Aνέκδοτοι ύμνοι της εορτής της Πεντηκοστής

 

Χρυσοβαλάντης Ιωαννίδης, Καθηγητής Βυζαντινής Μουσικής 

Ἡ ἑορτή τῆς Πεντηκοστῆς κατέχει κεντρική θέση μέσα στό πλαίσιο τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους, ἐντασσόμενη στήν μετά τό Πάσχα περίοδο τοῦ Πεντηκο-σταρίου καί ἀποτελώντας τήν ἀκροτελεύτια Δεσποτική ἑορτή τοῦ κινητοῦ ἑορτολογικοῦ κύκλου. Ἡ σπουδαιότητά της αὐτή διαζωγραφεῖται θαυμάσια μέ τόν χρωστήρα τοῦ λόγου στήν λειτουργική της ποίηση, τό μεγαλύτερο τμῆμα τῆς ὁποῖας ἀποκρυσταλλώθηκε μέσα στήν ἔντυπη συλλογή τοῦ Πεντηκοσταρίου[1]. Ξεχωριστό ὅμως ἐνδιαφέρον παρουσιάζει καί τό ἀρκετά ἐκτεταμένο ὑμνογραφικό ὑλικό πού ἐξοβελίστηκε ἀπό τήν λειτουργική χρήση καί κυρίως οἱ μεταξύ αὐτοῦ ἀδημοσίευτοι ὕμνοι της[2]. Ἡ σχετική ἔρευνα γιά τόν ἐντοπισμό τῆς ἀδημοσίευτης ὑμνογραφίας ἐπικεντρώθηκε στούς χειρόγραφους λειτουργικούς καί μουσικούς κώδικες τοῦ κινητοῦ εορτολογικοῦ κύκλου (Τριῴδια-Πεντηκοστάρια, Κοντακάρια καί παλαιοβυζαντινά  Στιχηράρια)[3], μέ βάση τούς ὁποίους προέκυψαν οἱ ἑξῆς πρωτοφανέρωτοι ὕμνοι:

Παρακάτω παρατίθεται ἀνά ὑμνογραφικό εἶδος τό πλῆρες ποιητικό κείμενο τῶν προαναφερόμενων ἀδημοσίευτων ὕμνων[10]:

 

Α) Καθίσματα

(Li φ. 287β)

           (Τῇ Δευτέρᾳ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐν τῷ Ὄρθρῳ)

         Εἰς τήν Β’ Στιχολογίαν Κάθισμα ἦχος β’ Εὐσπλαγχνίας ὑπάρχουσα πηγή

Σαγηνεύσαντες τά ἔθνη οἱ ἁλιεῖς

ἐξεπαίδευσαν τά πέρατά σε προσκυνεῖν

σύν Πατρί καί Πνεύματι Χριστέ ὁ Θεός∙

δι΄ αὐτῶν στερέωσον τήν Ἐκκλησίαν σου

καί τοῖς πιστοῖς κατάπεμψον τήν εὐλογίαν σου

ὁ μόνος ἀγαθός καί φιλάνθρωπος.

(Li φ. 293α)

(Τῇ Τρίτῃ ἐν τῷ Ὄρθρῳ)                                                                                                             Εἰς τήν Α’ Στιχολογίαν ἦχος πλ. α’ Τόν συνάναρχον Λόγον

Ἡ τοῦ Πνεύματος χάρις καταφοιτήσασα

ἐκ πτωχῶν ἁλιέων τούς Ἀποστόλους σου

κεχειροτόνηκε, Χριστέ, σοφούς καί ἄρχοντας∙

ὧν μαθητείᾳ καί ἡμεῖς

πεν τιμήν[11] ἑορτάσωμεν φαιδράν ἀεί ἐκτελοῦμεν

σύν τῷ Πατρί σέ ὑμνοῦντες

θείαν Τριάδα ἐν Πνεύματι.

 

Β) Στιχηρά προσόμοια

(Le φ. 236α, Ε φ. 219β)

(Τῇ Δευτέρᾳ ἑσπέρας)

                          Εἰς τόν Στίχον ἦχος β’  Οἶκος τοῦ Εὐφραθᾶ                                                                               

Νέμοις ἁμαρτιῶν

παντάναξ τῷ λαῷ σου

ἐκ τῶν ὑψίστων λύσιν

ναούς ἡμᾶς δεικνύων

τοῦ Παναγίου Πνεύματος.

 

Ἦχος ἐξ οὐρανοῦ

καθάπερ φερομένη

ὁμοῦ πνοή βιαία

σαφῶς ἐπί τόν οἶκον

τῶν Μαθητῶν ἐγένετο.

 

Ἔργῳ τοῖς Μαθηταῖς

ὡς ἐπηγγείλω, Λόγε,

ἀπέστειλας τό θεῖον

καί ἅγιόν σου Πνεῦμα

καί τούτους κατεφώτισας.

(Li φ. 295α)

  (Τῇ Τρίτῃ ἑσπέρας)

Ἀπόστιχα ἦχος β’ Οἶκος τοῦ Εὐφραθᾶ                               

Ἔλθῃ καί ἐφ΄ ἡμῖν

τό Πνεῦμά σου τό θεῖον

καθώς ποτέ τοῖς φίλοις

Σωτήρ μου καί φωτίσαι

καρδίας τῶν ὑμνούντων σε.

