ΒΑΡΒΑΡΟΤΗΤΑ

Η Χώρα των ζώντων και η χώρα των ασεβών

Δημήτριος Χ. Παυλακούδης*

---

Στη Μονή της Χώρας βρέθηκα για πρώτη φορά το 2006 στα πλαίσια μιας σειράς εκπαιδευτικών εκδρομών που διοργάνωνε κάθε χρόνο ο καθηγητής μου στην ειδίκευση Μεσαιωνικής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Α.Π.Θ. κος Βασίλειος Κατσαρός σε μια προσπάθειά του να μας μυήσει στην τοπογραφία των μνημείων και των χώρων που μελετούσαμε στα μαθήματά μας στο Πανεπιστήμιο.
Λίγο αργότερα επισκέφθηκα ξανά τη Μονή στα πλαίσια του μεταπτυχιακού μου στη Μεσαιωνική και Βυζαντινή Φιλολογία. Ήταν η εποχή που η βιωματική μάθηση άρχισε να τυπώνεται στην ψυχή μου ως μια μέθοδος που μετατρέπει την ιστορία και το υλικό των κειμένων των ιστοριογράφων, από ενδιαφέρουσα ανάγνωση σε ζωντανή γνώση και εμπειρία. Ακόμη θυμάμαι τη διαδρομή που ακολουθούσες μέχρι να φτάσεις στα όρια των τειχών της κραταιάς Βασιλεύουσας έξω από τα οποία ήταν χτισμένη σε κοντινή βέβαια απόσταση η Μονή της Χώρας.
Για την προέλευση της ονομασίας της έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες. Άλλοι μελετητές υποστηρίζουν πως η ονομασία οφείλεται στην τοποθεσία στην οποία είχε οικοδομηθεί προγενέστερος ναός-έξω από τα τείχη της Πόλης-είτε από τον Κωνσταντίνο Α’ είτε από το Θεοδόσιο Β’.«Χωρίον» ή «Χώρα» έλεγαν οι Βυζαντινοί την έξω των χερσαίων τειχών πεδινή γη και προφανώς η Μονή ονομάστηκε έτσι όντας εκτός των τειχών. Άλλη εκδοχή της ονομασίας τη συνδέει με τις δύο εκπληκτικές απεικονίσεις του Ιησού και της Θεοτόκου δίπλα στις οποίες υπάρχουν οι επιγραφές «Η Χώρα των Ζώντων» και «Η Χώρα του Αχωρήτου» αντιστοίχως. Προφανώς πιθανότερη εκδοχή είναι η πρώτη, καθώς οι τοιχογραφίες και οι ψηφιδωτές απεικονίσεις, οι οποίες είναι μοναδικής ομορφιάς και μεγάλης ιστορικής και αρχαιολογικής αξίας, είναι πολύ μεταγενέστερες.
Όσον αφορά την ίδρυση της Μονής, οι πληροφορίες είναι συγκεχυμένες και χάνονται στα βάθη των αιώνων. Ορισμένοι εικάζουν ότι ιδρύθηκε κατά τον 6ο αιώ. Ιδρυτής της πρώτης εκείνης Πρωτοβυζαντινής μονής θεωρείται ο Άγιος Θεόδωρος χωρίς ωστόσο κάτι τέτοιο να έχει διασταυρωθεί έως τώρα. Άλλοτε πάλι η Μονή τοποθετείται στον 7ο αιω. μ.Χ. και η ίδρυσή της συνδέεται με τον Κρίσπο, γαμπρό του αυτοκράτορα Φωκά (7ος αι.). Η σύγχρονη πάντως έρευνα αποδεδειγμένα τοποθετεί την ίδρυση του μοναστικού ιδρύματος στον 11ο αιω. Ο κυρίως ναός χτίστηκε το διάστημα 1077-81 από την πεθερά τού Αλεξίου Α΄ Κομνηνού Μαρία Δούκαινα, στη θέση πάντως παλαιότερων κτισμάτων που χρονολογούνται τον 6ο και 9ο αιώνα. Δυστυχώς όμως ο ναός και οι περιβάλλοντες χώροι υπέστησαν μεγάλη φθορά πιθανόν λόγω μεγάλου σεισμού και στη συνέχεια αναστηλώθηκαν επί Ισαακίου Κομνηνού στις αρχές του 12ου αιω. (1120).

