Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός και οι σχέσεις του με τους Εβραίους της εποχής του

 Με την ευκαιρία της μνήμης του αγ. Κοσμά του Αιτωλού, συζητούμε με τον καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης π. Βασίλειο Καλλιακμάνη για τις σχέσεις του αγίου με τους Εβραίους της εποχής του. Κατά καιρούς γίνεται λόγος για τον υποτιθέμενο εθνοφυλετισμό του αγίου Κοσμά. Έχουν όμως τα πράγματα όντως έτσι; Ποιο ήταν το διαφυλετικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινήθηκε ο πατρο-Κοσμάς;

          Π.: Είναι αλήθεια ότι υπήρξε κάποια αντιπαλότητα μεταξύ του πατρο-Κοσμά και των Εβραίων στις περιοχές που κήρυττε;

          π. Β.Κ.: Το βασικό ποιμαντικό πρόβλημα που αντιμετώπιζε ο άγιος στην περιοχή των Ιωαννίνων και αλλού ήταν η λειτουργία της αγοράς (πα­ζαριού) κα­­τά την ημέρα της Κυ­­ρια­κής. Το γεγονός αυ­τό επηρέαζε τους Ρωμηούς οικο­νο­μικά, αλλά κυρίως έπληττε την ορθόδοξη πίστη και την αυτο­συ­νει­δησία τους, με α­πο­τέ­λεσμα να α­δει­άζουν οι εκ­κλη­σίες, καθώς όλοι ασ­χο­λούνταν με την πώληση η την προμήθεια α­­γαθών. Αν ληφθεί ακόμη υπόψη ότι η Κυριακή ήταν και είναι ημέρα ανά­μνη­σης της Α­να­­στά­σε­ως του Κυ­­ρίου και αργίας για τους Χρι­στια­νούς και ότι ο μόνος χώ­ρος ό­που α­κουγόταν και ­μι­λιόταν η λόγια ελληνική γλώσσα, ήταν ο λατρευτικός χώρος της Εκ­­κλη­σίας και ιδιαίτερα η σύναξη της Κυ­ρι­α­κής και των μεγάλων εο­ρ­τών, κατανοείται η ανη­συ­χία και ο αγώνας του μεγάλου εθναπόστολου για την αλλαγή της συνήθειας αυ­τής. Ο λόγος του για την αργία της Κυ­ριακής και τον αναστάσιμο και εορταστικό της χαρακτήρα είχε τόσο μεγάλη απή­χη­ση, ώστε προ­κά­λεσε τη με­τα­φορά του παζαριού της Κυριακής στο Σάβ­­βα­το. Η ζημία για τους Εβ­ραί­ους ήταν προφανής. Στο γεγονός αυτό οφεί­λε­ται μάλ­λον και το μίσος των Εβραί­ων εναντίον του, καθώς πρέπει να συνετέλεσαν στην εξόντωσή του.

          Π.: Προκύπτει κάποια σύνδεση του θανάτου του με εβραϊκές ενέργειες;

        π. Β.Κ.: Υπάρχουν ορισμένες σχετικές μαρτυρίες: Καταρχάς, γνωρίζουμε ότι μετά από κά­ποια ομιλία του, ο λαός συ­νωστιζόταν να του φιλήσει το χέρι και να πάρει την ευχή του και ο άγιος, απεναντίας, τους συνιστά να προσευχηθούν για εκείνον, ώστε να φυλαχθεί από τις εβραϊκές μηχανορραφίες εναντίον της ζωής του. Επίσης, υπάρχει επιστολή του προς τον αδελφό του Χρύ­σαν­θο, Σχολάρχη στη Νάξο, στην οποία αναφέρει πως έχει διαπιστώσει τη γενική εχθρότητα των Εβραίων προς το πρόσωπό του. Τέλος, μαρτυρείται ότι ο μαθητής του Ζήκος Μπιστρέκης, που τον α­κο­­λουθούσε ως την τελευταία στιγμή και έγ­ρα­ψε το μαρ­τύριό του, αναφέρει ότι οι Εβραίοι βρίσκονταν πίσω από τη θανάτωσή του.

