Ἱ. Ναὸς τοῦ Ἁγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης

 

Μία ἱστορία 15 αἰώνων

Ὁ Ἱ. Ναὸς τοῦ Ἁγίου Δημητρίου χτίστηκε στὰ μέσα τοῦ 5ου αἰῶνα (413), πάνω στὸν τόπο τοῦ μαρτυρίου τοῦ Ἁγίου, ἀπὸ τὸν ἔπαρχο τοῦ Ἰλλυρικοῦ Λεόντιο, ὁ ὁποῖος θεραπεύθηκε ἀπὸ ἀνίατη ἀσθένεια. Στὸ χῶρο αὐτὸ, βρισκόταν τὸ «στάδιο» ὅπου γίνονταν μονομαχικοὶ ἀγῶνες. Σ’ αὐτὸ τὸ στάδιο μονομάχησε ὁ πιστὸς μαθητὴς τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, Νέστορας, καὶ κατατρόπωσε τὸν Λυαῖο. Ὁλόκληρο τὸ ἰσόγειο συγκρότημα τοῦ ἀρχαίου λουτροῦ, ὅπου ἦταν φυλακισμένος ὁ Ἅγιος, διατηρήθηκε καὶ διασκευάσθηκε σὲ κρύπτη τοῦ ναοῦ, ἡ ὁποία ἔγινε γιὰ αἰῶνες καὶ παραμένει κέντρο λατρείας.

Ὁ ἀρχιτεκτονικὸς ρυθμὸς τοῦ ναοῦ εἶναι πεντάκλιτη βασιλικὴ μὲ ἐγκάρσιο (κάθετο) κλίτος, διπλὰ ὑπερῶα (γυναικωνίτες) καὶ μακρὲς διπλὲς κιονοστοιχεῖες. Στὴν πορεία τοῦ χρόνου, ὑπέστη δυὸ φορὲς καταστροφή σὲ μεγάλο μέρος, ἀπὸ πυρκαγιὰ τὸν 7ο αἰῶνα (μεταξὺ 629 καὶ 639) καὶ στὶς 5 καὶ 6 Αὐγούστου τὸ 1917. Ἐπίσης, ὑπέστη πολλὲς καταστροφὲς καὶ λεηλασίες κατὰ τὴν ἅλωση τῆς Θεσσαλονίκης, ἀπὸ τοὺς Σαρακηνοὺς τὸ 904 καὶ ἀπὸ τοὺς Νορμανδοὺς τὸ 1118. Τὸ διάστημα 1493-1912 μετατράπηκε σὲ τζαμὶ ἀπὸ τοὺς Τούρκους.

Ἡ μεγάλη πυρκαγιὰ τοῦ 1917 μετέβαλε σχεδὸν σὲ ἐρείπια τὸν ἱστορικὸ Ναὸ καὶ οἱ ἀναστηλωτικὲς ἐργασίες, ποὺ τὸν ἀποκατέστησαν στὴν ἀρχική του μορφὴ, διήρκησαν ἕως τὸ 1948. Ἀπὸ τότε, λειτουργεῖ κανονικὰ καὶ ἀποτελεῖ ὡς μνημεῖο τέχνης ἕνα ἀπὸ τὰ πλέον ὑπέροχα χριστιανικὰ μνημεῖα τῆς ἑλληνικῆς ἀνατολῆς.

Ὁ Νάρθηκας

Εἰσερχόμενοι στὸ νάρθηκα, τὸ πρῶτο μέρος κατὰ τὴν εἴσοδό μας στὸ ναό, ἀντικρίζουμε πρῶτα τὸ μεγάλο προσκυνητάρι μὲ τὴν εἰκόνα τῆς Παναγίας τῆς Ἱεροσολυμίτισσας. Εἶναι ἀντίγραφο τῆς εἰκόνας, ποὺ βρίσκεται πάνω ἀπὸ τὸν τάφο τῆς Παναγίας στὴ Γεσθημανή. Φιλοτεχνήθηκε σὲ ἀνάμνηση τῆς ἐπίσκεψης στὸ ναὸ καὶ τοῦ μεγάλου προσκυνήματος, τὸ 1992 καὶ τὸ 2002.

Δίπλα – ἀριστερὰ εἶναι ἡ μεγάλη εἰκόνα, ποὺ παριστάνει τὸν Ἅγιο Δημήτριο δεόμενο, σὰ νὰ ὑποδέχεται μὲ ἀγάπη τὸν κάθε προσκυνητή. Ἡ εἰκόνα αὐτὴ εἶναι ἀπὸ τὰ ἐγκαίνια τοῦ Ναοῦ, τὸ 1948.

Ὁ νάρθηκας φωτίζεται ἀπὸ ἕνα τρίλοβο παράθυρο στὴ δυτικὴ πλευρά. Στὸ νότιο τμῆμα, ὑπάρχει κλιμακοστάσιο γιὰ τὰ ὑπερῶα, ἐνῶ στὸ βόρειο ὑπάρχει ἐνσωματωμένο ἕνα τμῆμα τοῦ ρωμαϊκοῦ λουτροῦ, στὴν κορυφὴ τοῦ ὁποίου δημιουργήθηκε τὸ κωδωνοστάσιο. Στὸ βορειοδυτικὸ τμῆμα, ὑπάρχει τοιχογραφία μὲ τὴ Σταύρωση τοῦ 11ου αἰῶνα.

Ἐπικοινωνεῖ μὲ τὸν κυρίως ναὸ μὲ τρίβηλο, δηλαδὴ ἐπιβλητικὸ τρίλοβο ἄνοιγμα, καὶ μὲ δυὸ πλάγια τοξωτὰ ἀνοίγματα. Οἱ δυὸ κίονες ἀποτελοῦνται ἀπὸ πράσινο θεσσαλικὸ μάρμαρο καὶ θεοδοσιανὰ κιονόκρανα, μὲ πολυποίκιλη ἔνθετη διακόσμηση τῶν τόξων.

Τὸ κιβώριο – Ἡ Λάρνακα μὲ τὰ ἱερά λείψανα τοῦ Ἁγίου Δημητρίου

Στὴ μέση περίπου τοῦ ναοῦ, κοντὰ στὴν ἀριστερὴ κιονοστοιχία τοῦ κεντρικοῦ κλίτους, βρισκόταν ἕνα ἑξαγωνικὸ κιβώριο* –ὑπάρχουν ἀποτυπώματα στὸ δάπεδο-, ὅπου μετὰ ἀπὸ ἐνύπνια καὶ ὁράματα εὐσεβῶν Θεσσαλονικέων, δημιουργήθηκε ἡ πίστη, ὅτι κάτω ἀπὸ αὐτὸ βρισκόταν τὸ «Πανάγιο λείψανο» τοῦ Μεγαλομάρτυρος Ἁγίου Δημητρίου. Καταστράφηκε ἀπὸ ἐπιδρομὴ τῶν Σαρακηνῶν, τὸ 904 μ.X., ὅπως καὶ ὁ τάφος τοῦ Ἁγίου ἀπὸ τοὺς Νορμανδοὺς, τὸ 1118.

Σήμερα, ἔχει κατασκευαστεῖ νέο μαρμάρινο κιβώριο, ἐντὸς τοῦ ὁποίου βρίσκεται ἡ περικαλλὴς ἀργυρὰ λάρνακα μὲ τὰ Χαριτόβρυτα λείψανα τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, τὰ ὁποία ἀποτελοῦν πηγὴ εὐλογίας, θαυμάτων καὶ εὐεργεσιῶν, ὄχι μόνο γιὰ τοὺς εὐσεβεῖς Θεσσαλονικεῖς ἀλλὰ καὶ γιὰ ὅλους τοὺς προσκυνητὲς τοῦ Μεγαλομάρτυρος Ἁγίου Δημητρίου τοῦ Μυροβλήτου.

Ἀποτελεῖ τὸ σημαντικότερο, πολυτιμότερο καὶ ἱερότερο σημεῖο τοῦ προσκυνήματος στὸν Ι. Ναό.

Τὸ παρεκκλήσιο τοῦ τάφου

Δίπλα μας ἀκριβῶς, βρίσκεται ἡ εἴσοδος γιὰ τὸ λεγόμενο παρεκκλήσιο τοῦ τάφου τοῦ Ἁγίου Δημητρίου. Πρόκειται περὶ κτίσματος δημόσιου λουτροῦ τῆς ρωμαικῆς ἐποχῆς, ποὺ κατεδαφίστηκε κατὰ τὴν ἀνέγερση τοῦ ναοῦ. Ἐδῶ, μεταφέρθηκε ὁ τάφος τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, ὁ ὁποῖος ἀρχικὰ βρισκόταν κάτω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα στὸ Ἱερὸ Βῆμα. Ἀργότερα, πιθανότατα γιὰ λόγους λειτουργικότητας τοῦ χώρου, γιὰ νὰ ἐξυπηρετοῦνται οἱ ἀνάγκες τῶν πιστῶν ποὺ ἤθελαν νὰ προσκυνοῦν τὸν τάφο τοῦ Μάρτυρος, μεταφέρθηκε στὸ κιβώριο στὸ κεντρικὸ κλίτος καὶ στὴ συνέχεια, ὅταν ὁ ναὸς μετατράπηκε σὲ τζαμί, στὸ σημεῖο ποὺ βρίσκεται σήμερα.

Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας, ὁ χῶρος ἦταν ὑπὸ τὸν ἔλεγχο τῶν Τούρκων καὶ, ὅσοι Χριστιανοὶ πήγαιναν νὰ προσκυνήσουν, πλήρωναν πάντοτε γιὰ νὰ τοὺς ἐπιτραπεῖ ἡ προσκύνηση.

