Θεόδωρος Παπαγιάννης: Ο βοσκός που έγινε διεθνούς φήμης γλύπτης

 

Εμπεριέχει την ιστορία του τόπου, μιλάει για το ψωμί, για τον ξενιτεμένο, για τον πνευματικό άνθρωπο, για τους Ηπειρώτες μαστόρους, για τον αγρότη και τον βοσκό. Είναι το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης «Θεόδωρος Παπαγιάννης», στο Ελληνικό Ιωαννίνων, εδώ που έζησε τα πρώτα του χρόνια, ο γλύπτης Παπαγιάννης, ένας άνθρωπος που έχει διαπρέψει στον καλλιτεχνικό χώρο.

«Για μία μικρή περίοδο της ζωής μου βόσκησα τα πρόβατα στο χωριό, έμαθα να βοηθάω του μαστόρους, γλέντησα μαζί τους, έζησα τους καημούς, τις χαρές και τα πένθη τους» θα μας πει όταν η συζήτηση φτάσει σε εκείνα τα χρόνια, ενώ κάνοντας τη σύνδεση με τη συνέχεια αναφέρει: «Όλα αυτά προσπάθησα να τα εκφράσω και βρήκα ότι ο καταλληλότερος τόπος να τα εκθέσω ήταν αυτό το σχολείο στο χωριό μου γιατί αυτό τα γέννησε».

Όπως αναφέραμε ήδη, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του καθηγητή της ΑΣΚΤ του Πανεπιστημίου Αθηνών Θεόδωρου Παπαγιάννη, βρίσκεται στο Ελληνικό Ιωαννίνων, στο σύμπλεγμα των οικισμών των Κατσανοχωρίων και φιλοξενείται στο πανέμορφο πέτρινο σχολείο του οικισμού, στο οποίο κάποτε είχαν φτάσει να φοιτούν μέχρι και 170 παιδιά, ενώ σήμερα μόνο 5. «Έβλεπα τα παιδιά να λιγοστεύουν και ο κίνδυνος να κλείσει ήταν μεγάλος. Όταν κλείνει ένα σχολείο σε ένα χωριό μοιάζει νεκρό. Για αυτό πρότεινα να γίνει και μουσείο έτσι ώστε αν κλείσει το σχολείο να παραμείνει σαν μουσείο. Έτσι κι έγινε. Σήμερα το χωριό έχει πάρει άλλη όψη, έχει ζωή, έχει τέχνη. Κάναμε ένα μουσείο μοναδικό, σπάνιο. Κρατήθηκαν τα μαγαζιά ανοιχτά. Τα διακόσμησα με τα πορτρέτα των χωριανών που χρόνια τους σχεδιάζω εκεί που ο καθένας συχνάζει.» Πράγματι λίγες εβδομάδες νωρίτερα, όταν βρεθήκαμε στον Ελληνικό με την αποστολή του travel.gr, είδαμε και μόνοι μας τη ζωή που έχει καταφέρει να διατηρεί αυτό το χωριό, κάτι που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην ύπαρξη του μουσείου.

Το μουσείο στο χωριό

«Θα μπορούσα να προσφέρω αυτά τα έργα σ’ ένα πιο κεντρικό Μουσείο στην Αθήνα ή τα Γιάννενα ή οπουδήποτε αλλού. Πιστεύω όμως ότι ο καλύτερος χώρος είναι το Σχολείο του χωρίου μας. Γιατί τα έργα που εκθέτουμε αφορούν άμεσα αυτόν τον τόπο. Τα δημιούργησαν οι μνήμες που με σημάδεψαν και με συνοδεύουν σ’ όλη μου τη ζωή. Έγιναν από βιώματα δυνατά, που έδωσαν τροφή στη δημιουργικότητά μου.», σημειώνει ο γνωστός γλύπτης ο οποίος επιδιώκει να περνά μεγάλο μέρος του χρόνου του, στο Ελληνικό.

Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης «Θεόδωρος Παπαγιάννης»/Photo: Αλέξανδρος Αβραμίδης

Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης «Θεόδωρος Παπαγιάννης»/Photo: Αλέξανδρος Αβραμίδης

Τα υφαντά της μάνας

Σε μία σύντομη αναδρομή στα παιδικά του χρόνια, σημειώνει: «Γεννήθηκα μέσα στην κατοχή. Τα χρόνια ήταν πολύ δύσκολα. Πήγα στο δημοτικό του χωριού μου. Άλλες εποχές, σκληρά χρόνια αλλά και ενδιαφέροντα, μας όπλισαν με δύναμη και αντοχές. Οι δάσκαλοί μας προσπαθούσαν, δίνονταν. Δάσκαλος δεν γινόταν ο καθένας, τότε είχαν συνείδηση της αποστολής τους και με πολλούς μαθητές στην κάθε τάξη, περισσότερους από 50. Κάτι είχαν τα σχολικά βιβλία για τέχνη και ο δάσκαλός μας έπαιζε βιολί, μας έκανε και τεχνικά, μας έβαζε και φυτεύαμε. Εμείς με τη φαντασία μας φτιάχναμε τα παιχνίδια μας και παίζαμε πολλά παιχνίδια».

Χαρακτηριστική είναι μάλιστα η συζήτηση όταν τον ρωτάμε για την τέχνη και την παιδική του ηλικία. «Από τέχνη; Κάτι ήξερα. Είχαμε κάτι σαπούνια, μοσχοσάπουνα τα λέγαμε, που είχαν το κεφάλι του Ερμή αποτυπωμένο. Ήξερα ότι ήταν ο Ερμής του Πραξιτέλη. Έβλεπα όμως μαστόρους, πολύ καλούς, να χτίζουν. Δούλεψα και λίγο σαν παραπαίδι μάστορα. Η μάνα μου κεντούσε ή ύφαινε στον αργαλειό. Είχαμε ωραία στρωσίδια, όλα είχαν τέχνη επάνω τους, ήταν ανθρώπινα. Ο λαϊκός πολιτισμός έσκαγε μύτη από παντού».

Στο εργαστήριο του Θεόδωρου Παπαγιάννη στη Μεταμόρφωση / Photo: Αμαλία Κωβαίου

Το Ελληνικό Ιωαννίνων στο επίκεντρο

Επανερχόμαστε στο χωριό και στο μουσείο. «Κάναμε τη μοναδική διαδρομή 5 χιλιομέτρων από την είσοδο του χωριού ως το μοναστήρι με γλυπτά. Πραγματοποιούμε κάθε καλοκαίρι συμπόσια γλυπτικής με Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες και εμπλουτίζουμε τη συλλογή μας. Παράλληλα δημιουργούμε ένα φεστιβάλ Τεχνών με θέατρο, τραγούδι, κλασική μουσική, προβολές, παρουσιάσεις βιβλίων, μουσικές βραδιές που απολαμβάνουν δωρεάν όλοι. Το μουσείο έγινε μία κοιτίδα πολιτισμού. Είναι η ταυτότητα της περιοχής. Συμβάλλει στην πνευματική και οικονομική ανάπτυξη. Το βήμα που έκανα βέβαια ήταν μετέωρο γιατί ένα μουσείο σε ένα χωριό δεν είναι εύκολη υπόθεση. Τώρα όμως μοιάζει να είναι πλεονέκτημα γιατί γεννά ερωτήματα. Αυτοί που το βλέπουν γίνονται φανατικοί υποστηρικτές. Φαίνεται αυτό άλλωστε από τις εντυπώσεις που διατυπώνουν στο βιβλίο επισκεπτών. Τους ξαφνιάζει η ποιότητα του Μουσείου, τα εκθέματα. Δεν περιμένουν να δουν ένα τέτοιο μουσείο σε ένα χωριό. Τους ξαφνιάζει η ιδιαιτερότητα που έχει, οι ξεναγήσεις που είναι πολύ καλές.

 

Το μουσείο σύγχρονης τέχνης του καθηγητή της ΑΣΚΤ του Πανεπιστημίου Αθηνών Θεόδωρου Παπαγιάννη, βρίσκεται στο Ελληνικό Ιωαννίνων/ Photo: Αλέξανδρος Αβραμίδης

Photo: Αλέξανδρος Αβραμίδης

Η τέχνη στο λαό σε ένα σχολείο αισθητικής αγωγής

Μία καινοτομία που συναντά κανείς όταν φτάσει στο Μουσείο στο Ελληνικό, είναι ότι θα βρεθεί μπροστά σε δεκάδες εκθέματα στην αυλή. «Άκουγα από παλιά, ότι η τέχνη πρέπει να πάει στο λαό. Το έλεγαν αλλά δεν το εννοούσαν, εγώ το έκανα πράξη. Ίσως στο κάτω- κάτω να γίνει και ένα παράδειγμα που θα το μιμηθούν και άλλοι συνάδελφοι. Το μουσείο άλλωστε είναι ένα άλλου είδους σχολείο μόνο που διδάσκει αισθητική αγωγή. Έτσι έχουμε και μία ακόμη μοναδικότητα, ένα διπλό σχολείο. Τα παιδιά των σχολείων που μας επισκέπτονται εισπράττουν και πολλά για την ανακύκλωση και την προστασία του περιβάλλοντος που είναι και ένας από τους στόχους του Μουσείου».

