Κωνσταντίνος Π. Θύμης
Θεολόγος – Ιστορικός
Με την ευκαιρία της σημερινής εορτής (11 Φεβρουαρίου) της Αγίας Θεοδώρας της Αυγούστης αξίζει
να αναφερθούμε σε ένα πρόσωπο του 17ου αι. που τίμησε εξόχως την Αγία
και με τα δύο μεγάλα τάλαντα που τον προίκισε ο Θεός, τόσο με τον
σπουδαίο χρωστήρα του, όσο και με την ποιητική-υμνογραφική του
δεινότητα.
Αναφερόμαστε στον μεγάλο Κρητικό αγιογράφο Εμμανουήλ Τζάνε, τον επονομαζόμενο Μπουνιαλή. Ο Εμμανουήλ Τζάνες γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1610 περίπου. Ήταν από γνωστή, λόγια και καλλιτεχνική οικογένεια, που τόσο ο ίδιος, όσο και τα αδέλφια του ο Μαρίνος ως ποιητής και ο Κωνσταντίνος ως ζωγράφος, διακρίθηκαν για τις επιδόσεις τους. Έφυγε από την Κρήτη μετά την κατάληψη του Ρεθύμνου το 1646 από τους Οθωμανούς. Στην Κέρκυρα ήρθε δύο χρόνια περίπου μετά, όπου βρήκε καταφυγή, συμπαράσταση και έζησε από τον Απρίλιο του 1648 έως το 1654. Δεν είναι βέβαιο αν έζησε στην Κέρκυρα ή στη Βενετία την τριετία 1654-1657. Από τον Μάρτιο του 1658 εγκαθίσταται στη Βενετία όπου έζησε έως το τέλος της ζωής του († 28 Μαρτίου 1690). Πρέπει να ήταν έγγαμος και πιθανόν να μην άφησε απογόνους. Χειροτονήθηκε ιερέας και γνωρίζουμε ότι διηκόνησε από το 1660 περίπου έως το 1685 ως εφημέριος του ιερού ναού Αγίου Γεωργίου Βενετίας. Εκτός από σπουδαίος αγιογράφος ήταν συγγραφέας και υμνογράφος.
Κατά την περίοδο της παρουσίας του στην Κέρκυρα δημιούργησε σπουδαία έργα τα οποία κοσμούν τους ιερούς ναούς της. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις εξής εικόνες: Άγιος Αντώνιος (1645), που βρίσκεται στο ναό της Παναγίας των Ξένων, Χριστός εν δόξη (1648), που βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μέγαρο, Άγιος Ιάσων και Άγιος Σωσιπάτρος (1649), Χριστός Παντοκράτωρ και Θεοτόκος ένθρονη (1650), Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός και ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς (1654), που βρίσκονται στο ιερό Προσκύνημα Αγίων Ιάσονος και Σωσιπάτρου, Θεοτόκος Madre della Consolazione (1651), που βρίσκεται στην ιερά μονή Υ.Θ. Πλατυτέρας, Άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας(1654) και Μη μου άπτου (1657), που βρίσκονται στο Μουσείο Αντιβουνιώτισσας. Δύο Εσταυρωμένοιπου βρίσκονται, ο ένας στο ιερό Προσκύνημα του Αγίου και Θαυματουργού Σπυρίδωνος και άλλος στον ναό της Υ.Θ. Κρεμαστής. Να σημειωθεί επίσης ότι τα τελευταία χρόνια αποδόθηκε σε αυτόν το Δωδεκάορτο του ναού του Αγίου Γεωργίου Παλαιού Φρουρίου Κερκύρας, του οποίου το τέμπλο προέρχεται από τον ναό του Αγίου Σπυρίδωνος, μετά την ανακαίνιση αυτού που έγινε τα μέσα του 19ου αι. Έργα του επίσης βρίσκονται σε μεγάλα μουσεία της χώρας μας, σε ναούς και στη Βενετία.
