Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος

 

Ἰωάννης Φουντούλης (+)

Μὲ τὴν Ἀκολουθία τοῦ Ἀκάθιστου Ὕμνου ἐκδηλώνονται εὐχαριστίες καὶ ἐγκώμια στὸ πρόσωπο τῆς Παναγίας. Ἀποτελεῖται, κατὰ βάση, ἀπὸ τὸν Ἀκάθιστο Ὕμνο καὶ τὸν Κανόνα τοῦ Ἀκάθιστου Ὕμνου, πλαισιωμένα μὲ ψαλμούς, ἀπολυτίκια καὶ εὐχές. Καὶ τὰ δύο χαρακτηρίζονται ὡς ἀριστουργήματα τῆς Βυζαντινῆς ὑμνολογίας , ποὺ ἐξαίρουν τὸ ἔργο καὶ τὸ πρόσωπο τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου , μὲ θεολογικὸ βάθος, κομψότητα λόγου, μουσικὸ κάλλος, ἁγιοπνευματικὴ ἔμπνευση.

Δημιουργοὶ

Ὁ Κανόνας τοῦ Ἀκάθιστου εἶναι ἔργο τῶν Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ (οἱ εἱρμοὶ) καὶ Ἰωσὴφ Ξένου τοῦ Ὑμνογράφου (τὰ τροπάρια). Πηγὲς τοῦ Ὕμνου εἶναι ἡ Ἁγία Γραφὴ καὶ οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ἐνῶ ὁ συνθέτης, ὁ χρόνος καὶ ἡ αἰτία τῆς σύνθεσης τοῦ Ὕμνου, παραμένουν ἀκόμα ἀνεξακρίβωτα ἀπὸ τοὺς μελετητές. Ἕνα εἶναι τὸ ἀδιαμφισβήτητο στοιχεῖο, ποὺ μᾶς δίνουν οἱ σχετικὲς πηγὲς , ὅτι ὁ ὕμνος ἐψάλλετο ὡς εὐχαριστήριος ὠδὴ πρὸς τὴν ὑπέρμαχο στρατηγὸ τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους.

Περιεχόμενο

Ὁ «Κανόνας» (τὰ Τροπάρια τῶν Χαιρετισμῶν), μὲ ἐννέα ὠδές, οἱ εἱρμοὶ τῶν ὁποίων εἶναι:

α) Ἀνοίξω τὸ στόμα μου καὶ πληρωθήσεται πνεύματος,

γ΄) Τοὺς σοὺς ὑμνολόγους Θεοτόκε,

δ’) Ὃ καθήμενος ἐν δόξῃ ἐπὶ θρόνου θεότητος,

ε΄) Ἐξέστη τὰ σύμπαντα, ἐπὶ τῇ θείᾳ δόξῃ σου,

στ΄) Τὴν θείαν ταύτην καὶ παντιμον,

ζ΄) Οὐκ ἐλάτρευσαν, τῇ κτίσει οἱ θεοφρονες,

η΄) Παίδας εὐαγεῖς ἐν τῇ καμίνῳ,

θ΄) Ἅπας γηγενής, σκιρτάτω τῷ πνεύματι,

 

Ὁ «Ἀκάθιστος Ὕμνος»: περιλαμβάνει τὸ Ἀπολυτίκιο «Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβῶν ἐν γνώσει,», τὸ Κοντάκιο «Τῇ Ὑπερμάχῳ Στρατηγῷ τὰ νικητήρια,», τοὺς 24 Οἴκους (στροφὲς) σὲ ἀλφαβητικὴ ἀκροστιχίδα (Α – Ω) καὶ δύο Ἐφύμνια (ἡ τελευταία φράση τοῦ ὕμνου ποὺ ἐπαναλαμβάνει ὁ λαὸς) τὸ «Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε» καὶ τὸ «Ἀλληλούια».

Δομὴ

Οἱ περιττοὶ Οἶκοι (αὐτοὶ ποὺ ἀρχίζουν ἀπὸ τὰ στοιχεῖα Α, Γ, Ε, Η, κλπ.) ἀποτελοῦνται ἀπὸ 18 στίχους , οἱ 5 πρῶτοι στίχοι περιέχουν τὴν διήγηση , οἱ ἑπόμενοι 12 στίχοι ἀποτελοῦν τοὺς Χαιρετισμοὺς στὴ Θεοτόκο καὶ ὁ 18ος εἶναι τὸ ἐφύμνιο « Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε» . Οἱ ἄρτιοι Οἶκοι (ποὺ ἀρχίζουν ἀπὸ τὰ στοιχεῖα Β, Δ, Ζ, Θ, κλπ.) ἔχουν 5 στίχους ὡς διήγηση καὶ τὸ ἐφύμνιο «Ἀλληλούϊα» .