«Άκουγα από παλιά, ότι η τέχνη πρέπει να πάει στο λαό. Το έλεγαν αλλά δεν το εννοούσαν, εγώ το έκανα πράξη»/ Photo: Αμαλία Κωβαίου

Photo: Αμαλία Κωβαίου

Photo: Αμαλία Κωβαίου

Στο ατελιέ, στη Μεταμόρφωση Αττικής

Είναι Τρίτη μεσημέρι. Έχουμε συνεννοηθεί από την προηγούμενη εβδομάδα ότι ανάλογα με το πρόγραμμα της ημέρας, θα είμαστε στο ατελιέ που διατηρεί στη Μεταμόρφωση Αττικής γύρω στις 2 το μεσημέρι. «Ελάτε ό,τι ώρα θέλετε. Εγώ θα είμαι όλη μέρα» μας είπε στο τηλέφωνο. Τα πράγματα πήγαν κατ’ευχήν και είμαστε συνεπείς. Πριν χτυπήσουμε το κουδούνι, μας έχει ήδη δει και κατεβαίνει για να συναντηθούμε. Η αλήθεια είναι ότι έχοντας επισκεφθεί πολλές φορές το μοναδικό αυτό μουσείο, υποπτευόμουν ότι ο χώρος που ο καλλιτέχνης δημιουργεί θα ήταν ένα ευρύχωρο ατελιέ με ψηλά ταβάνια και πολλά αντικείμενα. Πράγματι, είναι κάπως έτσι, ωστόσο έχει μία αύρα που δύσκολα μπορεί κανείς να μεταφέρει. Είναι επίσης αυτή η μοναδική αίσθηση που είσαι εκεί με το δημιουργό, ο οποίος είναι πρόθυμος ώστε να μιλήσει για το καθένα από αυτά τα έργα, να δείξει την τεχνική, να αστειευτεί, να πει τα πράγματα όπως έχουν.

Photo: Αλέξανδρος Αβραμίδης

Τα εκθέματα

Έχοντας φρέσκες εικόνες στη σκέψη μου από την επίσκεψη στο μουσείο, τον ρωτάω για τα εκθέματα: «Τα εκθέματα του μουσείου θίγουν 4-5 θέματα που βγαίνουν από τις μνήμες και τα βιώματά μου, από τον τόπο μου. Αφορούν το ψωμί, τη μάθηση, τον ευεργετισμό και τους ανθρώπους του μόχθου, το μετανάστη, το βοσκό, τον γεωργό, το μάστορα, τη βασανισμένη γυναίκα της υπαίθρου των παιδικών μου χρόνων» θα πει ενώ δίνει παραπάνω στοιχεία για τον τρόπο που αυτές οι αρχικές του σκέψεις και εικόνες μετουσιώνονται σε τέχνη. «Τίποτα δεν είναι απλά αφελές, ρεαλιστικό ή ακατέργαστο. Έχουν δουλευτεί πολύ στο μυαλό μου μέχρι να πάρουν καλλιτεχνική υπόσταση, να γίνουν με λίγα λόγια τέχνη. Και αν κρίνω από τις αντιδράσεις του κόσμου, τόσο του απλού όσο και των ειδικών περί την τέχνη, είναι πολύ κολακευτικές τόσο που με κάνουν και πιστεύω πως κάτι έκανα. Ήταν βεβαίως στις προθέσεις μου να αναδείξω θέματα που δίνουν ταυτότητα στον τόπο, τιμούν αυτόν τον ηρωικό κόσμο που αγωνίζονταν σκληρά. Ήθελα να εκφράσω τον αγώνα του, τα βάσανά του, τους καημούς του που είναι τόσο έντονα και σε όλες τις άλλες μορφές της τέχνης, στα κτίσματα, τα τραγούδια, στους χορούς, στη λαϊκή τους τέχνη. Και έβαλα ψυχή και αγάπη σε όλα αυτά, να μη φανώ κατώτερος από τους αρχιμάστορες της περιοχής μου. Όπως προείπα, βοήθησα και τους μαστόρους για λίγο, βόσκησα και μία μικρή περίοδο πρόβατα, γνώρισα καλά αυτόν τον κόσμο, τραγούδησα και γλέντησα μαζί τους, έζησα τους καημούς, τις χαρές και τα πένθη τους. Όλα αυτά προσπάθησα να εκφράσω και βρήκα ότι ο καταλληλότερος τόπος να τα εκθέσω ήταν αυτό το σχολείο στο χωριό μου γιατί αυτό τα γέννησε».