Σύμφωνα με τον γνωστό ακαδημαϊκό Παναγιώτη Βοκοτόπουλο: «Δεν είναι γνωστό που μαθήτευσε ο Τζάνες. Όπως και οι περισσότεροι Κρητικοί ζωγράφοι, άλλοτε ακολουθεί βυζαντινά πρότυπα του 14ου και 15ου αι. και άλλοτε, ιδίως σε ευαγγελικές σκηνές, εμπνέεται από δυτικά έργα, κυρίως της πρώιμης Αναγεννήσεως. Ελάχιστα επηρεάστηκε από τη σύγχρονή του ιταλική τέχνη» (βλ. Π. Βοκοτόπουλου, Εικόνες της Κέρκυρας, 1990, σ. 104). Βεβαίως ο Τζάνες είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο της μεταβυζαντινής αγιογραφίας που η παρούσα αναφορά είναι ενδεικτική, για αυτούς που ενδιαφέρονται περισσότερο πρέπει να ανατρέξουν στη σχετική βιβλιογραφία.
Η στόχευση του παρόντος άρθρου είναι να παρουσιάσει την τιμή και τον σεβασμό που είχε ο ιερεύς Εμμ. Τζάνες προς την Αγία Θεοδώρα την Αυγούστα καθώς και την έκφραση της ευγνωμοσύνης του προς τους Κερκυραίους για τη φιλοξενία και τη συμπαράσταση που του παρείχαν τα χρόνια που έζησε στο νησί. Την εκτίμησή του αυτή και την ιδιαίτερη ευλάβειά του προς την Αγία Θεοδώρα την εκδήλωσε με τη δωρεά μιας εικόνας που παριστάνει την Αγία ένθρονη, έργο του έτους 1671, καθώς και με την σύνταξη ασματικής ιεράς ακολουθίας.
Η εικόνα αυτή που παριστάνει την Αγία Θεοδώρα την Αυγούστα εν θρόνω σήμερα βρίσκεται στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. Φέρει υπογραφή του Εμμανουήλ Τζάνε και οι διαστάσεις της είναι 40,5X29X3 εκ. Έχει υποστεί μικρές φθορές και περιορισμένες επεμβάσεις κυρίως στη βάση του θρόνου. Το 1931 το Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών αγόρασε την εικόνα από τον αρχαιοπώλη Θεοφιλή. Στο κάτω μέρος της εικόνας, εντός πλαισίου φέρει αφιερωματική επιγραφή: «Η εικών αυτή εποιήθη υπ’ εμοϋ Εμμανουήλ ιερέως τοϋ Τ[ζάν]ε και άφιερώθη τοις εντιμοτάτοις αρχουσι και συνοίκοις της θεοφρουρήτου Κε[ρ]κύρας». Στο άνω μέρος της εικόνας, δεξιά και αριστερά του διαδήματος και του φωτοστέφανου της αγίας, φέρει μεταγενέστερη μεγαλογράμματη επιγραφή, η οποία αναφέρει: «Η ΑΓΙΑ ΘΕΟΔΩΡΑ Η ΒΑΣΙΛΙΣ Η ΠΟΙΗΣΑΣΑ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΝ».
Η σύνταξη της ασματικής ιεράς ακολουθίας έγινε απο τον Τζάνε προκειμένου να ψάλλεται στη μνήμη της Αγίας Θεοδώρας και προσφέρθηκε ως ‘’ευλαβητική αυτού δωρεά’’.
Αναφερόμαστε στον μεγάλο Κρητικό αγιογράφο Εμμανουήλ Τζάνε, τον επονομαζόμενο Μπουνιαλή. Ο Εμμανουήλ Τζάνες γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1610 περίπου. Ήταν από γνωστή, λόγια και καλλιτεχνική οικογένεια, που τόσο ο ίδιος, όσο και τα αδέλφια του ο Μαρίνος ως ποιητής και ο Κωνσταντίνος ως ζωγράφος, διακρίθηκαν για τις επιδόσεις τους. Έφυγε από την Κρήτη μετά την κατάληψη του Ρεθύμνου το 1646 από τους Οθωμανούς. Στην Κέρκυρα ήρθε δύο χρόνια περίπου μετά, όπου βρήκε καταφυγή, συμπαράσταση και έζησε από τον Απρίλιο του 1648 έως το 1654. Δεν είναι βέβαιο αν έζησε στην Κέρκυρα ή στη Βενετία την τριετία 1654-1657. Από τον Μάρτιο του 1658 εγκαθίσταται στη Βενετία όπου έζησε έως το τέλος της ζωής του († 28 Μαρτίου 1690). Πρέπει να ήταν έγγαμος και πιθανόν να μην άφησε απογόνους. Χειροτονήθηκε ιερέας και γνωρίζουμε ότι διηκόνησε από το 1660 περίπου έως το 1685 ως εφημέριος του ιερού ναού Αγίου Γεωργίου Βενετίας. Εκτός από σπουδαίος αγιογράφος ήταν συγγραφέας και υμνογράφος.
