Κάστρο Τηγάνι ή Κάστρο Μαΐνης

Η βασική αναφορά για το κάστρο της Μαΐνης στο Χρονικόν του Μορέως, στίχοι 3002–3007:

Εν τούτω εκαβαλλίκεψεν ο πρίγκιπας ατός του,
καθώς τον εσυμβούλεψαν οι άνθρωποι του τόπου,
κ᾿ επέρασε τον Πασσαβάν κ᾿ εδιάβη εις την Μάϊνην·
εκεί ηύρεν σπήλαιον φοβερόν εις ακριοτήρι απάνω.
Διατί του άρεσεν πολλά, εποίησεν ένα κάστρον
και Μάϊνην το ωνόμασε, ούτως το λέγουν πάλιν.

Το κάστρο βρίσκεται στη χερσονησίδα Τηγάνι στον όρμο του Μέζαπου στην νοτιοδυτική Μάνη. Ουσιαστικά πρόκειται για μια μικρή βυζαντινή πόλη τελείως ερειπωμένη.

Το κάστρο κατά πάσα πιθανότητα χτίστηκε επί Ιουστινιανού, τον 6ο αιώνα. Πρέπει να εγκαταλείφθηκε τον 7ο αιώνα δεδομένου ότι δεν διασώζονται μεταγενέστερα οχυρωματικά και οικοδομικά στοιχεία.

---

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το Τηγάνι είναι μία στενή και χαμηλή βραχώδης λωρίδα γης μήκους 1700 μέτρων μέσα στη θάλασσα, σαν τη λαβή ενός τηγανιού, που απλώνεται από την άλλη πλευρά του κόλπου, τρία μίλια από το. Μέζαπο. Είναι κτισμένο σε φυσικά οχυρή θέση πάνω σε έναν σχεδόν στρογγυλό και απόκρημνο βράχο, ύψους 50 μ από την επιφάνεια της θάλασσας, που περιβάλλεται στις 3 πλευρές από θάλασσα ενώ απέχει αρκετά από την κοντινή βραχώδη ακτή.

---

Το Όνομα του Κάστρου

Το κάστρο αυτό έχει επικρατήσει να λέγεται και κάστρο Μαΐνης επειδή από πολλούς ταυτίζεται με το ιστορικό φράγκικο κάστρο της Μεγάλης Μαΐνης ή Grande Magne. Η Μεγάλη Μαΐνη κτίστηκε το 1248 από τον Βιλεαρδουίνο σε άγνωστη σήμερα τοποθεσία κάπου στη δυτική πλευρά της Μάνης, σε βράχο που δέσποζε πάνω από ένα μεγάλο φυσικό λιμάνι (όλα αυτά σύμφωνα με το Χρονικόν του Μορέως). Η ονομασία Μαΐνη προϋπήρχε σαν επισκοπή και σαν κάστρο, αλλά φαίνεται ότι το φράγκικο κάστρο ήταν εκείνο που έδωσε το όνομα «Μάνη» σε ολόκληρη την περιοχή και γι’ αυτό έχει ιδιαίτερη ιστορική σημασία.

Δεν είναι καθόλου βέβαιο όμως ότι το Τηγάνι ήταν η Μεγάλη Μαΐνη. Αφενός επειδή δεν έχει λιμάνι και κυρίως επειδή δεν υπάρχουν καθόλου υπολείμματα από φράγκικα κτίσματα. Υπάρχει και η ενδιάμεση εκδοχή εδώ να ήταν η βυζαντινή Μαΐνη και η φράγκικη Grand Magne να ήταν κάπου αλλού.

Σημειωτέον ότι άλλα κάστρα που είναι υποψήφια για να είναι η Μεγάλη Μαΐνη είναι το κάστρο στο Πόρτο Κάγιο , η Κελεφά και το Κάστρο της Ωριάς ή της Οχιάς σε βράχο πάνω από το Κάβο Γκρόσσο. Κανένα όμως από αυτά δεν ικανοποιεί όλα τα κριτήρια ώστε να μπορούμε να αποφανθούμε με βεβαιότητα πού ήταν το αρχέτυπο Κάστρο της Μάνης.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Σώζονται οι δεξαμενές του κάστρου και τμήματα τειχών, όπως ένα μισογκρεμισμένο μεσαιωνικό τείχος με πύργο στα δυτικά, στα ΝΔ αρχαίο τείχος με Κυκλώπεια τειχοδομία και στα ανατολικά το καλύτερα διατηρημένο τμήμα με Ιουστινιάνεια χαρακτηριστικά.

Στη περιοχή διακρίνονται ερειπωμένοι πύργοι και βυζαντινές εκκλησίες, καθώς και λείψανα της νεκρόπολης με πολλούς τάφους που χρονολογούνται πριν από τον 7ο αιώνα. Οι τάφοι περιείχαν γυάλινα μυροδόχα αγγεία και ενδιαφέροντα κοσμήματα που βρίσκονται στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών.

Στην αρχή του "Τηγανιού" και στη μέση του γκρεμού υπάρχει μέγα σπήλαιο, σε μήκος, βάθος και ύψος, με τρεχούμενο νερό, στο ανατολικό άκρο του οποίου είναι κτισμένη βυζαντινή πρωτοχριστιανική εκκλησία του 7ου αιώνα, η Αγήτρια, δηλαδή, η "Παναγία η Οδηγήτρια", με τις τρεις αψίδες, που μαρτυρούν τη μεγάλη της αίγλη. Η ύπαρξη της σπηλιάς αναφέρεται και στο Χρονικόν του Μορέως (βλ. παρακάτω).

Ευδιάκριτες είναι οι πάμπολλες μικρές στέρνες που η παράδοση λέει ότι αριθμούνται όσες και οι μέρες του χρόνου. Σε αυτή περίπου την περιοχή αναζητούν την αρχαία πόλη Μέσση ή Μέσσα.

---

Θρύλοι και Παραδόσεις

Προς τη δυτική πλευρά του βράχου στο Τηγάνι, η οποία εξέχει του σωζόμενου τείχους, οι ντόπιοι δείχνουν ένα σημάδι στο βράχο σαν πέταλο αλόγου και τη λένε: το χαλί (η χηλή, το πέταλο) της βασιλοπούλας. Αυτό ονομάστηκε έτσι σε ανάμνηση της αυτοκτονίας μιας Μανιατοπούλας, ορφανής από πατέρα και μητέρα, σύμφωνα με την παράδοση. Αυτή ήταν ακόλουθος της Βυζαντινής πριγκίπισσας και "κυρίας" του φρουρίου Άννης-Αγγελίνας της Κομνηνής. Η Μανιατοπούλα αυτή, η ακόλουθος της πριγκίπισσας, αφού βοήθησε να καταληφθεί το φρούριο από τους συμπατριώτες της Μανιάτες και όχι από τους Βυζαντινούς, ανέβηκε πάνω σ' ένα άλογο και γκρεμίστηκε από τους απότομους βράχους θυσιάζοντας τη ζωή της.