Τὸ φρέαρ (πηγάδι) τοῦ ἁγιάσματος

Βρίσκεται μπροστὰ στὸν ἀριστερὸ πεσσὸ τοῦ Ἱεροῦ Βήματος καὶ διαμορφώθηκε ἀργότερα κατάλληλα μὲ μεταγενέστερο μαρμάρινο κιβώριο. Τὸ φρέαρ αὐτὸ ἀποτέλεσε τὸν πρῶτο τάφο τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, διότι μέσα σ’ αὐτὸ ἐρρίφθη τὸ σῶμα τοῦ Ἁγίου μετὰ τὸν λογχισμό του, ἀπὸ τοὺς μαθητὲς τοῦ Ἁγίου, γιὰ νὰ μὴν καταστραφεῖ καὶ ἐξαφανιστεῖ ἀπὸ τοὺς εἰδωλολάτρες.

Ἀνὰ τοὺς αἰῶνες ἀναβλύζει συνεχῶς ἁγίασμα, τὸ ὁποῖο ἀρχικὰ μεταφερόταν μὲ σωλῆνες – ἀγωγοὺς στὶς κόγχες τῆς Κρύπτης, σὲ εἰδικὲς μαρμάρινες λεκάνες, μέχρι τῆς ἐμφανίσεως τοῦ μύρου. Σήμερα τὸ ἁγίασμα διοχετεύεται σὲ εἰδικὴ μαρμάρινη κρήνη (βρύση), ποὺ ὑπάρχει ἀριστερὰ τοῦ φρέατος, γιὰ εὐλογία καὶ ἁγιασμὸ τῶν εὐλαβῶν προσκυνητῶν.

Ἡ κρύπτη

Ἡ εἴσοδος τῆς κρύπτης βρίσκεται δίπλα ἀπὸ τὸν δεξιὸ πεσσὸ τοῦ ἱεροῦ βήματος καὶ ὁδηγεῖ στὸ χῶρο ἐκεῖνο, ποὺ σύμφωνα μὲ τὴν παράδοση φυλακίσθηκε, μαρτύρησε καὶ τάφηκε ὁ Ἅγιος Δημήτριος. Πρόκειται γιὰ τὸ ἀνατολικὸ τμῆμα τοῦ μεγάλου ρωμαικοῦ λουτροῦ, ποὺ βρισκόταν κοντὰ στὴν ἀγορὰ καὶ τὸ στάδιο γιὰ τὴν ἐξυπηρέτηση τῶν ἀθλητῶν.

Σήμερα, κάτω ἀπὸ τὸ ἱερὸ βῆμα βρίσκεται ὁ κεντρικὸς χῶρος τῆς κρύπτης, ἡ ὁποία κρύπτη ἦταν καὶ ἀποτελεῖ μέχρι σήμερα λατρευτικὸ χῶρο, μὲ κέντρο τὸ Ναίδριο*, ποὺ ὑπάρχει ἀριστερὰ καθὼς κατεβαίνουμε, καὶ ποὺ πιθανότατα εἶναι καὶ ὁ τόπος, ὅπου ἀκριβῶς μαρτύρησε ὁ Ἅγιος.

Τὸ μαρμάρινο Κιβώριο, ποὺ βρίσκεται στὸ κέντρο τῆς κρύπτης, εἶναι τὸ σημεῖο ὅπου ἔρρεε τὸ ἁγίασμα καὶ τὸ μύρο, ἀπὸ ἀγωγοὺς ποὺ ξεκινοῦσαν ἀπὸ τὸ φρέαρ καὶ ἀπὸ τὸ κιβώριο τοῦ Ἁγίου, καταλήγοντας στὴ μαρμάρινη φιάλη, ἡ βάση τῆς ὁποίας φαίνεται μπροστὰ ἀπὸ τὸ Κιβώριο.

Στὸ χῶρο ἐκτίθενται διάφορα ἀγγεῖα, πήλινα, γυάλινα ἢ μεταλλικά, ὅπου συνέλεγαν οἱ πιστοὶ τὸ ἁγίασμα καὶ τὸ μύρο. Σὲ χαρακτηριστικὰ σημεῖα τῆς κρύπτης ὑπάρχουν ὑπολείμματα τοιχογραφιῶν, ἐπιγραφὲς καὶ γλυπτὰ, ποὺ προέρχονται κυρίως ἀπὸ τὸ ναὸ τοῦ 5ου αἰῶνα καὶ τὰ ὁποία μαρτυροῦν τὴν ἱστορία τοῦ Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου καὶ τὸ μεγαλεῖο τῆς τιμῆς τοῦ Μυροβλήτη καὶ Προστάτη Ἁγίου τῆς Θεσσαλονίκης καὶ ὅλης τῆς οἰκουμένης.

πηγή