Από τη Λύση στο Τέξας μέσω Τουρκίας - Οι κλεμμένες τοιχογραφίες της Κύπρου

---

Φωτογραφίες και πληροφορίες από το ρεπορτάζ του Περιοδικού
Οι λεηλασίες και οι καταστροφές μνημείων στα κατεχόμενα της Κύπρου αποτέλεσαν μία από τις πολλές συνέπειες της τουρκικής εισβολής. Πολλοί ναοί καταστράφηκαν ενώ πολλά έργα κλάπηκαν και πωλήθηκαν στην παγκόσμια μαύρη αγορά έργων τέχνης. Αυτή τη μοίρα είχαν και οι τοιχογραφίες στο εκκλησάκι του Αγίου Θεμωνιανού κοντά στη Λύση, όταν το 1974 οι Τούρκοι σύλησαν τον περίτεχνο θόλο της εκκλησίας με τον Χριστό Παντοκράτορα και τη Θεομήτωρ – έργα του 13ου αιώνα.  Για περίπου μία δεκαετία, η τύχη τους αγνοείτο μέχρι που κάποιος Τούρκος στο Λονδίνο πλησίασε τον έμπορο τέχνης, Γιάννη Πετσόπουλο.

Από τη Λύση στο Τέξας

Το 1983 οι τοιχογραφίες έδωσαν για πρώτη φορά «σημεία ζωής» στο Λονδίνο. Ο Τούρκος αρχαιοκάπηλος, Ντικμέν Αϊντίν, πλησίασε τον τότε γνωστό έμπορο τέχνης του Λονδίνου, Γιάννη Πετσόπουλο και του ανακοίνωσε πως υπάρχει μία συλλογή τοιχογραφιών από κάποιο «εγκαταλελειμμένο ξωκλήσι» στην Ανατολία. Οι φωτογραφίες που έδειξε ο αρχαιοκάπηλος στον έμπορο τέχνης τον άφησαν άφωνο, όπως επίσης και τους πελάτες του στο Παρίσι, Ντομινίκ ντε Μενίλ και Βάλτερ Χοπς.

Επρόκειτο για πραγματικά αριστουργήματα: ο θόλος είχε διάμετρο εννέα πόδια και ύψος τέσσερα και εμφάνιζε τον Χριστό Παντοκράτορα περιστοιχισμένο από χορό Αγγέλων, περιστέρια που παρίσταναν το Άγιο Πνεύμα και τα σύμβολα των Αγίων Παθών. Στο υπόλοιπο τμήμα η τοιχογραφία παρουσίαζε την Παναγία με τον Ιησού, πλαισιωμένη από τους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ. Η ταυτότητά τους όμως παρέμενε άγνωστη και η Βυζαντινή Αυτοκρατορία αχανής. Για αυτό οι τρεις ενδιαφερόμενοι έκαναν μία λίστα στην οποία κατέγραψαν τις χώρες της Ανατολίας από τις οποίες θα μπορούσαν να βρουν από που προέρχονται οι τοιχογραφίες.
Η έρευνα ήταν διακριτική και ενδελεχής. Ο διευθυντής μεσαιωνικής και βυζαντινής τέχνης του Ιδρύματος Μενίλ, κ. Μπέρτραντ Νταβέζακ επισκέφθηκε το Κέντρο Βυζαντινών Σπουδών στο Νταμπάρτον Όουκς της Ουάσινγκτον το οποίο διαθέτει φωτογραφίες όλων των βυζαντινών έργων. Ταυτόχρονα, ο έμπορος τέχνης, Πετσόπουλος ξεκίνησε έρευνα στα αρχεία του Βρετανικού Μουσείου και του Ινστιτούτου Κουρτόλντ στο Λονδίνο. Όμως δεν κατέληξαν σε κανένα συμπέρασμα. Ο Μενίλ και ο Χοπς ταυτόχρονα, ζήτησαν νομική συμβουλή από τον Χέρμπρεντ Μπράουνελ, ο οποίος ήταν ο καλύτερος δικηγόρος της Νέας Υόρκης και είχε διατελέσει Γενικός Εισαγγελέας επί Αϊζενχάουερ. Ο Μπράουνελ της συμβούλεψε να απευθυνθούν και στις εννέα χώρες της πάλαι πότε βυζαντινής αυτοκρατορίας, όπως επίσης και με τα ανώτατα πολιτιστικά τους γραφεία.

Μέρος του χορού των Αγγέλων που περιβάλλουν τον Παντοκράτορα

Η αναγνώριση

Δύο μήνες αργότερα το μυστήριο της ταυτότητας λύθηκε. Η Κυπριακή Πρεσβεία απάντησε με ένα γράμμα, γνωστοποιώντας πως οι τοιχογραφίες είχαν αποσπαστεί από το ξωκλήσι στη του Θεμωνιανού στη Λύση, κατά τη διάρκεια της τουρκικής εισβολής. Οι δύο ενδιαφερόμενοι συνειδητοποίησαν την σοβαρότητα της κατάστασης, αφού τα έργα ήταν παράνομο εμπόρευμα. Ωστόσο, ήθελαν να τα εξασφαλίσουν χωρίς να θίξουν το Κυπριακό Κράτος και χωρίς να εκνευρίσουν τον αρχαιοκάπηλο, αφού γνώριζαν ότι οποιαδήποτε λάθος κίνηση θα μπορούσε να οδηγήσει τον Ντικμέν σε καταστροφή των έργων τέχνης για να αποφύγει οποιοδήποτε πρόβλημα με την Ιντερπόλ.

Ο ναός εσωτερικά και ο συλημένος θόλος

Η πρωτότυπη συμφωνία

Μετά από σκέψη αποφασίσθηκε να επικοινωνήσει το Ίδρυμα Μενίλ με τον Κωνσταντίνο Λεβέντη, ο οποίος γνώριζε τις κινήσεις των παράνομων εμπόρων τέχνης. Στη συνέχεια, ο Λεβέντης επικοινώνησε με τον Διευθυντή του Τμήματος Αρχαιοτήτων, Βάσο Καραγιώργη και κατέληξαν σε λύση. Το Ίδρυμα Μενίλ κατέβαλε τα «λύτρα» στον Ντικμέν και προχώρησε σε μία πρωτότυπη συμφωνία με την ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου το 1986. Το Ίδρυμα ανέλαβε τη συντήρηση και την αναστήλωσή τους σε μία μόνιμη έκθεση σε ένα παρεκκλήσι το οποίο θα έχτιζε το ίδιο. Επιπλέον, το μικρό εκκλησάκι μπορούσαν να χρησιμοποιούν οι Ελληνορθόδοξοι του Χιούστον στο Τέξας για την κάλυψη των θρησκευτικών τους αναγκών. Η συμφωνία που επρόκειτο να λήξει μετά από μία δεκαπενταετία, όριζε πως τα έσοδα από τις επισκέψεις του παρεκκλησιού μπορούσε να κρατήσει το Ίδρυμα. Αργότερα, οι τοιχογραφίες θα επέστρεφαν στη βάση τους. Οι τοιχογραφίες επαναπατρίστηκαν μετά από μία εικοσαετία, ύστερα από συντονισμένες και έντονες προσπάθειες της Εκκλησίας και των Αρχών της Δημοκρατίας.

Το ειδικό ξωκλήσι στο οποίο φιλοξενήθηκαν οι τοιχογραφίες στο Ινστιτούτο Μενίλ

 Η σύλληψη του αρχαιοκάπηλου

Ο Ντικμέν Αϊντίν, ήταν ένας από τους μεγαλύτερους αρχαιοκάπηλους παγκοσμίως. Τον Οκτώβριο του 1997, η Γερμανική Αστυνομία τον συνέλαβε μετά από επιδρομή που ενορχήστρωσε η Τασούλα Χατζητοφή, ιδρύτρια του μη κερδοσκοπικού οργανισμού Walk of Truth. Την συγκεκριμένη περίοδο δρούσε εκ μέρους της Κυπριακής Δημοκρατίας και της Εκκλησίας. Στην κατοχή του Ντικμέν εντοπίστηκαν 5000 έργα τέχνης, μεταξύ των οποίων πολλά κυπριακά, ενώ η αξία των μωσαϊκών, εικόνων και τοιχογραφιών του 6ου, 12ου και 15ου αιώνα ξεπερνούσε τα 50 εκατομμύρια δολάρια. Έκτοτε πολλοί οι θησαυροί αυτοί βρίσκονται στις αποθήκες του Μονάχου, αφού οι προσπάθειες έκδοσης του Ντικμέν από την Κυπριακή Δημοκρατία έχουν αποτύχει, όπως και οι ποινικές διώξεις των γερμανικών αρχών.

Κυπριακά κειμήλια στο Μόναχο, 1997 ©Walk Of Truth

Το 2013, το Εφετείο Μονάχου διέταξε τον Ντικμέν να επιστρέψει στην Κύπρο 173 κλεμμένους θησαυρούς, ωστόσο η μεγάλη παρέλευση χρόνου από τη βίαιη μετακίνησή τους, εμπόδισε την έρευνα η οποία απέτυχε να αποδείξει από που προέρχονταν. Πριν δύο χρόνια, το Εφετείο του Μονάχου διέταξε την επιστροφή μεγάλου μέρους των κλεμμένων θρησκευτικών θησαυρών και κειμηλίων στον Τούρκο αρχαιοκάπηλο κάτι που εξόργισε τον μη κερδοσκοπικό οργανισμό Walk of Truth, σκοπός του οποίου είναι η ασφαλής επιστροφή των κλεμμένων θησαυρών και η προστασία του πολιτισμού.
πηγή