Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος: Ένα άγνωστο ψηφιδωτό της Αγίας Σοφίας

Η αποκατάσταση των ψηφιδωτών της Αγίας Σοφίας, από το 19ο αιώνα μέχρι σήμερα, έχει φέρει στο φως εξαιρετικά έργα τέχνης. Ορισμένα από αυτά είναι πολύ γνωστά, όπως η απεικόνιση της Δεήσεως ή του Ιωάννη Κομνηνού και της συζύγου του Ειρήνης της Ουγγαρίας. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε πως ακόμη και σήμερα ένα μεγάλο μέρος του εσωτερικού της εκκλησίας παραμένει καλυμμένο, με νέα στοιχεία να προστίθενται από καιρού εις καιρόν.

Mosaic of Emperor John V Palaiologos (1341–1391)
Eastern Arch of Hagia Sophia

Inscription: Ἰω(άννης) ἐν X(ριστ)ῷ τῷ θ(ε)ῷ πιστὸ(ς) βασιλεὺς κ(αὶ) αὐτοκράτωρ Ῥωμαίων ὁ Παλαιολόγος
“John Palaiologos in Christ God, faithful emperor and autokrator of the Romans” pic.twitter.com/vVJkGVWx3d

— The Byzantine Legacy (@ByzantineLegacy) November 23, 2020

Ένα από τα λιγότερο γνωστά ψηφιδωτά είναι εκείνο του αυτοκράτορα Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου, στην βόρεια πλευρά της ανατολικής αψίδας. Το ψηφιδωτό ανακαλύφθηκε τυχαία το 1989, καθώς ο σοβάς που το κάλυπτε διαλύθηκε λόγω της υγρασίας που προκάλεσε μία διαρροή στον θόλο (M. Tunay, “Byzantine Archaeological Findings in Istanbul During the Last Decade,” στο N. Necipoğlu (επ.) Byzantine Constantinople: Monuments, Topography, and Everyday Life (Brill: Leiden, 2001), σελ. 226).

 Το ψηφιδωτό αποκαταστάθηκε μόλις το Νοέμβριο του 2020, όπως δείχνει η παρακάτω σύγκριση από τον λογαριασμό The Hidden Face of Istanbul.

The Mosaic of Emperor John V Palaiologos at Hagia Sophia has been recently restored pic.twitter.com/zyuGKVK24f

— The Hidden Face of Istanbul (@thehiddenfaceof) November 23, 2020

Η μορφή του αυτοκράτορα είχε για πρώτη φορά αποτυπωθεί σε σχέδιο των αδελφών Φοσσάτι, Ιταλο-Ελβετών αρχιτεκτόνων που ανέλαβαν τη συντήρηση της Αγίας Σοφίας το 1847-49, όταν ήταν ακόμη τζαμί. Όπως και με άλλα ψηφιδωτά, και εκείνο του Ιωάννη Ε’ είχε εκ νέου καλυφθεί, ώστε να προστατευθεί από φθορές.

Το σχέδιο των Φοσσάτι

Βιογραφία

Ο Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος γεννήθηκε το 1332, καρπός του γάμου του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ’ Παλαιολόγου και της Ιταλίδας συζύγου του, Άννας της Σαβοΐας. Με τον αναπάντεχο θάνατο του πατέρα του το 1341, βρέθηκε στον θρόνο σε ηλικία μόλις 9 ετών, χωρίς να έχει χρισθεί επίσημα συναυτοκράτορας. Αποτέλεσμα ήταν να ξεσπάσει ένας καταστροφικός εμφύλιος πόλεμος μεταξύ της μητέρας και επιτρόπου του, και του θείου του Ιωάννη ΣΤ΄ Καντακουζηνού. Το 1347 ο Καντακουζηνός νίκησε και επιβλήθηκε ως πρώτος τη τάξει αυτοκράτορας, μέχρι ο νεαρός Παλαιολόγος να τον ανατρέψει το 1354 και να τον αναγκάσει να γίνει μοναχός.

Ως μονοκράτορας, ο Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος είχε να διαχειριστεί την απόλυτη κατάρρευση της βυζαντινής εξουσίας σε Ασία και Ευρώπη, και ειδικότερα την τρομακτική απειλή των Οθωμανών Τούρκων. Εξ αρχής στράφηκε προς την Δύση για βοήθεια, ταξιδεύοντας στην Ουγγαρία το 1366. Στην επιστροφή αποκλείστηκε από τους Βουλγάρους, και χρειάστηκε επέμβαση σταυροφορικού στρατού στη Θράκη για να αφεθεί ελεύθερος. Επισκέφθηκε την Ρώμη το 1368, όπου και ασπάστηκε τον καθολικισμό σε επίσημη τελετή ενώπιον του πάπα. Παρ’ όλα αυτά η αυτοκρατορία δεν έλαβε ποτέ έμπρακτη βοήθεια. Στην επιστροφή από την Ρώμη οι Βενετοί τον συνέλαβαν για χρέη, και επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη μόλις το 1371.Αντιμετώπισε διαδοχικές στάσεις του γιού του Ανδρονίκου Δ’, ο οποίος κατόρθωσε να τον ανατρέψει και φυλακίσει την περίοδο 1376-79. Το 1390 επίσης εκθρονίστηκε για σύντομο χρονικό διάστημα από τον εγγονό του (γιο του Ανδρονίκου Δ’), Ιωάννη Ζ’. Επανήλθε στην εξουσία και απεβίωσε το 1391, έχοντας αναγκαστεί από τους Οθωμανούς να κατεδαφίσει τα πρόσθετα οχυρωματικά έργα που είχε κάνει στην Κωνσταντινούπολη.

 πηγή