Γιατί η Κυβέρνηση επιμένει να παραβιάζει την ελευθερία της λατρείας και γιατί ο Αρχιεπίσκοπος την υποστηρίζει;

Του Κυριάκου Κυριαζόπουλου

καθηγητή (επ.) του Εκκλησιαστικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Α.Π.Θ., δικηγόρου παρ’ Αρείω Πάγω, θεολόγου

Εισαγωγή

             Ως γνωστόν, η κοινή υπουργική απόφαση (ΚΥΑ) των Υπουργών Παιδείας – Θρησκευμάτων και Υγείας με αριθ. 2867/Υ1 (ΦΕΚ Β΄ 872/2020) ανέστειλε, δηλ. απαγόρευσε προσωρινά, από 16-3 έως 30-3-2020 την ελευθερία της λατρείας όλων των θρησκευμάτων. Επίσης απαγόρευσε την είσοδο προσκυνητών στις Ιερές Μονές. Και επέτρεψε μόνο τις κηδείες με την παρουσία του απολύτως στενού συγγενικού περιβάλλοντος, καθώς και την τέλεση μόνο της θείας λειτουργίας, κεκλεισμένων των θυρών, αποκλειστικά για τηλεοπτική ή ραδιοφωνική μετάδοση εθνικής ή τοπικής εμβέλειας.

            Με νέα υπ’ αριθ. πρωτ. Δ1α/ΓΠ.οικ. 21285/28-3-2020 κοινή υπουργική απόφαση των ίδιων Υπουργών παρατάθηκε η ισχύς της παραπάνω υπουργικής απόφασης. Η νέα ΚΥΑ επέβαλε απαγόρευση και στη μετάδοση της θείας λειτουργίας μέσω internet tv ή internet radio, ορίζοντας ότι η διαδικτυακή μετάδοση της λειτουργίας επιτρέπεται μόνο από το ίδιο τηλεοπτικό ή ραδιοφωνικό μέσο, με την παρουσία του προσωπικού που έχει αναλάβει και την τηλεοπτική ή ραδιοφωνική εκπομπή.

1 – Ευθεία παραβίαση της ελευθερίας της λατρείας και από τη νέα ΚΥΑ

Διαπιστώνουμε ότι, και με τη νέα ΚΥΑ, η κυβέρνηση εξακολουθεί να παραβιάζει την ελευθερία της λατρείας με πρόσχημα την προστασία της δημόσιας υγείας από τον κορωναϊό (ή COVID-2019). Υπενθυμίζεται η απόδειξη της παραβίασης αυτής στο άρθρο μου με τίτλο «Η προσωρινή απαγόρευση της λατρείας, για την προστασία της υγείας, παραβιάζει τη θρησκευτική ελευθερία», το οποίο δημοσιεύθηκε στη Ρομφαία. Συγκεκριμένα, η πλήρης απαγόρευση, έστω και προσωρινή, δεν αποτελεί περιορισμό λόγω προστασίας της δημόσιας υγείας, αλλά απαγορευμένη από το Σύνταγμα και από τις διεθνείς συμβάσεις και διακηρύξεις απαγόρευση. Επιτρέπονται μόνο περιορισμοί στην ελευθερία της λατρείας, οι οποίοι πρέπει να είναι απολύτως ανάλογοι προς τον επιδιωκόμενο σκοπό της δημόσιας υγείας, να μην επιδιώκουν παράνομους σκοπούς υπό το πρόσχημα της προστασίας της δημόσιας υγείας και να μην προκαλούν διακρίσεις. Αλλά η κυβέρνηση δεν επέβαλε νόμιμους περιορισμούς στην ελευθερία της λατρείας, αλλά την απαγορευμένη από το Σύνταγμα και το διεθνές δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων πλήρη απαγόρευση της λατρείας, η οποία αποτελεί ένα ανθρώπινο δικαίωμα. Οποιοσδήποτε δικαιολογεί την παραβίαση της ελευθερίας της λατρείας από την κυβέρνηση λόγω προστασίας της δημόσιας υγείας, δεν ακολουθεί την αρχή της νομιμότητας στη δράση της διοίκησης, αλλά την αρχή της σκοπιμότητας. Σημειωτέον ότι η αρχή της σκοπιμότητας δεν ισχύει για τη διοίκηση, αλλά μόνο για τη Βουλή, όταν νομοθετεί, υποχρεούμενη όμως να κινείται μέσα στο πλαίσιο του Συντάγματος.