         Π.: Η γενικότερη στάση του απέναντί τους ποια ήταν;

     π. Β.Κ.: Καθώς ο ίδιος αγαπούσε ιδιαίτερα τα πρό­σωπα του Χριστού και της Παναγίας και η καρδιά του πυρ­πο­λού­νταν από τα ευαγγελικά διδάγματα, τα οποία φαίνεται ότι χλεύαζαν οι Εβραίοι. Στα κηρύγματά του φαίνεται να αγανακτεί έντονα μαζί τους για την απαξιωτική στάση που κρατούσαν έναντι των ιερών προσώπων της χριστιανικής πίστης. Να σημειωθεί εδώ, ότι υπήρχαν πολλοί Χριστιανοί, οι οποίοι, παρόλο που άκουγαν το κήρυγμά του, διατηρούσαν την κακή συνήθεια να βλασφημούν το όνομα του Χριστού και της Παναγίας. Στις περιπτώσεις αυτές μπορούμε να δούμε και μια ακόμη διάσταση, αυτή μιας έμ­με­σης διδαχής: Για τον άγιο Κοσμά, αρχετυπικά, Εβραίος μπο­ρεί να είναι κάθε άνθρωπος, που αρ­νεί­ται το Χριστό και απορρίπτει το Ευαγγέλιο. Τέ­τοι­α συ­νεί­δηση θα μπο­ρού­σε να υπάρχει και στους Χριστιανούς. Ό­ποιος αρνείται το Χριστό, κατατάσσεται αυτόματα στους στρατευμένους εχθρούς της πίστης. Με ανάλογο παιδαγωγικό τρόπο, λ.χ., χρησιμοποι­εί το παράδειγμα του Ιούδα για να διδάξει τον τρόπο προετοιμασίας για τη Θεία Κοι­νωνία: Παρόλο που μετέλαβε των Αχράντων Μυστηρίων, επειδή δεν είχε καλή προαίρεση, κατελήφθη από τον αρχέκακο εχθρό του ανθρώπου.

          Π.: Βλέπετε οι απόψεις του αυτές να εντάσσονται στο γενικότερο πλαίσιο της εποχής του;

          π. Β.Κ.: Είναι πολύ πιθανό. Βλέπετε, το όνομα των Εβραίων για αιώνες συνδέεται με πλήθος προκαταλήψεων. Στη συνείδηση των ευρωπαϊκών λαών κυριαρχούσε μια ευρύτερη αντιπάθεια απέναντί τους και θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για πολλά δεινά, όπως φόνους παιδιών, επιδημίες κ.λπ. Άμεση συνέπεια ήταν να ασκηθούν εναντίον τους διώξεις, απομονώσεις (ghetto) και να ληφθούν και άλλα συναφή μέτρα. Στην Οθωμανική αυτοκρατορία, απεναντίας, έγιναν δεκτοί όταν εξεδιώχθησαν από άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Απέκτησαν, έτσι, επαγ­γελ­ματικά και άλλα προ­­νόμια: όπως αναφέρουν οι πηγές, εξαιρούνταν από ορισ­μέ­νους φό­ρους και αγγα­ρείες, από την υποχρε­ω­τι­κή στρατολόγηση των παιδιών τους για το σώ­μα των γενιτσάρων κ.λπ. Επομένως ήταν κοι­­νωνικά και οικονομικά ισχυ­ρό­τε­ροι, ενώ οι Ρω­μηοί ασθε­νέ­στε­ροι. Έχει μάλιστα υπο­στη­ρι­χθεί ότι επειδή επιδίδονταν στην τοκο­γλυ­φία, είχαν οδηγήσει τον κόσμο σε από­γ­νωση.

          Π.: Δείχνει ο πατρο-Κοσμάς σημεία υπέρβασης αυτών των στερεοτύπων;

     π. Β.Κ.:  Και βέβαια! Καταρχάς ο άγιος Κοσμάς καλεί διαρκώς σε μετάνοια και επιστροφή στην ευαγ­γε­λι­κή οδό. Τονίζει, μάλιστα, ότι οι Χριστιανοί που ακούν τα κηρύγματά του δε θα πρέπει να φθονούν και να εχθρεύονται τους Εβραίους, αλλά να τους λυπούνται. Επιπλέον, οφείλουν να φροντίζουν για τη δική τους πνευματική κατάσταση, για να μη βρεθούν σε δυσμενέστερη θέση από εκείνους κατά τη θεία κρίση. Εκφρά­ζε­ι έτσι τη βαθιά του οδύνη για τη σωτηρία του «σύμπαντος κόσμου», όλων των εθνών και όλων των ανθρώπων. Όπως χαρακτηριστικά λέει ο ίδιος: «Τούτα διατί σας τα είπα,  Χρι­στια­νοί μου; Όχι διά να φονεύετε τους Εβ­ραίους και να τους κατα­τρέ­χετε, αλλά να τους κλαίετε, πως άφησαν τον Θεόν … Σας τα είπα να μετανοήσωμεν εμείς τώρα όπου έχωμεν καιρόν, διά να μη τύχη και μας οργισθή ό Θεός και μας αφήσει από το χέρι του και το πάθω­μεν και εμείς ωσάν τους Ε­β­ραίους και χειρότερα».

          Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι ο άγιος Κοσμάς διδάσκει σταθερά την αγάπη και όχι τη μισαλ­λο­δοξία. Πιστεύει παράλ­ληλα και κηρύττει την ενότητα του αν­θρω­πίνου γένους. Θεωρεί όλους τους αν­θρώ­πους παιδιά του Θεού. Υπάρχει βέβαια η δια­φο­ρά της πί­στεως. Αυ­τή όμως σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να γίνει αι­τία περι­φρό­νη­σης ή μί­σους προς τους άλλους ανθρώπους. Όλοι οι άνθρωποι, διδάσκει, προέρχονται από τον ίδιο πατέρα και από μία μητέρα, οπότε είναι όλοι μεταξύ τους αδελφοί.

          Είναι πραγματικά εντυπωσιακός ο διάλογος που διασώζεται μεταξύ του αγίου και ενός αθιγγάνου, ένας διάλογος που έχει πολλά να μας πει και σήμερα. Στη συζήτηση αυτήν, ο άγιος προτρέπει τον αθίγγανο να του εκθέσει την κατάστασή του και εκείνος τού παραπονιέται ότι παρόλο που κατάγεται από τον Αδάμ και την Εύα, οι συντοπίτες του τον περιφρονούν ακόμη και μέσα στην Εκκλησία. Ο φωτισμένος διδάχος αρπάζει κυριολεκτικά την ευκαιρία και αφού τον παρηγορήσει, του θυμίζει ότι, παρά τη διαφορετική καταγωγή του, εφόσον τηρεί τα θεία προστάγματα, μπορεί να κερδίσει τον Παράδεισο –σε αντίθεση με τον ίδιο τον άγιο, ο οποίος μπορεί να τυγχάνει φυλετικά «ανώτερος» υποτίθεται, αλλά η κακή διαγωγή του να τον στείλει στην απώλεια: «Άκουε, παιδί μου, εσύ ό­που είσαι γύπτος, ωσάν είσαι βαπτισμένος εις το όνομα της α­γίας Τριάδος και φυ­λάγης τα προστάγματα του Θεού, πηγαίνεις εις τον Παράδεισον και χαί­ρε­σαι πάντοτε, και εγώ όπου δεν είμαι γύπτος, ωσάν δεν κάμω καλά, πηγαίνω εις την Κόλασιν και καίομαι πάντοτε». Για τον πατρο-Κοσμά, λοιπόν, η διαφοροποίηση γίνεται με βάση την τήρηση ή μη του θε­λή­μα­τος του Θεού και όχι με βάση την εθνοφυλετική καταγωγή.

          Υπάρχει, τέλος, και ένα άλλο σημείο, που πρέπει να προσεχθεί: Η χρι­στια­νι­κή του συ­νεί­δη­ση δεν του επιτρέπει, παρότι καταφέρεται κατά των Ε­βραίων, να δικαιολογήσει την α­δικία σε κανέναν άνθρωπο, οποιασδήποτε εθνικότητας. Για το λόγο αυτόν, είναι ιδιαίτερα αυστηρός και επιτιμητικός απέναντι στη σκληροκαρδία των ακροατών του, διδάσκοντας ότι αυτός που αδικεί, φέρει βαριά κατάρα μέσα του: «Διά τούτο, αδελφοί μου, όσοι αδικήσατε ή χριστιανούς ή Τούρ­κους ή Εβραίους ή Φράγκους να δώσετε το άδικον οπίσω, διατί είναι κα­τη­ραμενον και δεν βλέπετε καμμίαν προκοπήν». Βλέπουμε, δηλαδή, ότι τα κοινωνικά προβλήματα εντοπίζονται από τον άγιο στην κακή προαίρεση των πολιτών και όχι στη διαφορετική κοινωνική τους καταγωγή. Αυτή η διαπίστωση ίσως είναι ιδιαίτερα χρήσιμη στην εποχή μας και στα σημερινά κοινωνικά προβλήματα.

          Π.: Σας ευχαριστούμε πολύ που φωτίσατε αυτές τις τόσο ενδιαφέρουσες πλευρές της διδασκαλίας του αγίου Κοσμά.

      π. Β.Κ.: Κι εγώ σας ευχαριστώ που μου δώσατε την ευκαιρία να μιλήσω για το συντοπίτη μου μεγάλο άγιο.

 πηγή