Τοὺς χαιρετισμοὺς αὐτοὺς τοὺς ἀπευθύνουν: ὁ Ἀρχάγγελος Γαβριὴλ (Α, Γ), ὁ Ἰωάννης ὁ Πρόδρομος ὡς ἔμβρυο ἀκόμα (Ἐ), οἱ ποιμένες (Ἡ), οἱ Μάγοι (Ἰ), οἱ πιστοὶ ποὺ ἐρύσθησαν ἀπὸ τὰ εἴδωλα (Λ), οἱ πιστοὶ γενικὰ (Ν, Ο, Ρ, Τ, Φ, Ψ).

Ὁ Ὕμνος διακρίνεται σὲ δύο ἑνότητες χωρὶς ὅμως νὰ λείπουν ἀπὸ κάθε ἑνότητα καὶ στοιχεῖα τῆς ἄλλης :

Α) Α-Μ, ποὺ ἀποτελεῖ τὸ ἱστορικὸ τμῆμα

Ὁ πρωτοστάτης ἄγγελος, ὁ Γαβριήλ, ἔρχεται καὶ φέρνει τὸ θεϊκὸ μήνυμα, τὸ «χαῖρε», στὴν Θεοτόκο (Α)

Ἐκείνη ἀπορεῖ γιὰ τὸν παράδοξο τρόπο τῆς συλλήψεως (Β)·

Ὁ Γαβριὴλ τῆς ἐξηγεῖ τὴν ἀπόρρητο βουλὴ τοῦ Θεοῦ (Γ)

Καὶ ἡ δύναμις τοῦ Ὑψίστου ἐπισκιάζει τὴν ἀπειρόγαμο Παρθένο καὶ συλλαμβάνει τὸν Υἱὸ τοῦ Θεοῦ (Δ).

Ἡ Θεοτόκος ἐπισκέπτεται τὴν συγγενῆ της Ἐλισάβετ, τὴν μέλλουσα μητέρα τοῦ Προδρόμου, καὶ ἀνταλλάσσουν προφητικοὺς λόγους (Ε).

Ὁ Ἰωσήφ, ὁ μνηστὴρ τῆς Παρθένου, ταράσσεται ἀπὸ τὴν ζάλη τῶν ἀμφιβόλων λογισμῶν, ἀλλὰ πληροφορεῖται ἀπὸ τὸν ἄγγελο τὸ μυστήριο τῆς συλλήψεως (Ζ).

Ὁ Χριστὸς γεννᾶται καὶ οἱ ποιμένες προσκυνοῦν τὸν ἀμνὸ τοῦ Θεοῦ (Η).

Ὁ θεοδρόμος ἀστέρας δείχνει τὸν δρόμο στοὺς μάγους τῆς Ἀνατολῆς (Θ), αὐτοὶ τὸν προσκυνοῦν (Ι)

Καὶ δὶ’ ἄλλης ὁδοῦ ἀναχωροῦν γιὰ τὴν Βαβυλώνα, οἱ θεοφόροι κήρυκες (Κ).

Στὴν Αἴγυπτο ὁ φυγὰς Κύριος συντρίβει τὰ εἴδωλα καὶ μὲ τὸν φωτισμὸ τῆς ἀληθείας διώχνει τὸ σκότος τοῦ ψεύδους (Λ).

Καὶ ὁ Συμεὼν δέχεται στὴν ἀγκάλη του ὡς βρέφος τεσσαρακονθήμερο τὸν τέλειο Θεὸ καὶ λαμβάνει τὴν ποθητὴ ἀπόλυση (Μ)Β) Ν-Ώ, ποὺ ἀποτελεῖ τὸ δογματικὸ-θεολογικὸ τμῆμα.

Ἡ νέα κτίσις, ποὺ δημιουργεῖ ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ μὲ τὴν σάρκωσή Του, δοξολογεῖ τὸν δημιουργὸ (Ν).

Ὁ παράξενος -«ὁ ξένος» – τόκος προτρέπει τοὺς ἀνθρώπους νὰ ξενωθοῦν ἀπὸ τὸν κόσμο καὶ νὰ μεταθέσουν τὸν νοῦ τῶν στὸν οὐρανὸ (Ξ).

Ὅλος ἦταν στὴν γῆ ὁ δοξολογούμενος Λόγος, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὸν οὐρανὸ δὲν ἀπουσίαζε (Ο).

Οἱ ἄγγελοι θαύμασαν τὸ ἔργο τῆς ἐνανθρωπήσεως καὶ τὴν κοινωνία τοῦ Θεοῦ καὶ τῶν ἀνθρώπων (Π).

Οἱ σοφοὶ καὶ ρήτορες τοῦ κόσμου ἔμειναν ἄφωνοι, μὴ μπορώντας νὰ ἐξηγήσουν τὸ μυστήριο τοῦ παρθενικοῦ τόκου (Ρ).

Ὁ Ποιμὴν -Θεὸς γίνεται πρόβατο –ἄνθρωπος θέλοντας νὰ σώσει τὸν κόσμο (Σ).

Ἡ Παρθένος γίνεται φυλακτήριο τεῖχος τῶν παρθένων καὶ ὅλων τῶν πιστῶν (Τ).

Κανεὶς ὕμνος δὲν μπορεῖ νὰ πληρώσει τὸν φόρο τοῦ χρέους στὸν Σαρκωθέντα Βασιλέα (Υ).

Ἡ Θεοτόκος εἶναι ἡ φωτοδόχος λαμπάδα, ποὺ μᾶς καθοδήγει στὴν γνώση τοῦ Θεοῦ (Φ).

Ὁ Χριστὸς ἦρθε στὸ κόσμο γιὰ νὰ τοῦ δώσει χάρη καὶ συγχώρηση (Χ).

Ἡ δοξολογία πρὸς τὸν Υἱὸ συνδέεται καὶ πρὸς τὴν ἀνύμνηση τοῦ ἔμψυχου ναοῦ Του, τῆς Θεοτόκου (Ψ).

Ὁ Ὕμνος κλείνει μὲ μία θαυμαστὴ ἀποστροφὴ πρὸς τὴν Παρθένο: «Ὢ πανύμνητε μῆτερ ἡ τεκοῦσα τὸν πάντων ἁγίων ἁγιώτατον Λόγον,..»

 

Γιατί ὅμως ψάλλεται τὴν Μεγάλη Τεσσαρακοστή;

Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος δὲν συνδέεται ἄμεσα μὲ τὴν περίοδο τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς , ἀλλὰ μὲ τὴν ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ποὺ ἐμπίπτει ὅμως πάντοτε μέσα στὴ κατανυκτικὴ αὐτὴ περίοδο.

Εἶναι ἡ μόνη μεγάλη ἑορτή, ποὺ λόγω τοῦ πένθιμου χαρακτῆρος τῆς Τεσσαρακοστῆς, στερεῖται προεορτίων καὶ μεθεόρτων. Αὐτὴν ἀκριβῶς τὴν ἔλλειψη ἔρχεται νὰ καλύψη ἡ ψαλμωδία τοῦ Ἀκαθίστου, τμηματικῶς κατὰ τὰ Ἀπόδειπνα τῶν Παρασκευῶν καὶ ὁλόκληρος κατὰ τὸ Σάββατο τῆς Ἐ’ ἑβδομάδος. Τὸ βράδυ τῆς Παρασκευῆς ἀνήκει λειτουργικῶς στὸ Σάββατο, ἡμέρα ποὺ μαζὶ μὲ τὴν Κυριακὴ εἶναι οἱ μόνες ἡμέρες τῆς ἑβδομάδος τῶν Νηστειῶν, κατὰ τὶς ὁποῖες ἐπιτρέπεται ὁ ἑορτασμὸς χαρμόσυνων γεγονότων, καὶ στὶς ὁποῖες, μεταφέρονται οἱ ἑορτὲς τῆς ἑβδομάδος.

Ἄλλωστε αὐτὴ τὴν Ἀκολουθία τὴν τελοῦμε καὶ ἄλλες περιόδους τοῦ ἔτους (στὰ μοναστήρια κάθε βράδυ μαζὶ μὲ τὸ Μικρὸ Ἀπόδειπνο διαβάζουν καὶ τοὺς Χαιρετισμοὺς τῆς Παναγίας μας). Ἀντίθετα ὅλες τὶς ἄλλες Ἱερὲς ἀκολουθίες (Προηγιασμένη, Μ. Ἀπόδειπνο, Μ. Κανὼν) τὶς συναντοῦμε μόνο τὴν περίοδο τῆς Σαρακοστῆς.