Photo: Αλέξανδρος Αβραμίδης

Photo: Αλέξανδρος Αβραμίδης

Photo: Αλέξανδρος Αβραμίδης

Η τέχνη στην καθημερινότητα

Βασικός συντελεστής της δημιουργίας των συμποσίων γλυπτικής, ο γλύπτης Παπαγιάννης, έχει παράλληλα συνδέσει το όνομά του και με μία σειρά από μεγάλες συνθέσεις σε κτίρια. «Είμαι από αυτούς που δημιούργησαν το θεσμό των συμποσίων γλυπτικής. Έχουμε κάνει μία σειρά μεγάλων γλυπτών σε μάρμαρο ή μέταλλο σε πολλές πόλεις της Ελλάδας και της Κύπρου. Πρόθεσή μας είναι να βάλουμε την τέχνη στη ζωή του πολίτη. Στο κάτω κάτω δεν μπορεί η χώρα μας, οι πόλεις μας να μην έχουν ένα έργο τέχνης, εκτός από κάποιες προτομές οι ανδριάντες, τις περισσότερες φορές όχι και τόσο καλούς. Δεν είμαστε μία τυχαία χώρα. Κάποτε, κάποιοι από εμάς τους γλύπτες αισθανθήκαμε ότι ζούμε μία χώρα που η τέχνη έφτασε σε δυσθεώρητα ύψη. Έχουμε ρίζες στον τόπο μας, τον αγαπάμε, δεν δεχόμαστε να είναι χωρίς έργα τέχνης γι’ αυτό και παλεύουμε κάθε καλοκαίρι μέσα στη ζέστη και τη σκόνη να δημιουργήσουμε έργα τέχνης. Πέρυσι κάναμε γλυπτά στην Πράμαντα και το 1995 στην Κόνιτσα, ενδιάμεσα σε τουλάχιστον 20 άλλες πόλεις, και 12 χρόνια τώρα κάθε καλοκαίρι στο μουσείο. Στα Γιάννενα έγινε το Συμπόσιο το 1996 με δική μου πρωτοβουλία να τοποθετήσουμε μερικά γλυπτά στην παραλίμνιο περιοχή. Δουλέψαμε 12 γλύπτες και 12 γλυπτά τοποθετήθηκαν στον ωραίο περίπατο γύρω από τη λίμνη. Εγώ έκανα ένα ζευγάρι, είναι από τα αγαπημένα μου θέματα γιατί το ζευγάρι είναι το βασικό κύτταρο της κοινωνίας και έχει θέση στην πόλη διότι αυτό δημιουργεί την πόλη και η πόλη υπάρχει γι’ αυτό. Το τοποθέτησα απέναντι από τα μπουντρούμια του Αλή Πασά που εκεί έμπαιναν οι φυλακισμένοι και δεν ξανάβγαιναν, ήταν κάτεργα. Αυτά αντιπροσωπεύουν τη δυστυχία των ανθρώπων. Εγώ έβαλα ένα ζευγάρι υπερήφανο απέναντι, ευτυχισμένο σαν αντίθεση, που αντιπροσώπευε ότι στερήθηκαν στη ζωή τους».

Ο Θεόδωρος Παπαγιάννης, μιλάει για την προστιθέμενη αξία του πολιτισμού στην πόλη, αλλά και για την αναβάθμιση μίας περιοχής. Είναι αυτός που φέρνει μαζί του την εμπειρία και τη μετουσιώνει σε τέχνη άρρηκτα συνδεδεμένη με την ίδια την ύπαρξη.

Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης “Θεόδωρος Παπαγιάννης”

Ελληνικό Ιωαννίνων

theodoros-papagiannis.