 

Ἄλλον προϋποσχών

Παράκλητον πεμφθῆναι

πρός γῆν ἐπιδημῆσαι

πεπλήρωκας ἰδού γάρ

Σωτήρ μου παντοδύναμε.

 

Παρῆν τό ἀγαθόν

Πνεῦμα ἐπιδημῆσαν

ἐν γῇ καί καινουργοῦντα

γλώσσας τῶν Ἀποστόλων

εἰς δόξαν τοῦ Παντοκράτορος.

(Li φ. 296αβ)

(Τῇ Τετάρτῃ ἐν τῷ Ὄρθρῳ)

Ἀπόστιχα ἦχος β’ Οἶκος τοῦ Εὐφραθᾶ

Φώτισον καί ἡμῶν

τόν νοῦν καί τήν καρδίαν

οἰκτῖρμον τοῦ δοξάζειν

Τριάδα Παναγίαν

αὐτή γάρ ἡμᾶς ἔσωσεν.

 

Γένος ἀλλογενῶν

ἀκούοντες ἠπόρουν

ταῖς γλώσσαις ταῖς ἰδίαις

τοῖς θείοις Ἀποστόλοις

Τριάδα μεγαλύνοντες.

 

Πνεῦμα τό ἀγαθόν

φωτίσαν καί διδάξαν

ἀσόφοις ρητορεύειν

παράδοξα καί ξένα

ἡμᾶς πανσόφους ἔδειξε.

(Li φ. 300α, Ε φ. 222β)

 Τῇ Πέμπτῃ ἐν τῷ Ὄρθρῳ [12]

Ἀπόστιχα ἦχος β’ Οἶκος τοῦ Εὐφραθᾶ

Ἄνωθεν πρός ἡμᾶς,

Παράκλητε, φοιτῆσαι

ὡς πρίν τοῖς Ἀποστόλοις

ἁγίασον καί σῶσον

τούς σέ Θεόν κηρύττοντας.

 

Ἦχος ἐξ οὐρανοῦ

καθάπερ φερομένης

ὁμοῦ πνοῆς βιαίας,

σαφῶς ἐπί τόν οἶκον

τῶν Μαθητῶν ἐγένετο.

Νέμοις ἁμαρτιῶν

παντάναξ τῷ λαῷ σου

ἐκ τῶν ὑψίστων λύσιν

ναούς ἡμᾶς δεικνύων

τοῦ Παναγίου Πνεύματος.

(Li φφ. 296β-297β, Le φφ. 237αβ)

(Τῇ Τετάρτῃ ἑσπέρας)

Στιχηρά ἦχος δ’ Ὁ ἐξ ὑψίστου κληθείς

Ἰδού ἡμέρα χαρᾶς καί εὐφροσύνης

ἐξ ὕψους ἐπέφανε τοῖς ἱεροῖς Μαθηταῖς

Πνεῦμα τό ἅγιον σήμερον πυρός ἐν εἴδει

ἐκ τοῦ Πατρός καί πάντας ἐφώτισε

ρήτορας ἀνέδειξε τούς ἱερεῖς σοφιστάς,

καθώς Λουκᾶς ἀπογράφεται ὁ θεηγόρος,

πνοῇ βιαίᾳ πληροῦν τά σύμπαντα[13]∙

ὅθεν ἐν πίστει ἐκπληττόμενοι

ἀνευφημοῦμεν Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν

τήν πολλήν εὐσπλαγχνίαν

καί τήν ἄκραν συγκατάβασιν.

 

Πεντηκοστήν ἑορτάζομεν ἁγίαν

καί Πνεύματος δύναμιν καί προθεσμίαν χαρᾶς

θείας ἐλπίδος συμπλήρωσιν καί μυστηρίου

τοῦ ἀπ΄ αἰῶνος φανερωθέντος ἡμῖν∙

διό καί βοῶμέν σοι δημιουργέ του παντός

μή ἀντανέλῃς τό Πνεῦμά σου ἀφ΄ ἡμῶν[14], Λόγε,

ἀλλά ἐξ ὕψους Σωτήρ κατάπεμψον,

ταῖς προσευχαῖς τε τῶν ἁγίων

καί πανευφήμων σεπτῶν Ἀποστόλων σου

τήν εἰρήνην παράσχου

ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν δεόμεθα.

 

Οἱ οὐρανοί διηγοῦνται τοῦ Σωτῆρος

οἱ ἔμψυχοι σήμερον τά μεγαλεῖα αὐτοῦ

καί πάντα κόσμον διέδραμεν τρανῶς κηρύξαι

τοῦ Παρακλήτου τήν θείαν δύναμιν,

ἐφώτισε πᾶσάν τε κτίσιν τοῖς δόγμασι

τοῦ ἀνυμνεῖν ἀδιαίρετον Τριάδα μίαν

τρισί προσώποις καί ἀσύγχυτον∙

ὅθεν ἐν πίστει ἑορτάζομεν

τήν ἁγίαν τοῦ Πνεύματος κάθοδον

τήν ἐξ ὕψους φανεῖσαν

καί φωτίζουσαν τά πέρατα.

 η συνέχεια...