Φαρσαλινός. Ιατρός-ερευνητής, Πανεπιστήμιο Πάτρας - Σχολή Δημόσιας Υγείας, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής.