Μονή Σολοβέτσκι : ένας πρώην τόπος εξορίας αναβιώνει

Οδοιπορικό στη Λευκή Θάλασσα και στο μεγαλύτερο νησί του αρχιπελάγους με το επιβλητικό ανδρικό Μοναστήρι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, που το 1920 έγινε στρατόπεδο συγκέντρωσης.

Επιχειρούμε ένα ερευνητικό οδοιπορικό στη Λευκή Θάλασσα, κοντά στο βορειοδυτικό άκρο της Ρωσίας. Χειμωνιάτικο τοπίο, ωστόσο μιας συνεχιζόμενης άνοιξης της θρησκευτικής ζωής τα τελευταία χρόνια. Αυτό που αντικρύζει κάποιος στο νησί Σολοβέτσκι και δικαιολογεί τον προηγούμενο ισχυρισμό είναι το επιβλητικό σταυροπηγιακό ανδρικό μοναστήρι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, με το πανέμορφο καθολικό με τους πέντε τρούλλους, στο μεγαλύτερο νησί του αρχιπελάγους, το Μπολσόι Σολοβέτσκι, όπου κατοικεί σχεδόν όλος ο πληθυσμός των νησιών που δεν υπερβαίνει τα χίλια άτομα. Ο προσκυνητής εδώ θα αντικρύσει εικόνες που αιχμαλωτίζουν το νου και τη ματιά.

Είναι ένα σύμβολο για το ρωσικό λαό και την Εκκλησία, λόγω της μακραίωνης ιστορίας του και του πρόσφατου οδυνηρού παρελθόντος στα χρόνια του Στάλιν. Τόπος εξορίας και βασανιστηρίων. Στη δεκαετία του 1920 το μοναστήρι μετατράπηκε σε ειδικό στρατόπεδο, πρώτο από ένα δίκτυο στρατοπέδων συγκέντρωσης που εμφανίστηκαν αργότερα σε όλη τη Ρωσία. Στις μέρες μας, με σχέδιο του Θεού, η μονή Σολοβέτσκι επαναλειτουργεί.

Πρώτη λειτουργία

Το χρονικό της αναβιώσεως του μοναστηριού Solovki αρχίζει το 1988. Η αποκατάσταση του ναού άρχισε τη δεκαετία του 80. Στις 20 Απριλίου 1990 πραγματοποιήθηκε η πρώτη Θεία Λειτουργία μετά από 70 χρόνια παύσης. Χοροστάτησε ο Αρχιεπίσκοπος του Αρχαγγέλου και του Μουρμάνσκ Παντελεήμονας. Τα λείψανα των ιδρυτών μοναχών Ζωσιμά, Σαββατίου και Γερμανού που έζησαν στα νησιά από το 1429 έως το 1436 μεταφέρθηκαν στο Σολόβκι και τοποθετήθηκαν στον καθεδρικό ναό τον Αύγουστο του 1992.

Οι μοναχοί - σήμερα περίπου 100 - άρχισαν παράλληλα την ανακαίνιση της μονής. Ο ηγούμενος, Αρχιμανδρίτης Πορφίρι, έχει δηλώσει ότι τα έργα αυτά ήταν απόλυτα αναγκαία. Ανάμεσα στις εργασίες είναι και η αναστήλωση και επισκευή των χαρακτηριστικών μικρών ξύλινων ναών που είναι διάσπαρτοι σε όλο το ρωσικό Βορρά.

Λένε πως στα Σολόβκι είναι εύκολο να γίνεις πιστός. Όλα συμβάλλουν σε αυτό. Οι τρούλοι της εκκλησίας που είναι ορατοί από κάθε σημείο του νησιού, ο μελωδικός ήχος από τις καμπάνες, η σκληρή ασκητική φύση και η απόσταση από τα «εγκόσμια» των μεγάλων πόλεων. Κάθε Κυριακή στο συνοικισμό είναι γιορτή. Γύρω από το μοναστήρι πραγματοποιείται λιτανεία με ψαλμούς και εκκλησιαστικά λάβαρα, ηχούν οι καμπάνες και συμμετέχουν όλοι οι κάτοικοι κρατώντας εικόνες.

Λιτανεία στο χιόνι

Εδώ το δριμύ κρύο, τα χιόνια και η ομίχλη επικρατούν από τον Οκτώβρη έως το Μάιο. Η Λευκή θάλασσα παγώνει μέχρι τα τείχη της μονής. Η φύση έχει απαράμιλλη ομορφιά. Τα χρώματα και τα σχήματα του ουρανού, της θάλασσας, του πάγου και της πυκνής βλάστησης εναλλάσσονται διαρκώς. Μια διαρκής δοξολογία στο Δημιουργό.

Το μεγαλύτερο μέρος των νησιών καλύπτεται από δασική πεύκη, ερυθρελάτη και έλη. Επίσης υπάρχουν πολυάριθμες λίμνες, οι οποίες ενώθηκαν από τους μοναχούς, έτσι ώστε να σχηματιστεί ένα δίκτυο καναλιών.

Λίθινοι λαβύρινθοι

Ένα ενδιαφέρον χαρακτηριστικό των νησιών είναι οι λίθινοι λαβύρινθοι από την παγανιστική περίοδο. Επίσης, εντυπωσιάζει το Ναυτικό Μουσείο του Σολοβέτσκι, το οποίο είναι επίκεντρο της πολιτιστικής ζωής της κοινότητας, πολλές φορές σε στενή συνεργασία με το μοναστήρι.

Για την ιστορία, αναφέρουμε ότι τους γερούς γρανιτένιους τοίχους του μοναστηριού δεν μπόρεσαν να παραβιάσουν ούτε οι Σουηδοί, ούτε οι Δανοί, ούτε ακόμη και ο πανίσχυρος αγγλικός στόλος που πολιόρκησε το μοναστήρι στη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου το 1854.

Πόλος έλξης και μέρος Αναγέννησης

Τα διάσημα πλέον Σολόβκι έγιναν ένα από τα κύρια τουριστικά αξιοθέατα της Ρωσίας. Ο λόγος δεν είναι μόνο η παρθένα βόρεια φύση των προστατευόμενων αυτών τόπων, αλλά και η απόφαση της UNESCO να ανακηρύξει τα νησιά ως Παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά. Το μοναστήρι τώρα έχει και πάλι το στόλο του, τα διακοσμημένα με ορθόδοξες εικόνες σκάφη που μεταφέρουν τους προσκυνητές και τους τουρίστες.

Ο πληθυσμός δουλεύει κατά κύριο λόγο για το μοναστήρι ή για τους τουρίστες και προσκυνητές που καταφθάνουν. Τα καταλύματα δεν διαθέτουν ανέσεις. Είναι κυρίως απλά χωριάτικα σπίτια με ξυλόσομπα.

Η παλαιότερη κάτοικος του νησιού

Για πολλούς τα νησιά είναι ένα μέρος αναγέννησης της παραδοσιακής ρωσικής κουλτούρας και πνευματικότητας. Μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ ένα μέρος των ντόπιων κατοίκων έφυγε για την ηπειρωτική χώρα, μιας και στα νησιά δεν υπήρχαν δουλειές. Τώρα όμως παρατηρείται η αντίστροφη ροή. Κάποιοι κατασκευάζουν ναυτικά σκάφη βάσει των ολλανδικών σχεδίων της εποχής του Μεγάλου Πέτρου. Άλλοι επιχειρούν να αναστήσουν ξεχασμένες τέχνες. Ράβουν παραδοσιακά πουκάμισα, πλάθουν πήλινα αγγεία, φτιάχνουν σκαλιστά από ξύλο.

Η επαγγελματίας φωτογράφος Λαρίσα Κορόμποβα μιλάει για τις επισκέψεις της στα νησιά και το μοναστήρι, και τη μετρημένη ζωή των ντόπιων.

Η φωτογράφος Λαρίσα Κορόμποβα

Με μεγάλο ενδιαφέρον να συλλέξουμε περισσότερες πληροφορίες από πρώτο χέρι, επικοινωνήσαμε με την Larissa Korobova, επαγγελματία φωτογράφο, μέλος της Ένωσης Καλλιτεχνών φωτογραφίας της Ρωσίας, που ζει και εργάζεται στη Μόσχα. Δέχτηκε να μας μιλήσει για τους αναγνώστες της “Ορθόδοξης Αλήθειας”, αλλά και να μας παραχωρήσει φωτογραφικό υλικό από τις επισκέψεις της στα νησιά Σολόβκι. Η Larissa έχοντας συμμετάσχει σε μεγάλης κλίμακας έργα στη Ρωσία και διεθνώς, ταξιδεύει σε όλη τη χώρα, στον Αραβικό κόσμο, στην Ισπανία, Ιταλία, Ελλάδα κ.α. και διατηρεί συχνή επικοινωνία με το μοναστήρι. Εργάστηκε για εκδόσεις, συμμετείχε σε εκθέσεις μεγάλων Ρωσικών Μουσείων και διοργανώνει εκθέσεις έργων της στη Ρωσία και το εξωτερικό.

1.     Ποια ήταν η πρώτη φορά που επισκεφτήκατε τα νησιά Σολόβκι και πώς θα περιγράφατε τα συναισθήματα που νοιώσατε και την αίσθηση που πήρατε από την περιοχή.

Πρώτη φορά επισκέφθηκα τα νησιά Σολοβέτσκι το 2005 σε καλοκαιρινή περίοδο. Ήταν ένα πολύ ισχυρό συναίσθημα όταν έφθασα στο νησί με το τεράστιο ferry-boat και από εκεί μπορούσα να δω από μακριά τη συνεχόμενη ξηρά, με το λαμπρό μοναστήρι και τον επιβλητικό τρούλο. Ήταν κάτι σαν παραμύθι για μένα. Υπάρχει στο Ρωσικό λαό ο μύθος για τη χαμένη πόλη Kitezh Grad και μιλώντας ειλικρινά, η εικόνα που αντίκρυσα ήταν μια άμεση σύνδεση με όλα αυτά τα ακούσματα. Με δέος και απόλυτη ησυχία προσεγγίσαμε το νησί, ακούγοντας μόνο τα κρωξίματα των γλάρων.

2.     Βλέποντας το μοναστήρι του Σολοβέτσκι, θα μπορούσε κάποιος να το θεωρήσει σαν απόδειξη της πίστης του ανθρώπου προς το Θεό, αφού μπόρεσε να επιβιώσει τόσους αιώνες σε τέτοιο απομακρυσμένο και άγριο περιβάλλον. Τι λέτε γι’ αυτό;

Για κάποιον που δεν έχει κάποια πληροφόρηση για το μοναστήρι εκ των προτέρων και ξαφνικά φθάνει εκεί, είναι πολύ δύσκολο να πιστέψει ότι είναι έργο ανθρώπινο. Το λέω αυτό χωρίς καμιά υπερβολή. Βλέποντας τα εκπληκτικά κτίρια στα τείχη του μοναστηριού, χτισμένα από ογκόλιθους ψηλότερους από έναν άνθρωπο, είναι αδύνατο να κατανοήσει κανείς πώς μπόρεσαν να γίνουν εκείνη την εποχή, χωρίς τη χρήση σύγχρονων μηχανημάτων.

3.     Θα μπορούσατε να μας περιγράψετε για τους αναγνώστες μας την καθημερινή ζωή εκεί και κυρίως πείτε μας για την κοινότητα που ζει εκεί και τις σχέσεις τους με το μοναστήρι…

Ο πληθυσμός εκεί είναι λίγο λιγότερος από χίλιους κατοίκους. Στο νησί ζουν μια ήσυχη και μετρημένη ζωή. Όλοι γνωρίζονται μεταξύ τους. Τις Κυριακές και σε μεγάλες εορτές πάρα πολλοί έρχονται στο ναό για τη Θεία Λειτουργία. Την περίοδο του καλοκαιριού φθάνουν τεράστια πλήθη προσκυνητών από όλα τα μέρη της Ρωσίας και το εξωτερικό. Το νησί πλημμυρίζει από κόσμο.

Επίσης, για τους επισκέπτες υπάρχει μεγάλη ποικιλία περιηγήσεων και εκδρομών, αφού δεν είναι το μοναστήρι το μοναδικό αξιοθέατο, αλλά και οι λαβύρινθοι, οι λίμνες, τα δάση... Εκεί ο καθένας βρίσκει κάτι ελκυστικό να επισκεφθεί. Όμως, πολύ νωρίς, από τις αρχές Σεπτεμβρίου όλα αραιώνουν. Αρχίζει το κρύο και σταματά η ναυσιπλοΐα στη Λευκή Θάλασσα. Από το τέλος του Οκτωβρίου το ταξίδι γίνεται μόνο με αεροπλάνο από το Αρχαγγέλσκ στην απέναντι ακτή. Δεν υπάρχει απευθείας πτήση από τη Μόσχα.

4.     Τι είναι οι παγανιστικοί λαβύρινθοι στα Σολόβκι; Τους έχετε επισκεφθεί; Διαβάσαμε πως η Εκκλησία δεν τους βλέπει θετικά, σαν τόπους λατρείας σε αρχαίες εποχές.

Ναι, υπάρχουν λαβύρινθοι στα Σολόβκι, οι οποίοι αναφέρονται σε αρχαίες καταγραφές. Ακόμη και σήμερα οι επιστήμονες δεν έχουν φθάσει σε συμπέρασμα για τον σκοπό δημιουργίας αυτού του δικτύου. Πιστεύεται ότι οι αρχαίοι κάτοικοι τους χρησιμοποιούσαν σαν ηλιακό ωρολόγιο. Υπάρχουν διάφορες εκδοχές για το θέμα.

5.     Πείτε μας δυο λόγια για το μοναστήρι; Πώς ονομάζεται;

Είναι ανδρική μονή. Το όνομα του είναι Spaso-Preobrazhensky, Σταυροπηγιακή μονή, Σολοβέτσκι.

Η μονή Σολοβέτσκι ιδρύθηκε το 1436 από τον μοναχό Ζωσιμά. Όμως οι μοναχοί Γερμανός και Σαββάτιος από τη μονή Kirillo-Belozersky έζησαν στο νησί από το 1429 έως το 1436 και θεωρούνται ως συνιδρυτές της μονής.

6.     Η περίοδος των γκουλάγκ στην περιοχή, μεταξύ 1923 και 1939, περιλαμβάνεται στη μακρά ιστορία της μονής. Εκτός από τους πιστούς προσκυνητές, επισκέπτονται τον τόπο και άλλοι με σκοπό να τιμήσουν τα θύματα που είχαν φυλακιστεί ή άφησαν τη ζωή τους εκεί;

Αναμφίβολα, πάρα πολλοί έρχονται για να τιμήσουν τη μνήμη των προγόνων τους. Στη Ρωσία, σχεδόν κάθε οικογένεια έχει θύματα από τα τρομακτικά χρόνια του Στάλιν. Πάρα πολλά θύματα των γκουλάγκ.

Θεωρούμε ευχής έργο τη συνομιλία μας με τη Larissa, αλλά και την σημαντική βοήθεια στην συλλογή πληροφοριών των φίλων Κώστα Καρατζογιάννη και Χρήστου Βλάχου.

Μοναχός

Ένας εξόριστος περιγράφει τα γεγονότα, τις απάνθρωπες συνθήκες και την αιματηρή ανταρσία στα Σολόβκι.

Συνεχίζουμε την έρευνά μας για τα νησιά Σολόβκι ανατρέχοντας στην ιστορική αναφορά του Αλέξανδρου Σολζενίτσιν από τα γραπτά του, στο “αρχιπέλαγος Γκουλάγκ”. Ο Σολζενίτσιν, ιστορικός, φιλόσοφος, σε κάποια επιστολή του κατέκρινε τον Στάλιν και βρέθηκε εξόριστος σε στρατόπεδα εργασίας. Περιγράφει με ακρίβεια τα γεγονότα για τα νησιά Σολόβκι : «Να ένα καλό μέρος όπου τον μισό χρόνο δεν υπάρχει επαφή με τον έξω κόσμο. Εκεί όσο κι αν ξεφωνίζεις δεν θα σε ακούει κανείς, όσο κι αν ξεφωνίζεις, εκεί μπορείς να αυτοπυρποληθείς με την άνεσή σου!» Το 1923 μετέφεραν στο Σολόβκι κρατούμενους από την Ρωσία και τους μοίρασαν σε τρία ερημητήρια μοναστηριών.

Τρία ερημητήρια

Το ερημητήριο του αγίου Σάββα αποτελείται από δυο κτίρια του πρώην ξενώνα για τους προσκυνητές της μονής κι ένα τμήμα της λίμνης, αυτά περιλαμβάνονταν στη ζώνη του στρατοπέδου. Τους πρώτους μήνες το καθεστώς διαβίωσης πηγαίνει καλά, μερικοί συγγενείς καταφέρνουν να επισκεφθούν τους δικούς τους ανθρώπους. Φτάνει και με περιορισμό κάποια αλληλογραφία. Όμως στα μέσα Δεκεμβρίου και για έξι μήνες όταν σταμάτησε η ναυσιπλοΐα λόγω καιρού και κόπηκε κάθε επαφή με τον έξω κόσμο ο διοικητής του στρατοπέδου των Σολόβκι, Άιχμανς ανακοίνωσε μεγάλους περιορισμούς και το πιο αισθητό χτύπημα δίνεται στις 20 Δεκεμβρίου του1923: η έξοδος από τα κτίρια επιτρέπεται μόνο κατά τη μέρα, ως τις έξι το βράδυ. Αυτό για τους κρατούμενους είναι δυσβάστακτο. Κάποιοι από τους έγκλειστους αποφασίζουν να διαμαρτυρηθούν. Βγαίνουν να περπατήσουν μετά τις έξι το βράδυ. Ο επόπτης όμως του ερημητηρίου του αγίου Σάββα δίνει διαταγή και εισβάλλουν οπλισμένοι φρουροί εναντίων τους. Πυροβολούν με αποτέλεσμα να υπάρχουν έξι νεκροί και τρεις βαριά τραυματισμένοι. Ο Άιχμανς ανακαλεί τον επόπτη που έδωσε τη φονική διαταγή και του δίνουν προαγωγή.

Οι σκοτωμένοι κηδεύονται. Η χορωδία ψάλλει στην ερημιά των Σολόβκι “Πέσατε θύματα αδέλφια εσείς…” Τοποθέτησαν έναν ογκόλιθο στον τάφο τους και σκάλισαν σ’ αυτόν τα ονόματά τους. Το 1925 η πέτρα αναποδογυρίστηκε κι έκρυψαν την επιγραφή! Ο Σολζενίτσιν παραινεί «Όσοι επισκέπτεσθε τα Σολόβκι, προσπαθείστε να την βρείτε, ψάξτε καλά!» Στην εφημερίδα Πράβδα δημοσιεύτηκε στα ψιλά γράμματα η είδηση : “Οι κρατούμενοι επετέθησαν στους φρουρούς και σκοτώθηκαν έξι άτομα”. Η εφημερίδα Ρότε φάνε (κόκκινη σημαία) περιέγραψε την “ανταρσία” στα Σολόβκι. Οι κρατούμενοι όμως κατάφεραν να μην αλλάξει το καθεστώς κι επέμεναν να περπατούν και μετά τις έξι για έναν χρόνο, ολόκληρο το 1924. Ο Άιχμανς καραδοκούσε και όπως έλεγαν οι φυλακισμένοι “ο δράκος πεινασμένος ζητούσε καινούργια θύματα.” Πάλι η Μόσχα έδωσε εντολή να μην κυκλοφορούν παρά με περιορισμούς και χωρίς αλληλογραφία από τους συγγενείς τους. Υπήρχαν τρία ερημητήρια: του αγίου Σάββα, της αγίας Τριάδος και του Μουξάλμα και παρόλο που βρίσκονταν σε τρία διαφορετικά νησιά κατάφεραν να συνεννοηθούν μεταξύ τους οι κρατούμενοι και να κηρύξουν απεργία πείνας (Έπιναν μόνο νερό). Τους αρρώστους τους απάλλαξαν από την απεργία. Γράφει ο Σολζενίτσιν: «Αλλά η Μόσχα και ο Άιχμανς μπορούσαν να περιμένουν: Αυτοί ήταν χορτάτοι και κανείς δεν ενδιαφερόταν για τους απεργούς που πείναγαν, ούτε φυσικά οι εφημερίδες της πρωτεύουσας. Ένα ερμητικό κλειστό φράγμα σιωπής κάλυπτε ήδη ανελέητα την ιστορία μας». Κανείς δεν ενδιαφερόταν για τις πολικές θερμοκρασίες και την απομόνωση των εξαντλημένων ανθρώπων, άρρωστων χωρίς γιατρό, από τον έξω κόσμο καθώς δεν σάλπαρε κανένα πλοίο για έξι μήνες. Ήταν επιτυχία και μόνο που οι φρουροί τούς άφηναν να κόβουν καυσόξυλα από το δάσος, για να ζεσταθούν. Ένα χρόνο αργότερα τους πήραν από τα Σολόβκι και τους μετέφεραν στην ηπειρωτική χώρα, όπου θα ζούσαν ακόμη χειρότερα καθώς θα τους έκλειναν σε κελιά και απομονωτήρια με λουκέτο.

Η αναγέννηση και η καμπάνα που χτύπησε ύστερα από 70 ολόκληρα χρόνια

Η αδελφότητα του μοναστηριού

Σχεδόν επτά δεκαετίες αργότερα, το σκηνικό έχει αλλάξει και ο σημερινός ιστορικός θα μιλήσει για μια ουσιαστική αναγέννηση στο πολιτικό σκηνικό αλλά κυρίως στην Εκκλησία του Βορρά:

Το 1988, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία μπήκε στη δεύτερη χιλιετία της ιστορικής της ύπαρξης. Οι εορτασμοί που έλαβαν χώρα στις αρχές του Ιουνίου σε όλες τις επισκοπές της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας σηματοδότησαν την αρχή της δημιουργίας θρησκευτικών κοινοτήτων σε διάφορα μέρη της χώρας, την αναβίωση εκκλησιαστικών ενοριών και μοναστηριών. Μετά από 70 χρόνια, κατά τη διάρκεια της οποίας η άθεη κυβέρνηση διεξήγαγε πόλεμο με την Ορθοδοξία, οι πιστοί της τότε μεγάλης Σοβιετικής Ένωσης άρχισαν να αναθαρρούν. Στα Σολόβκι από τις 19 Αυγούστου 2007, πραγματοποιούνται ιερές ακολουθίες στον Καθεδρικό Ναό Μεταμορφώσεως του Σωτήρος την περίοδο του καλοκαιριού, συνήθως από τον Ιούλιο έως το τέλος Αυγούστου και τις αρχές Σεπτεμβρίου.

Θυσιάστηκαν

Περίπου 60.000.000 άνθρωποι εκείνης της σκοτεινής εποχής και του πονεμένου τόπου εξορίας στη Ρωσία θυσιάστηκαν στον βωμό μιας παράνοιας. Σήμερα αυτές οι ιστορίες έχουν τελειώσει και αποτελούν πικρή μνήμη και παράδειγμα προς αποφυγή παγκοσμίως. Ο πόνος και η βία αποτελούν σκάνδαλο για τον σκεπτόμενο άνθρωπο. Είναι αδύνατο να απαντηθεί το γιατί έγιναν όλα αυτά, στα Σταλινικά γκουλάγκ, όπου όπως έλεγαν οι κρατούμενοι μια μέρα που δεν συνέβαινε κάτι άσχημο ήταν μια ευτυχισμένη μέρα. Στην εξορία των Σολόβκι σήμερα χτυπά η καμπάνα και 100 μοναχοί προσεύχονται για τον εξόριστο από τον παράδεισο άνθρωπο, ώστε να μην είναι μόνο μία η ευτυχισμένη μέρα του, αλλά η αιωνιότητά του.

___________
Σοφία Χατζή

δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, 12.12.2018