Κατά την περίοδο της παρουσίας του στην Κέρκυρα δημιούργησε σπουδαία έργα τα οποία κοσμούν τους ιερούς ναούς της. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις εξής εικόνες: Άγιος Αντώνιος (1645), που βρίσκεται στο ναό της Παναγίας των Ξένων, Χριστός εν δόξη (1648), που βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μέγαρο, Άγιος Ιάσων και Άγιος Σωσιπάτρος (1649), Χριστός Παντοκράτωρ και Θεοτόκος ένθρονη (1650), Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός και ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς (1654), που βρίσκονται στο ιερό Προσκύνημα Αγίων Ιάσονος και Σωσιπάτρου, Θεοτόκος Madre della Consolazione (1651), που βρίσκεται στην ιερά μονή Υ.Θ. Πλατυτέρας, Άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας(1654) και Μη μου άπτου (1657), που βρίσκονται στο Μουσείο Αντιβουνιώτισσας. Δύο Εσταυρωμένοιπου βρίσκονται, ο ένας στο ιερό Προσκύνημα του Αγίου και Θαυματουργού Σπυρίδωνος και άλλος στον ναό της Υ.Θ. Κρεμαστής. Να σημειωθεί επίσης ότι τα τελευταία χρόνια αποδόθηκε σε αυτόν το Δωδεκάορτο του ναού του Αγίου Γεωργίου Παλαιού Φρουρίου Κερκύρας, του οποίου το τέμπλο προέρχεται από τον ναό του Αγίου Σπυρίδωνος, μετά την ανακαίνιση αυτού που έγινε τα μέσα του 19ου αι. Έργα του επίσης βρίσκονται σε μεγάλα μουσεία της χώρας μας, σε ναούς και στη Βενετία.
Σύμφωνα με τον γνωστό ακαδημαϊκό Παναγιώτη Βοκοτόπουλο: «Δεν είναι γνωστό που μαθήτευσε ο Τζάνες. Όπως και οι περισσότεροι Κρητικοί ζωγράφοι, άλλοτε ακολουθεί βυζαντινά πρότυπα του 14ου και 15ου αι. και άλλοτε, ιδίως σε ευαγγελικές σκηνές, εμπνέεται από δυτικά έργα, κυρίως της πρώιμης Αναγεννήσεως. Ελάχιστα επηρεάστηκε από τη σύγχρονή του ιταλική τέχνη» (βλ. Π. Βοκοτόπουλου, Εικόνες της Κέρκυρας, 1990, σ. 104). Βεβαίως ο Τζάνες είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο της μεταβυζαντινής αγιογραφίας που η παρούσα αναφορά είναι ενδεικτική, για αυτούς που ενδιαφέρονται περισσότερο πρέπει να ανατρέξουν στη σχετική βιβλιογραφία.
Η στόχευση του παρόντος άρθρου είναι να παρουσιάσει την τιμή και τον σεβασμό που είχε ο ιερεύς Εμμ. Τζάνες προς την Αγία Θεοδώρα την Αυγούστα καθώς και την έκφραση της ευγνωμοσύνης του προς τους Κερκυραίους για τη φιλοξενία και τη συμπαράσταση που του παρείχαν τα χρόνια που έζησε στο νησί. Την εκτίμησή του αυτή και την ιδιαίτερη ευλάβειά του προς την Αγία Θεοδώρα την εκδήλωσε με τη δωρεά μιας εικόνας που παριστάνει την Αγία ένθρονη, έργο του έτους 1671, καθώς και με την σύνταξη ασματικής ιεράς ακολουθίας.
Η εικόνα αυτή που παριστάνει την Αγία Θεοδώρα την Αυγούστα εν θρόνω σήμερα βρίσκεται στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. Φέρει υπογραφή του Εμμανουήλ Τζάνε και οι διαστάσεις της είναι 40,5X29X3 εκ. Έχει υποστεί μικρές φθορές και περιορισμένες επεμβάσεις κυρίως στη βάση του θρόνου. Το 1931 το Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών αγόρασε την εικόνα από τον αρχαιοπώλη Θεοφιλή. Στο κάτω μέρος της εικόνας, εντός πλαισίου φέρει αφιερωματική επιγραφή: «Η εικών αυτή εποιήθη υπ’ εμοϋ Εμμανουήλ ιερέως τοϋ Τ[ζάν]ε και άφιερώθη τοις εντιμοτάτοις αρχουσι και συνοίκοις της θεοφρουρήτου Κε[ρ]κύρας». Στο άνω μέρος της εικόνας, δεξιά και αριστερά του διαδήματος και του φωτοστέφανου της αγίας, φέρει μεταγενέστερη μεγαλογράμματη επιγραφή, η οποία αναφέρει: «Η ΑΓΙΑ ΘΕΟΔΩΡΑ Η ΒΑΣΙΛΙΣ Η ΠΟΙΗΣΑΣΑ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΝ».
Η σύνταξη της ασματικής ιεράς ακολουθίας έγινε απο τον Τζάνε προκειμένου να ψάλλεται στη μνήμη της Αγίας Θεοδώρας και προσφέρθηκε ως ‘’ευλαβητική αυτού δωρεά’’.
Ένα
μικρό δείγμα της ποιητικής αυτής δημιουργίας, μάλιστα πολύ
χαρακτηριστικό, είναι ένα απόσπασμα από το απολυτίκιον της Αγίας, σε ήχο
πλ. του δ΄. «Ορθοδοξίας καλλονή, ευσεβείας ακρόπολις και επίκουρος, της
Εκκλησίας του Χριστού σεπτών εικόνων φαιδρά διακόσμησις, Βασίλισσα
σεμνή Θεοδώρα πανεύφημε…». Να σημειωθεί ότι η εν λόγω ακολουθία
συμπληρώθηκε και εκδόθηκε το 1957 από τον μακαριστό Μητροπολίτη Κερκύρας
και Παξών Μεθόδιο (1942-1967), ο οποίος είχε και το χάρισμα του
υμνογράφου.
Τη δεύτερη δωρεά – αυτήν της
ασματικής ακολουθίας – συνόδευε διαβιβαστική επιστολή, άνευ ημερομηνίας,
η οποία τυγχάνει λίαν τιμητική για τους Κερκυραίους και για την
παράδοση περί της κερκυραϊκής φιλοξενίας. Είναι γραμμένη στη γλώσσα της
εποχής αλλά κατανοητή πιστεύω και από μας σήμερα. Για αυτό την
παραθέτουμε ως ένα αδιαμφισβήτητο τεκμήριο της κερκυραϊκής αξιοσύνης,
φιλαλληλίας και ξενίας.
«Τοις περιβλεπτοτάτοις και εντιμοτάτοις άρχουσι και συνδίκοις της θεοφρουρήτου Κερκύρας ο ταπείνος εν ιερεύσιν Εμμανουήλ Ζάνες (Τζάνες) υγείαν και ευτυχίαν (άνευ ημερομηνίας).
«Τοις περιβλεπτοτάτοις και εντιμοτάτοις άρχουσι και συνδίκοις της θεοφρουρήτου Κερκύρας ο ταπείνος εν ιερεύσιν Εμμανουήλ Ζάνες (Τζάνες) υγείαν και ευτυχίαν (άνευ ημερομηνίας).
Ερωτηθείς
ο αρχηγός της περιπατικής φιλοσοφίας, τί πράγμα γηράσκει ογλίγωρα,
είπεν, η χάρις· αληθεύεται τούτο εις τους αμνήμονας της ευεργεσίας, οι
οποίοι, ωσάν οι πίθοι των Δαναΐδων, δεν φυλάττουσι την χάριν όπου
δέχονται, ουδέ γρυκούσι του λέγοντος, χάριν λαβών, μέμνησο.
Ουκ ειμί ένας από τούτους, λαμπρότατοι σύνδικοι, και φρονιμώτατοι
επιμεληταί της Κερκύρας, διατί εκράτησα πάντοτε κεχαραγμένην εις την
καρδίαν μου την μεγάλην φιλοξενίαν, όπου εδείξατε εις εμένα, όταν όντος
εγώ άπατρις, άπολις, δυστυχής, φίλων έρημος, δίχως βοήθειαν, με
εφιλοδωρήσατε, συμπάσχοντας εις τας δυστυχίας μου, και παρηγορώντας με
εις τον δυσπαρηγόρητον χαϊμόν της πατρίδος, κατά μίμησιν των παλαιών
Φαιάκων των προγόνων σας, όπου τον ήρωα της Ιθάκης, σωσμένον από τους
κινδύνους της γης και της θαλάσσης, με πολλήν φιλοφροσύνην τον
εξενάγησαν, και τον αποβγάλασι με πολλάς δωρεάς. Φυλάττω την μνήμην
της καλοκαγαθίας σας ανεξάλειπτον, και γνωρίζω το χρέος της
ανταποδόσεως· αμή εις την πολλήν μου αδυναμίαν δεν ευρίσκω τον τρόπον
της ευχαριστίας, παρά με την ομολογίαν της ευεργεσίας και με την δωρεάν
της ευλαβητικής ταύτης Ακολουθίας, οπού εσύνθεσα ως εδυνήθηκα, εις δόξαν
της Αγίας Θεοσεβεστάτης και αξιομνημονεύτου Βασιλίδος ΘΕΟΔΩΡΑΣ, της
οποίας τα τίμια λείψανα έχει και προσκυνά η ευσεβεστάτη και
αγιοφρούρητός σας Πατρίδα, διαβεβοημένη πλέον εις το πολύτιμον τούτο
κειμήλιον, παρά το παλαιόν, η εκατόμπολις Κρήτη εις το μνήμα του
ψευδοθέου Διός.
Δεχθήτε λοιπόν με ιλαρόν πρόσωπον και με Κερκυραίαν, δηλαδή αρχοντικήν,
εύνοιαν το μικρόν τούτο πόνημα, ως δώρον αρμόδιον της θεοσεβείας σας,
και μνημείον της ευχαριστίας μου· και αν είναι ευτελές, μιμηθήτε τον
μέγαν Θεόν, οπού εις αμοιβήν των πολλών και μεγάλων ευεργετημάτων, οπού
ασχόλαστα μας κάμνει, δέχεται με άκραν ευσπλαγχίαν το ολίγον θυμίαμα
οπού με ταπεινήν καρδίαν του προσφέρομεν.
Έρρωσθε, εν βαθεία ευδαιμονία».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Ασματική Ακολουθία και Βίος της Αγίας Θεοστέπτου Βασιλίδος Θεοδώρας της Αυγούστης, έκδ. Ζ΄, Κέρκυρα 1991.
Βοκοτόπουλος Π., Εικόνες της Κέρκυρας, Αθήνα 1990.
Κατσελάκη Α. Εικόνα του Εμμανουήλ Τζάνε στο Βυζαντινό Μουσείο, Δελτίον XAE 18 (1995), Περίοδος Δ’, σελ. 129-138, Αθήνα 1995.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στις ‘’Επισημάνσεις της Κυριακής’’, 11-02-2018.
Έρρωσθε, εν βαθεία ευδαιμονία».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Ασματική Ακολουθία και Βίος της Αγίας Θεοστέπτου Βασιλίδος Θεοδώρας της Αυγούστης, έκδ. Ζ΄, Κέρκυρα 1991.
Βοκοτόπουλος Π., Εικόνες της Κέρκυρας, Αθήνα 1990.
Κατσελάκη Α. Εικόνα του Εμμανουήλ Τζάνε στο Βυζαντινό Μουσείο, Δελτίον XAE 18 (1995), Περίοδος Δ’, σελ. 129-138, Αθήνα 1995.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στις ‘’Επισημάνσεις της Κυριακής’’, 11-02-2018.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου