Τατουάζ, σημάδι δειλίας και ταπείνωσης στην αρχαία Ελλάδα

 Για τους Αρχαίους Έλληνες, το τατουάζ ήταν σημάδι ντροπής και υποδούλωσης. Η λέξη που είχαν γι' αυτό, το "στίγμα", εκφράζει σήμερα αυτή την περιφρόνηση που σίγουρα επηρέασε τις κοινωνίες της Ευρώπης  επί πολλούς αιώνες.

ΤΟ ΤΑΤΟΥΑΖ δεν είναι, φυσικά, ελληνική λέξη.  Η ρίζα της βρίσκεται στην Πολυνησία, από την λέξη tatau, που σημαίνει σημαδεύω. Στα αρχαία ελληνικά, η λέξη για το τατουάζ ήταν στίγμα― κι είχε, όπως σήμερα, αρνητική χροιά. Διότι όπως θα δούμε, το τατουάζ ήταν για τους αρχαίους έλληνες όχι σημάδι ομορφιάς και ιδιαιτερότητας, αλλά υποδούλωσης και εξαθλίωσης.

Για τους Έλληνες, το να κάνεις τατουάζ κατά τη διάρκεια του πολέμου ήταν σημάδι ταπείνωσης, δειλίας και ήττας. Μια από τις παλαιότερες χρονολογημένες αποδείξεις μας γι' αυτό προέρχεται από μια μικρή επιτύμβια επιγραφή αφιερωμένη σε έναν άγνωστο κατά τα άλλα άνδρα με το όνομα Πόλλις από τα Μέγαρα, περίπου το 480 π.Χ.:

Μιλάω, εγώ, ο Πόλλις, ο αγαπημένος γιος του Ασώπιχου,
Χωρίς να είμαι δειλός, πέθανα...
στα χέρια των δερματοστικτών.

 

 Ο μυώδης πολεμιστής που είναι σμιλεμένος σε αυτή την επιτύμβια στήλη φοράει μόνο μια περικεφαλαία και φέρει ασπίδα, σπαθί και δόρυ. Φαίνεται να προχωρεί στη μάχη με την ασπίδα του υψωμένη και το δόρυ του σε ετοιμότητα. Το λουρί από το οποίο κρεμάει το σπαθί στο πλάι του ήταν αρχικά ζωγραφισμένο, όπως και άλλες λεπτομέρειες της διακόσμησης. 

Η μορφή αναγνωρίζεται στην ελληνική επιγραφή που αναγράφεται πάνω του ως Πόλλις: ΛΕΓΟ ΠΟΛΛΙΣ ΑΣΟΠΙΧΟ ΦΙΛΟΣ Η[Υ]ΙΟΣ: Ο ΚΑΚΟΣ ΕΟΝ ΑΠΕΘΝΑΣΚΟΝ ΗΥΠΟ ΣΤ[Ι]ΚΤΑΙΣΙΝ ΕΓΟΝΕ ("Εγώ, ο Πόλλις, αγαπητός γιος του Ασώπιχου, μιλάω: Μη όντας δειλός, εγώ, από τη μεριά μου, χάθηκα στα χέρια των δερματοστικτών."). Οι τατουατζήδες που αναφέρονται στον επιτύμβιο μπορεί να είναι οι Πέρσες ή οι Θράκες, μια φυλή από τη βόρεια Ελλάδα που πολέμησε στο πλευρό των Περσών εισβολέων στον πόλεμο του 480-479 π.Χ. Αν και οι Έλληνες νίκησαν, ο Πόλλις έχασε τη ζωή του. Η μορφή των ελληνικών γραμμάτων που βλέπουμε εδώ ήταν χαρακτηριστική των Μεγάρων, μιας πόλης που βρισκόταν μεταξύ Αθήνας και Κορίνθου. Ως προς τη μορφή, η στήλη διατηρεί το ψηλό στενό σχήμα που ήταν δημοφιλές στην αρχαϊκή περίοδο, ωστόσο η διακόσμησή της παραπέμπει στην πρώιμη κλασική περίοδο. Οι γλύπτες της περιόδου από το 480-450 π.Χ. περίπου εκδήλωσαν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την αναπαράσταση του χώρου, της κίνησης και της ανθρώπινης ανατομίας. Απεικονιζόμενη ως επί το πλείστον σε προφίλ με λεπτομερή μυϊκή διάπλαση και με προτεταμένη ασπίδα , η μορφή του Πόλλι δίνει την αίσθηση τρισδιάστατης εικόνας. Το αποτέλεσμα αυτό είναι ακόμη πιο εντυπωσιακό, δεδομένης της πολύ ρηχής χάραξης της στήλης... GETTY

Αυτή η επιγραφή βρίσκεται πάνω στην αναθηματική ανάγλυφη αναπαράσταση ενός Έλληνα οπλίτη, αρματωμένου με την χαρακτηριστική στρογγυλή ασπίδα του και κρατώντας το δόρυ του. Η εικόνα ταιριάζει με την επιγραφή και προβάλλει ένα σαφές ανδρικό ιδεώδες. Αυτό που συνδέει τη στρατιωτική του θητεία, τον θάνατό του στη μάχη και την έμφυτη γενναιότητά του, καθώς και την αποστροφή του στο τατουάζ.

Το αν αληθεύει όντως το γεγονός ότι ο Πόλλις πέθανε χωρίς να έχει τατουάζ ως αιχμάλωτος πολέμου, δεν είναι  τόσο σημαντικό. Για τον οπλίτη -ή μάλλον για την οικογένειά του, που θα είχε παραγγείλει την επιτύμβια στήλη- μόνο ένας δειλός θα δεχόταν το ταπεινωτικό σημάδι του τατουάζ: ένας "αληθινός" Έλληνας θα προτιμούσε να πεθάνει.

Η ταυτότητα των δερματοστικτών του οπλίτη δεν είναι σαφής. Αρχικά, οι μελετητές είχαν υποθέσει ότι επρόκειτο για τους Θράκες, έναν λαό που οι Έλληνες συχνά αποκαλούσαν «αυτοί με τα στίγματα». Ωστόσο, η χρονολόγηση της επιγραφής σε συνδυασμό με περαιτέρω εθνογραφικές πληροφορίες που δίνονται από πηγές όπως ο Ηρόδοτος υποδηλώνουν ότι πιθανότερη εκδοχή θα ήταν οι Πέρσες.

Υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι οι Πέρσες έκαναν τατουάζ σε ορισμένους αιχμαλώτους πολέμου. Μετά την ήττα των Ελλήνων στη μάχη των Θερμοπυλών το 480 π.Χ. και τον θάνατο του Λεωνίδα, οι λίγοι, κυρίως Θηβαίοι επιζώντες παραδόθηκαν και οδηγήθηκαν στον Μεγάλο Βασιλιά, Ξέρξη. Ως τιμωρία, ο Ξέρξης εκτέλεσε ορισμένους από αυτούς. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, όσοι έμειναν ζωντανοί έπρεπε να κάνουν τατουάζ με τα διακριτικά του Πέρση βασιλιά.

Ενώ οι Έλληνες απεχθάνονταν τα τατουάζ, αυτό δεν τους εμπόδισε να τα χρησιμοποιούν με παρόμοιο ταπεινωτικό τρόπο. Κατά τη διάρκεια της υποταγής της Σάμου από τους Αθηναίους το 440-439 π.Χ., και οι δύο πλευρές φέρονται να έκαναν τατουάζ στο μέτωπο των αιχμαλώτων τους με τα δικά τους διακριτικά σημάδια. Οι Σάμιοι χρησιμοποιούσαν έναν ιδιαίτερο τύπο πλοίου που ονομαζόταν Σάμαινα, ενώ οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν το σημάδι της κουκουβάγιας.

Το ύφος αυτών των τατουάζ και ο αριθμός των περιπτώσεων που χρησιμοποιήθηκαν, δείχνει ότι χρησιμοποιούνταν βάσει ενός προκαθορισμένου σχεδίου όπως μια σφραγίδα ή ένα σήμα και όχι κάθε φορά με κάτι διαφορετικό. Παρόμοια πρακτική βλέπουμε, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, με τους Αθηναίους αιχμαλώτους στις Συρακούσες μετά την αποτυχημένη σικελική εκστρατεία του 415-412 π.Χ. (Νικίας 29.1). Οι αιχμάλωτοι έκαναν τατουάζ με άλογα, το σύμβολο των Συρακούσιων νικητών.

Η θέση των τατουάζ είναι ενδεικτική, καθώς το μέτωπο είναι δύσκολο να κρυφτεί, ενώ οι εικόνες μιμούνται τη σφραγίδα του αντίστοιχου νομίσματος κάθε πόλης. Όπως υποστηρίζει ο Geoffrey Bakewell, η πράξη αυτή δηλώνει ότι οι άνδρες είναι ιδιοκτησία του κράτους και ταυτόχρονα κάτι σαν  νόμισμα για αγοραπωλησία.

Η ΣΥΝΈΧΕΙΑ...

Στην Ορθόδοξη ανθρωπολογία;;