2 – Η νομική βάση της υπ’ αριθ. 25/2020 Πράξης Νομοθετικού Περιεχομένου «Κατεπείγοντα μέτρα αποφυγής και περιορισμού της διάδοσης του κορωνοϊού» (ΦΕΚ Α΄ 42/25-02-2020), και των υπουργικών αποφάσεων που εκδίδονται στο πλαίσιο των νομοθετικών εξουσιοδοτήσεών της

            Η Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου επικαλείται ως νομική της βάση το άρθρο 44 παρ. 1, το άρθρο 5 παρ. 5, το άρθρο 18 παρ. 3, και το άρθρο 21 παρ. 3 του Συντάγματος.

Το άρθρο 44 παρ. 1 Συντάγματος ορίζει ότι, σε έκτακτες περιπτώσεις εξαιρετικά επείγουσας και απρόβλεπτης ανάγκης, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας μπορεί, ύστερα από πρόταση του Υπουργικού Συμβουλίου, να εκδίδει πράξεις νομοθετικού περιεχομένου. Οι πράξεις αυτές παύουν να ισχύουν αν δεν εγκριθούν από την Ολομέλεια της Βουλής μέσα σε τρεις μήνες από την υποβολή τους στη Βουλή, ή αν δεν υποβληθούν στη Βουλή μέσα σε σαράντα ημέρες από την έκδοσή τους ή μέσα σε σαράντα ημέρες από τη σύγκληση της Βουλής σε σύνοδο.

Το άρθρο 5 παρ. 5 αναγνωρίζει το δικαίωμα στην προστασία της υγείας. Το άρθρο 18 παρ. 3 Συντάγματος προβλέπει ότι ειδικοί νόμοι ρυθμίζουν τα σχετικά με τις επιτάξεις για τη θεραπεία άμεσης κοινωνικής ανάγκης που μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία (π.χ. ιδιωτικές κλινικές, ή γιατρούς, όπως έγινε στην Κύπρο με όλους τους γιατρούς που τέθηκαν υπό τις διαταγές του Υπουργού Υγείας για την αντιμετώπιση του κορωναϊού). Το άρθρο 21 παρ. 3 διαλαμβάνει ότι το κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών.

Η ανωτέρω νομική βάση της Πράξης Νομοθετικού Περιεχομένου καταφανώς πάσχει τόσο από συνταγματική όσο και από διεθνή άποψη. Διότι δεν αιτιολογεί την επιβολή περιορισμών στα ανθρώπινα δικαιώματα για την προστασία της δημόσιας υγείας, τα οποία αναγνωρίζονται από το Σύνταγμα και από το διεθνές δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων,

-        είτε δυνάμει του άρθρου 48 του Συντάγματος για την επιβολή κατάστασης πολιορκίας – το οποίο είναι εν προκειμένω άσχετο, λόγω του ότι δεν συντρέχει κανένας από τους τέσσερις λόγους επιβολής κατάστασης πολιορκίας (ή στρατιωτικού νόμου) –

-        είτε δυνάμει του άρθρου 4 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα του ΟΗΕ για την επιβολή κατάστασης δημόσιας έκτακτης ανάγκης (public emergency), το οποίο είναι σχετικό.

Το άρθρο 4 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα ορίζει, στην παράγραφο 1 αυτού, ότι, σε περίπτωση δημόσιας έκτακτης ανάγκης, η οποία απειλεί την ύπαρξη του έθνους και αναγνωρίζεται από επίσημη πολιτειακή πράξη, τα συμβαλλόμενα στο εν λόγω Διεθνές Σύμφωνο κράτη μπορούν να κάνουν χρήση του δικαιώματος παρέκκλισης από τις υποχρεώσεις τους για την εφαρμογή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που αναγνωρίζονται από τούτο. Η χρήση του δικαιώματος παρέκκλισης από τα κράτη αυτά σημαίνει τη λήψη μέτρων που παρεκκλίνουν των υποχρεώσεών τους για το σεβασμό των εν λόγω ανθρωπίνων δικαιωμάτων, υπό τους εξής δύο όρους: 1) τα μέτρα αυτά δεν είναι ασυμβίβαστα με τις άλλες υποχρεώσεις που τους επιβάλλει το διεθνές δίκαιο, και 2) δεν συνεπάγονται καμία διάκριση που βασίζεται αποκλειστικά στη φυλή, το χρώμα, το φύλο, τη γλώσσα, τη θρησκεία ή την κοινωνική προέλευση.

Στην παράγραφο 2 του ίδιου άρθρου 4, προβλέπεται ότι δεν επιτρέπεται καμία παρέκκλιση από τις αναφερόμενες σε αυτήν διατάξεις και ειδικότερα από εκείνη του άρθρου 18 του Διεθνούς Συμφώνου για τη θρησκευτική ελευθερία. Δηλαδή η θρησκευτική ελευθερία και ειδικότερα η ελευθερία της λατρείας απαγορεύεται να ανασταλεί, δηλ. να απαγορευθεί με οποιονδήποτε τρόπο, ακόμη και προσωρινά, κατά την ισχύ της κατάστασης της δημόσιας έκτακτης ανάγκης. Μπορεί όμως η ελευθερία εκδήλωσης θρησκείας και ειδικότερα η ελευθερία της λατρείας να υποβληθεί σε περιορισμούς για την προστασία της δημόσιας υγείας, σύμφωνα με το άρθρο 18 παρ. 3 του Διεθνούς Συμφώνου.

Η παράγραφος 3 του αυτού άρθρου 4 του Διεθνούς Συμφώνου υποχρεώνει τα κράτη που κάνουν χρήση του δικαιώματος παρέκκλισης, δηλ. που κάνουν χρήση των εξουσιών έκτακτης ανάγκης, να γνωστοποιήσουν ευθύς αμέσως, δια του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ, στα άλλα συμβαλλόμενα κράτη, τα δικαιώματα από τα οποία έχουν παρεκκλίνει, δηλ. τα δικαιώματα τα οποία έχουν αναστείλει, όπως και τα αίτια που προκάλεσαν αυτήν την παρέκκλιση. Την ημερομηνία λήξης της ισχύος των παρεκκλίσεων αυτών, τα συγκεκριμένα κράτη υποχρεούνται σε νέα σχετική γνωστοποίηση που θα γίνει με τον ίδιο τρόπο.

Κατόπιν των ανωτέρω,  η παραπάνω νομική βάση της Πράξης Νομοθετικού Περιεχομένου καταφανώς πάσχει. Διότι δεν ορίζει ότι επιβάλλει κατάσταση δημόσιας έκτακτης ανάγκης δυνάμει του άρθρου 4 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, με βάση την οποία μπορούν να επιβάλλονται γενικευμένοι περιορισμοί ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μεταξύ άλλων, για λόγους δημόσιας υγείας. Είναι γνωστό ότι μια τέτοια κατάσταση δημόσιας έκτακτης ανάγκης (πλην της κατάστασης πολιορκίας, η οποία αποτελεί ειδική μορφή της δημόσιας έκτακτης ανάγκης) δεν προβλέπεται από το Σύνταγμα, το οποίο ρυθμίζει μόνο την κατάσταση πολιορκίας στο άρθρο 48 αυτού, το οποίο δεν έχει καμία σχέση με την προστασία της δημόσιας υγείας, εκτός αν αναγνωριστεί νομοθετικά η προσβολή της από βιολογικό πόλεμο. Επειδή η εν λόγω νομική βάση δεν ορίζει ότι επιβάλλει κατάσταση δημόσιας έκτακτης ανάγκης δυνάμει του άρθρου 4 του Διεθνούς Συμφώνου, οι περιορισμοί των ανθρώπινων δικαιωμάτων (π.χ. ελευθερία κίνησης, επιχειρηματική ελευθερία, ελευθερία εργασίας, ελευθερία της συνάθροισης, ελευθερία εκπαίδευσης, πολιτιστική ελευθερία, αθλητική ελευθερία κλπ) είναι ανίσχυροι και ανυπόστατοι. Δηλαδή η Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου δεν δηλώνει την επιβολή κατάστασης έκτακτης ανάγκης του άρθρου 4 του Διεθνούς Συμφώνου για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας, όπως προβλέπει η συγκεκριμένη διεθνής διάταξη. Ειδικά η απαγόρευση της ελευθερίας της λατρείας είναι ανίσχυρη και ανυπόστατη, και διότι απαγορεύεται πλήρως από το άρθρο 4 του Διεθνούς Συμφώνου η απαγόρευσή της σε κατάσταση δημόσιας έκτακτης ανάγκης, ενώ επιτρέπεται μόνο ο περιορισμός της δυνάμει του άρθρου 18 παρ. 3 αυτού.

3 – Οι επισημάνσεις του ΟΗΕ για τις παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων από κυβερνήσεις με πρόσχημα την προστασία της δημόσιας υγείας από τον κορωναϊό

            Οι ειδικές εισηγητές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και οι ανεξάρτητοι ειδικοί του συστήματος ανθρωπίνων δικαιωμάτων του ΟΗΕ,  περιλαμβανομένων εκείνων για τη θρησκευτική ελευθερία, και για τη φυσική και διανοητική υγεία, αναγνωρίζουν αφενός τη σοβαρότητα της τρέχουσας κρίσης στον τομέα της υγείας και αφετέρου την επιτρεπόμενη από το διεθνές δίκαιο χρήση έκτακτων εξουσιών ως απάντηση σε σημαντικές απειλές, όπως εκείνη που αφορά τη δημόσια υγεία. Αλλά υπενθυμίζουν επειγόντως στα κράτη ότι τα έκτακτα περιοριστικά μέτρα στην επιδημία του κορωναϊού:

            Α. πρέπει να είναι στενά προσαρμοσμένα στην επιδίωξη του σκοπού της προστασίας της δημόσιας υγείας,

            Β. πρέπει να αποτελούν τα λιγότερο παρεμβατικά μέσα για την προστασία της δημόσιας υγείας,

Γ. πρέπει να είναι αναλογικά, αναγκαία και αμερόληπτα, και

Δ. πρέπει να μη χρησιμοποιούνται 1) για την κατάργηση της διαφωνίας, 2) για την στόχευση συγκεκριμένων ομάδων, μειονοτήτων ή ατόμων, 3) ως κάλυμμα για κατασταλτική δράση, ή 4) για αποσιώπηση του έργου των υπερασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Η προσέγγιση με βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα για τη ρύθμιση της προστασίας της δημόσιας υγείας από τον κορωναϊό, ανταποκρίνεται σε μια υγιή κοινωνία με κράτος δικαίου και προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σε χώρες όπου ο κορωναϊκός μειώνεται, οι αρχές πρέπει να μειώνουν τη χρήση εξουσιών έκτακτης ανάγκης για τη ρύθμιση της καθημερινής ζωής, η οποία πρέπει να επιδιώκεται να επανέλθει στα φυσιολογικά της πλαίσια (https://www.ohchr.).

Η έκκληση των παραπάνω εμπειρογνωμόνων του ΟΗΕ στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων παραπέμπει επίσης στην έκκληση της Ύπατης Αρμοστού για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του ΟΗΕ Michelle Bachelet να τεθούν τα ανθρώπινα δικαιώματα στο επίκεντρο της προστασίας της δημόσιας υγείας από τον κορωναϊό. Ο  Ύπατος Αρμοστής προτρέπει τις κυβερνήσεις να υιοθετήσουν μια ολιστική προσέγγιση στην καταπολέμηση του κορωναϊού. Δηλαδή:

Α. Τα lockdowns, οι καραντίνες και άλλα μέτρα για τη συγκράτηση και την καταπολέμηση της εξάπλωσης του κορωναϊού πρέπει να αποφασίζονται από τα κράτη σε αυστηρή συμφωνία με τα standards (κανόνες) των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και με τρόπο που είναι αναγκαίος και ανάλογος με τον εκτιμώμενο κίνδυνο της δημόσιας υγείας.

Β. Ακόμη και αν τα ανωτέρω μέτρα αποφασίζονται όπως αναφέρεται παραπάνω, μπορούν να έχουν σοβαρές επιπτώσεις στις ζωές των ανθρώπων. Τούτο σημαίνει ότι πρέπει να αποφασίζονται από τα κράτη και μέτρα για τον μετριασμό των επιπτώσεων των προηγούμενων μέτρων στα οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα των ανθρώπων και μάλιστα των ευάλωτων και παραμελημένων ατόμων στην κοινωνία. Δηλαδή κρατικοί πόροι πρέπει να κατευθύνονται προς την κοινωνική προστασία, έτσι ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να επιβιώσουν οικονομικά κατά τη διάρκεια μιας παρατεταμένης κρίσης.

Γ. Για την αποτελεσματική καταπολέμηση της εξάπλωσης του κορωναϊού πρέπει να εξασφαλιστεί ότι όλοι έχουν πρόσβαση στη θεραπεία, ενώ δεν επιτρέπεται η άρνηση της υγειονομικής περίθαλψης εξαιτίας της αδυναμίας πληρωμής της ή εξαιτίας στιγματισμού από την προσβολή της ασθένειας.

Δ. Η ανοιχτή και διαφανής ενημέρωσή τους για τον κορωναϊό – εννοείται: όχι η κρατική ή τηλεοπτική βιο-τρομοκρατία - είναι το κλειδί για την ενθάρρυνση των ανθρώπων να συμμετέχουν στα μέτρα που αποσκοπούν στην προστασία της υγείας τους και του ευρύτερου πληθυσμού (ohchr).

4 – Δυνατότητα υποβολής καταγγελίας στον Ειδικό Εισηγητή για τη Θρησκευτική Ελευθερία του ΟΗΕ

            Η παραβίαση της ελευθερίας της λατρείας της Ορθόδοξης Εκκλησίας ή / και των άλλων θρησκευμάτων και με τη νέα κοινή υπουργική απόφαση μπορεί να καταγγελθεί στον Ειδικό Εισηγητή για τη Θρησκευτική Ελευθερία στα e-mail του (freedomofreligion@ohchr.org , ή για ταχύτερη δράση του, στο e-mail του urgent-action@ohchr.org). Δηλαδή μπορεί να καταγγελθεί η απαγόρευση της λατρείας και με τη νέα κοινή υπουργική απόφαση ως ασυμβίβαστη με τα standards (κανόνες) της Διακήρυξης για την Απάλειψη Όλων των Μορφών Μισαλλοδοξίας και Διακρίσεων που Βασίζονται στη Θρησκεία ή την Πεποίθηση (Declaration on the Elimination of All Forms of Intolerance and of Discrimination Based on Religion or Belief). Κατόπιν αυτής της καταγγελίας ο Ειδικός Εισηγητής θα ζητήσει σχετικές εξηγήσεις από το Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών και στη συνέχεια θα προβεί σε συστάσεις προς την Ελληνική κυβέρνηση, οι οποίες θα είναι σύμφωνες με τη θρησκευτική ελευθερία. 

Συμπέρασμα

            Η για δεύτερη φορά απαγόρευση της λατρείας όλων των θρησκευμάτων με τη νέα κοινή υπουργική απόφαση παραβιάζει την ελευθερία της λατρείας και ευρύτερα τη θρησκευτική ελευθερία, στην οποία συμπεριλαμβάνεται ως αυτοτελές δικαίωμα. Διότι δεν αποτελεί μέτρο περιορισμού της ελευθερίας της λατρείας προς τον σκοπό της προστασίας της δημόσιας υγείας. Σημειωτέον ότι το lockdown των Ναών για τη συγκράτηση και την καταπολέμηση της εξάπλωσης του κορωναϊού δεν αποφασίστηκε από την κυβέρνηση σε αυστηρή συμφωνία με τα standards (κανόνες) των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και με τρόπο που είναι αναγκαίος και ανάλογος με τον εκτιμώμενο κίνδυνο της δημόσιας υγείας

            Ειδικά ως προς την απαγόρευση της θείας κοινωνίας μέσω της απαγόρευσης της θείας λειτουργίας, και η νέα κοινή υπουργική απόφαση προκαλεί διακρίσεις σε βάρος εκείνων που πιστεύουν, και υπέρ εκείνων που δεν πιστεύουν, έστω και αν οι τελευταίοι αποτελούν τυπικά αλλά όχι ουσιαστικά μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας ή άλλων εκκλησιών. Διότι εκείνοι που δεν πιστεύουν, εκφραζόμενοι από τα καθεστωτικά μέσα ενημέρωσης, επέβαλαν, και μέσω της νέας κοινής υπουργικής απόφασης, τις πεποιθήσεις τους σε εκείνους που πιστεύουν, ότι η θεία κοινωνία δεν είναι Σώμα και Αίμα Χριστού, αλλά κρασί και ψωμί από τα οποία μπορούν να μολυνθούν από κορωναϊό οι πιστοί και από εκείνους όλος ο πληθυσμός.

            Τα λιγότερο παρεμβατικό μέσο στην ελευθερία της λατρείας για την προστασία της δημόσιας υγείας είναι η πρόταση του Μητροπολίτη Κερκύρας κ. Νεκταρίου να τελείται η θεία λειτουργία,  έστω κεκλεισμένων των θυρών, και να κοινωνούν όσοι πιστεύουν, στην αυλή του Ναού. Το πρόστιμο των 5.000 ευρώ για κάθε συναθροιζόμενο και το ποινικό αδίκημα της παραβίασης των κατεπειγόντων μέτρων αποφυγής και περιορισμού της διάδοσης του κορωνοϊού, το οποίο τιμωρείται μέχρι δύο έτη φυλάκιση, κυρώσεις που αφορούν τους πιστούς που μετέχουν στη θεία λειτουργία, ή που έστω κοινωνούν, έρχονται σε ευθεία αντίθεση προς το Σύνταγμα και το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που είναι ανώτερης τυπικής ισχύος από την Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου, και που επιτρέπουν μόνο το νόμιμο περιορισμό της ελευθερίας της λατρείας για την προστασία της δημόσιας υγείας και όχι την πλήρη απαγόρευσή της, έστω και προσωρινά.

Η πρόταση του Αρχιεπισκόπου που υποστηρίζει το lockdown των Ναών που επιβλήθηκε από την κυβέρνηση με το σύνθημα «Μένουμε στο σπίτι», δεν ανταποκρίνεται στην ελευθερία της λατρείας όσων πιστεύουν, κληρικών, μοναχών και λαϊκών. Ένας Αρχιεπίσκοπος θα έπρεπε να υποστηρίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα και έννομα συμφέροντα της Εκκλησίας και όχι αποφάσεις της κυβέρνησης που τα παραβιάζουν.