Εθνική ομοιογένεια και πολυπολιτισμός

Ο βαρβαρισμός για τον Πλάτωνα δεν είναι μόνο η πληθυσμιακή αλλοίωση της πόλεως, αλλά και η πάσης φύσεως εκχώρηση πνευματικού χώρου στους ξένους
Αιτία του πολιτεύματός μας τούτου είναι η ισοτιμία στη γέννηση. Διότι οι άλλες πόλεις δημιουργήθηκαν από ανθρώπους κάθε είδους και στοιχεία ανώμαλα, με συνέπεια ανώμαλα να είναι και τα πολιτεύματά τους, τυραννίδες και ολιγαρχίες. Κατοικούν, λοιπόν, θεωρώντας οι μεν τους δε άλλοτε δούλους και άλλοτε κυρίους. Εμείς, όμως, και οι δικοί μας γεννημένοι όλοι αδελφοί από μια μητέρα δεν αξιώνουμε να γίνουμε ούτε δούλοι ούτε κύριοι μεταξύ μας, αλλά η από τη φύση ισότιμη καταγωγή μάς υποχρεώνει να επιζητούμε την ισότητα σύμφωνα με τον νόμο και να μην υποχωρούμε σε κανέναν άλλον μεταξύ μας, παρά σε όποιον εκδηλώνει αρετή και φρόνηση».
Πλάτωνος «Μενέξενος», 238 d-e, εκδόσεις Κάκτος: Αθήνα 1993, σ. 185
Σ’ αυτόν τον διάλογο, ο Σωκράτης αφηγείται στον νεαρό Μενέξενο τον επιτάφιο λόγο που σκόπευε να εκφωνήσει η Ασπασία, η σύζυγος του Περικλή, για τους πεσόντες υπέρ πατρίδος. Αυτός ο λόγος είναι ένας διθύραμβος στην πόλη των Αθηνών, η οποία εγκωμιάζεται ως μητέρα των πολιτών της, ως στοργική τροφός παιδιών που έβγαλε από τα σπλάχνα της και ως πρόμαχος ολόκληρης της Ελλάδος. Το πολίτευμα των Αθηνών, όπως εύστοχα το προσδιορίζει η Ασπασία, της οποίας τα λόγια μεταφέρει ο Σωκράτης, είναι «αριστοκρατία με την επιδοκιμασία του λαού. […] Ο λαός διατηρεί τα περισσότερα πολιτικά αξιώματα και απονέμει την εξουσία και τη δύναμη σε όσους κάθε φορά θεωρεί αρίστους». Φυσικά, τούτη η αληθινά αριστοκρατική αντίληψη για την εκχώρηση εξουσιών σε αντιπροσώπους έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τα δηλητηριώδη ιδεολογικά νέφη που σκορπίζουν οι εμπροσθοφύλακες της παρακμής, οι οποίοι θεωρούν την αριστεία «ρετσινιά».

Η συνεκτική ουσία που διατηρεί την ψυχή, το πνεύμα και την απτή πραγματικότητα των Αθηνών συμπαγή και ακατάβλητα στις δοκιμασίες των περιστάσεων, στις εχθρικές επιδρομές και στους εμφυλίους πολέμους είναι η κοινή καταγωγή των πολιτών της. Η πλατωνική αντίληψη για την πολιτική αλλά και για την εσωτερική συγκρότηση των ανθρώπων έτεινε προς την πλευρά της ποικιλομορφίας, που επιτυγχάνεται διά της ομοιογένειας. Δηλαδή, ένα σύνολο που έχει κοινή καταγωγή μπορεί μόνο του να ταξινομήσει, να ιεραρχήσει, να θεσμίσει και να οικοδομήσει μια πόλη, και να διαμορφώσει ένα σχεδόν ιδανικό πολίτευμα. Ακριβώς όπως λειτουργούν οι οικογένειες. Εκαστος και εκάστη έχουν τον ρόλο τους, αλλά η εξ αίματος συγγένεια και το στέρεο ηθικό υπόστρωμα, πάνω στο οποίο στηρίζονται, διαμορφώνουν ένα τοπίο πολύπλευρο και αρμονικό. Η παρατήρηση για τη… συρραφή ανόμοιων κατά τα έθη και τα έθνη πληθυσμών ότι δημιουργεί ανωμαλίες, μια και είναι εξ ορισμού ανώμαλη η ίδια, καθώς και ότι οι αντιμαχόμενες ομάδες εντός του ιδίου συνόλου θα επιδιώκουν την κυριαρχία και τον εξανδραποδισμό των άλλων έχει πολλάκις αποδειχθεί ορθή. Στους αλάνθαστους αντιδραστήρες του νοητού εργαστηρίου της ανθρώπινης Ιστορίας έχει διαπιστωθεί ότι η ισχύς δεν είναι ανέφικτη για τις εθνικές κουρελούδες που συνασπίζονται, αλλά πολιτισμό, ήθη και θεσμούς άξιους λόγου και ανθεκτικούς στον χρόνο μπορούν να παράξουν οι εθνικά ομοιογενείς λαοί.

Σ’ αυτόν τον πλατωνικό διάλογο, το συχνότερα επαναλαμβανόμενο μοτίβο είναι η αθηναϊκή αυτοπεποίθηση, που πιστώνεται στο ανόθευτο των Αθηναίων από τα βαρβαρικά και αλλότρια χαρακτηριστικά. «Τόσο λοιπόν σταθερή και υγιής και από τη φύση της εχθρική προς τους βαρβάρους είναι η γενναιότητα και η ελευθερία της πόλης, επειδή είμαστε γνήσιοι Ελληνες και ανόθευτοι από τους βαρβάρους» αναφέρεται στη συνέχεια (245c) του κειμένου.

Ο βαρβαρισμός για τον Πλάτωνα δεν είναι μόνο η πληθυσμιακή αλλοίωση της πόλεως, αλλά και η πάσης φύσεως εκχώρηση ελληνικού πνευματικού χώρου στους ξένους. Ο πολιτισμός δεν ήταν ένα γράμμα κενό, μια άψυχη νομική υποχρέωση. Η ιδιότητα του πολίτη δεν μπορούσε να νοηθεί ως μια αυτοματοποιημένη διαδικασία, που καθίστατο ανεπίστροφος μονόδρομος. Ο πολίτης ήταν -κυριολεκτικά- παιδί των Αθηνών και κομμάτι της οικογένειας ενός τόπου που έβαλε σε έριδα* ακόμα και τους ίδιους τους θεούς (237c)!

Αθήνα και πολυπολιτισμός είναι δυνάμεις αντίρροπες. Στοιχεία ασύμβατα και εχθρικά μεταξύ τους. Είτε το ένα θα υφίσταται είτε το άλλο.

Οι Αθηναίοι, άλλωστε, όταν βρέθηκαν σε υπέρτερη θέση σε σχέση με τους Λακεδαιμονίους, έκαναν ειρήνη μαζί τους, επειδή θεωρούσαν ότι «τους ομοφύλους πρέπει να τους πολεμούν μέχρι τη νίκη […], ενώ τους βαρβάρους να τους πολεμούν μέχρι την εξόντωση» (242d).
Παναγιώτης Λιάκος
*Η αναφορά γίνεται για τη διεκδίκηση της προστασίας της πρωτεύουσας του Ελληνισμού από την Αθηνά και τον Ποσειδώνα.