Ωστόσο δίχως αμφιβολία ο σωζόμενος ως τις μέρες μας περικαλλής ναός ( πρόκειται για το καθολικό της Μονής) φέρει τη σφραγίδα ενός σπουδαίου βυζαντινού λογίου και κορυφαίου αξιωματούχου, του Θεοδώρου του Μετοχίτη ( 1270-1332), ο οποίος μερίμνησε για την ριζική ανακαίνιση της Μονής. Στην εποχή του Μετοχίτη τοποθετούνται η προσθήκη του εξωνάρθηκα, του νότιου παρεκκλησίου, καθώς και ο πλούσιος διάκοσμος του ναού που περιλάμβανε αξιόλογα ψηφιδωτά και τοιχογραφίες πολλά εκ των οποίων διασώθηκαν ως τις μέρες μας. Χαρακτηριστική είναι η ψηφιδωτή απεικόνιση του Θεοδώρου του Μετοχίτη που γονυπετής προσφέρει στον Ιησού Χριστό τα σχέδια της ανακαίνισης  της μονής και αποτελεί μοναδικής αισθητικής ιστορικό ντοκουμέντο. Τόσο μεγάλη ήταν η αγάπη του σπουδαίου λογίου για το μοναστήρι, ώστε έκτισε πλησίον αυτού νοσοκομείο και δώρισε πλούσια συλλογή βιβλίων και χειρογράφων σε αυτό, μετατρέποντάς το σε ησυχαστήριο και σπουδαστήριο. Εκεί μάλιστα πέρασε και τα τελευταία χρόνια της πολυτάραχης ζωής του ως μοναχός Θεόληπτος και εκεί εκοιμήθη και ενταφιάστηκε σύμφωνα με την επιθυμία του.
Τέλος σύμφωνα με τις πηγές στη Μονή της Χώρας ήταν τοποθετημένη για προσκύνηση η εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας, η οποία ήταν έργο του Ευαγγελιστή Λουκά και η οποία ήταν συνδεδεμένη με μία εκ των μεγαλυτέρων λιτανειών που λάμβαναν χώρα στη Βασιλεύουσα.
Θα μπορούσε κανείς να προσθέσει πλήθος ακόμη πληροφοριών γύρω σχετικά με  την αρχιτεκτονική, την αγιογράφηση και την ιστορική και αγιολογική παράδοση που σχετίζεται με τη Μονή της Χώρας, όμως θεωρώ πως έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον να αναζητήσει ο καθένας μας περισσότερες πληροφορίες στις μελέτες και τις εκδόσεις που σχετίζονται με το σπουδαίας αξίας αυτό μνημείο. Ένα μνημείο πολιτισμού Παγκόσμιας ακτινοβολίας, που συγκινεί και γοητεύει μέχρι σήμερα όλη την ανθρωπότητα και όχι μόνο το χριστιανικό κόσμο.
Ένα μνημείο που παρέμεινε και παραμένει ζωντανό ως «αληθινή Χώρα Ζώντων» σε πείσμα των καιρών και των κάθε λογής επίδοξων επιδρομέων και κατακτητών. Δεν αναφέρομαι μόνο στη μετατροπή του σε Τζαμί κατά το 16ο αιώ με την ονομασία Kariye Camii κατόπιν εντολής του Μεγάλου Βεζύρη Βαγιαζήτ του Β’ ακολουθώντας τη μοίρα τόσων και τόσων Χριστιανικών ναών και μονών, αλλά κυρίως στις καταστροφές που υπέστη από ανθρώπους όχι αλλόθρησκους αλλά κυρίως ασεβείς. Αναφέρομαι στην λεηλασία της από τους Οθωμανούς αμέσως μετά την είσοδό τους στην Κωνσταντινούπολη, που σχεδόν την αποψίλωσαν από όλα της τα κειμήλια και τα πολύτιμα αφιερώματα. Στην καταστροφή και βεβήλωση των εικόνων της με αποκορύφωμα το ότι άρπαξαν και κατατεμάχισαν την εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας χωρίς ίχνος σεβασμού ούτε στην ιστορία της ούτε στη θρησκευτική της αξία. Στην κάλυψη τέλος με ασβέστη για αιώνες όλων της των μοναδικής αισθητικής και καλλιτεχνικής αξίας τοιχογραφιών και ψηφιδωτών αναπαραστάσεών της, οι οποίες παρ’όλα αυτά άντεξαν έστω και με πολλές φθορές στο πέρασμα των αιώνων…
Αιώνες μετά και ενώ από το 1948 με απόφαση του τουρκικού κράτους είχαν ξεκινήσει έργα αναστήλωσης και από το 1958 λειτουργούσε ως μουσειακός χώρος ο Νέο-οθωμανισμός φαίνεται να επιστρέφει, στρέφοντας ξανά τα βέλη του εναντίον της Μονής της Χώρας και όχι μόνο! Με λύπη πληροφορήθηκα όπως και όλος ο Χριστιανικό κόσμος πως μετά την απόφαση του τουρκικού Ανώτατου Δικαστηρίου το 2019 και την έκδοση ΦΕΚ στις 21 Αυγούστου, η Μονή της Χώρας μετατρέπεται και πάλι σε τζαμί. Ακολουθώντας τη μοίρα της Αγίας Σοφίας, ένα ακόμη μνημείο Παγκόσμιας Πολιτισμικής κληρονομιάς αποχαρακτηρίζεται σαν να είναι οικόπεδο ή αυθαίρετο οίκημα για να ικανοποιηθούν τα μικροπολιτικά συμφέροντα του Ερντογάν, ο οποίος επιθυμώντας να εναγκαλιστεί τους Νέο-οθωμανιστές φανατικούς εθνικιστές οπαδούς του και να εξευμενίσει τα πλήθη εντός της χώρας του που οικονομικά παραπαίει ξεπερνά κάθε όριο! Αγνοεί όχι μόνο τη Διεθνή Κοινότητα, την Ε.Ε., το Οικουμενικό Πατριαρχείο και όλο σχεδόν τον πολιτισμένο κόσμο, ασχέτως θρησκείας και δόγματος που τον παρακολουθεί άναυδο να προχωρά στο δρόμο της ασέβειας, της βεβήλωσης, της αλαζονείας…Αγνοεί όμως όπως φαίνεται τόσο ο ασεβής Ερντογάν όσο και η “χώρα” των ασεβών την οποία ο ίδιος κατευθύνει πως μετά την ύβριν ακολουθεί η άτη και η νέμεσις και τελικά επέρχεται η τίσις, δηλαδή η παραδειγματική τιμωρία και η συντριβή. Της αλαζονείας, της ασέβειας και όλων των παθών… Για να θυμηθούμε και τον Καβάφη και το ποίημα του «τό πιθανότερο εἶναι, βέβαια, ὑπεροψίαν καί μέθην· ὑπεροψίαν καί μέθην θά εἶχεν ὁ Δαρεῖος.»


Υ.Γ. Η Αγία Σοφία, η Μονή της Χώρας και όλα τα Χριστιανικά και όχι μόνο Μνημεία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής κληρονομιάς ανά τον κόσμο επιβίωσαν και θα συνεχίσουν να επιβιώνουν στους αιώνες των αιώνων όσες αποφάσεις και αν ληφθούν εις βάρος τους και όσες ανθρώπινες παρεμβάσεις και αν γίνουν. Το ζήτημα είναι το γιατί οι άνθρωποι θεωρούν ότι τους ανήκει κάτι που δημιουργήθηκε αιώνες ή και χιλιετίες πριν από αυτούς. Και αυτό το ερώτημα μάλλον θα παραμένει αναπάντητο ες αεί…

*O Δημήτριος Χ.Παυλακούδης είναι Καθηγητής Φιλόλογος-ΜΑ Μεσαιωνικής και Βυζαντινής Φιλολογίας ΑΠΘ-Πρόεδρος Πολιτιστικού Συλλόγου Φανού Κιλκίς- Μέλος της επιτροπής Πολιτισμού στον Δήμο Αμπελοκήπων Μενεμένης
πηγή