ΣΑΤΙΡΙΚΑ ΓΥΜΝΑΣΜΑΤΑ: ΕΠΙΚΑΙΡΑ ΟΣΟ ΠΟΤΕ

Τα κεφάλια του Γένους και του Κράτους.
Ο βουλευτής κι ο δάσκαλος. Τα πιάσαν
όλα τα πόστα! Νους, καρδιά, δικά τους.

Δέσαν το νου· την καρδιά τη ντροπιάσαν.
Νά το ρουσφέτι νά κι η ελληνικούρα,
τ’ άρματά τους. Με κείνα μας χαλάσαν.

Η σκέψη, νούλα. Η Τέχνη, πατσαβούρα.
Ο ψευτοαττικιστής κι ο ψηφοφόρος.
Τ’ άγιο κόνισμα, μια καλικατούρα.

Στη γη που πιάνει και προκόβει ο σπόρος
κάθε λογής τζουτζέδων και πιερρότων,
κι εγώ φυτρώνω ανάξιος ριμαδόρος

μαύρων θυμών και πορφυρών ερώτων.

 Κωστής Παλαμάς , Σατιρικά γυμνάσματα

Δραστικός και επίκαιρος Παλαμάς


Θεοδόσης Πυλαρινός*
ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ, Τα Σατιρικά Γυμνάσματα, Έκδοση σχολιασμένη από τον Μιχάλη Μερακλή, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά  
Πρόσφατα κυκλοφόρησαν, για μία ακόμη φορά, τα πάντα επίκαιρα Σατιρικά Γυμνάσματα του Κωστή Παλαμά. Δύο λόγοι νομίζουμε ότι δικαιώνουν τη νέα αυτή έκδοση: οι επιταγές των ταραγμένων καιρών μας και, ως αποτέλεσμά τους, η ανάγκη μιας ευρείας κυκλοφορίας του έργου αυτού· λόγοι κατά βάση λαϊκής διδαχής και φωτισμού από έναν εθνικό ποιητή που με παρρησία και προσωπικό κόστος απευθύνθηκε στους συνανθρώπους του σε καιρούς πολιτικής αστάθειας και κοινωνικής κακοδαιμονίας, με κακοφορμισμένες τις πληγές έπειτα από μια επαίσχυντη ήττα, απόρροια κακοδιοίκησης και πολιτικοκοινωνικής αναλγησίας και αμοραλισμού.
Η εν λόγω έκδοση απευθύνεται πρωτίστως στο πλατύ κοινό, που αγνοεί ή λησμονεί τη νεότερη ιστορία μας, αλλά και σε όσους θέλουν να ακούν τις τίμιες φωνές που δεν κολακεύουν, αλλά προειδοποιούν για τα κακώς κείμενα. Παράλληλα, αφορά τους κατά περίπτωση υπεύθυνους και τους επαΐοντες, τους διοικούντες και τους πνευματικούς ανθρώπους, οι οποίοι καλούνται στις δύσκολες ώρες να αναλάβουν τις υποχρεώσεις τους, κατά το παραδειγματικό μήνυμα του ποιητή. Η πρωτοβουλία του Ιδρύματος Παλαμά είναι επαινετέα και θα ευχόμαστε να έχει συνέχεια αυτή η ποιοτική εκλαΐκευση. Ο ποιητής υπήρξε διδάχος του λαού του. Όσο ταχύτερα απλωθεί το έργο του, προφητικό σε κάθε περίπτωση, τόσο μεγαλύτερο θα είναι το όφελος.
Οι δύο σειρές των καταιγιστικών αυτών ποιημάτων (20 περιλαμβάνει η πρώτη και 24 η δεύτερη, που συνεκδόθηκαν για πρώτη φορά το 1912), αποτέλεσαν την αντίδραση του οδηγητή ποιητή, ένδειξη ευθύνης και χρέους προς τον λαό του, ενάντια στη διαφθορά και τη σήψη της ελληνικής κοινωνίας, καθώς και ενάντια στη συμμετοχή όλων των επίσημων πολιτικών, στρατιωτικών, οικονομικών, κοινωνικών και παιδευτικών φορέων σε όσα ανόσια τελέστηκαν την τελευταία δεκαετία του 19^ου και την πρώτη του 20ού αιώνα στην Ελλάδα. Με αποκορύφωμα την επαίσχυντη ήττα στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 ο πατριδολάτρης ποιητής εξεγείρεται και με όπλο την αποδομητική σάτιρα καταφέρεται κατά πάντων, και εναντίον του ίδιου του εαυτού του, για τα δεινά που καταταλάνισαν την τότε ελληνική κοινωνία και οδήγησαν το κράτος στον έσχατο κίνδυνο. Και η οργή και ο θυμός του έπιασαν τόπο.

__________________________________

Ο κόλακας κι ο ψεύτης χαλασμοί σου,

της αμαρτίας πατρίδα, άμυαλη Μάνα ,

του κόσμου είσαι το σκύβαλο· απελπίσου!

Σε λιώσανε τα χάιδια τα λαοπλάνα

στου κόλακα τα χέρια και στου ψεύτη·

χτυπήστε τη νεκρώσιμη καμπάνα!

Η ψυχή μου με το θυμό παντρεύτη·

δε στρώνω στο κιβούρι σου πορφύρα

το δεκαπεντασύλλαβο του Κλέφτη.

Χορδή στη σιδερένια σου την λύρα,

σκληρή και λαμπερή σαν το διαμάντι,

ταίριασα κι άλλη μια· για σένα πήρα

το τρίστιχο απ’ την Κόλαση του Δάντη!

 ________________________________
Η ιστορία, λοιπόν, μπορεί να μην επαναλαμβάνεται, τα ανθρώπινα όμως λάθη, η αδιαφορία, ο κυνισμός, η φιλοχρηματία, ο ωχαδερφισμός, σίγουρα επαναλαμβάνονται· και βέβαια συνεπιφέρουν παθήματα, αφού δεν έγιναν μαθήματα. Ό,τι συνέβη τότε, λειτουργεί παραδόξως, αφύσικα κι όμως αληθινά, και τα τελευταία χρόνια: το παρελθόν, με άλλα λόγια, οξύμωρα πράγματι, είναι αυτό που ανακαλεί το παρόν και εμβάλλει φόβους για το μέλλον. Οι τότε εικόνες, οι περιγραφές, οι επικρίσεις του Παλαμά, οι αναδρομές του στην ιστορία «ανασύρουν» από την αμεριμνησία το σήμερα.
Η διδαχή του ποιητή στα Σατιρικά Γυμνάσματα, θεωρημένη με σύγχρονο τρόπο, τον σχολιασμό εννοούμε του καθηγητή Μιχάλη Μερακλή, καθιστά πραγματικά επίκαιρα τα ποιήματα αυτά. Οι φασουλήδες και οι παλιάτσοι, οι υποκριτές, οι δήθεν νοικοκύρηδες, οι κατεργάρηδες, οι «τρανοί», οι πολιτικοί, οι ποικιλώνυμοι προστάτες, οι γραμματισμένοι, οι δυνατοί του χρήματος, οι δημοσιογράφοι των «αφρόντιστων εφημερίδων», οι δάσκαλοι και οι ντοτόροι, οι ρασοφόροι, οι μανταρίνοι, οι πολιτικάντηδες, όλοι ανεξαιρέτως δέχονται τα βέλη του θυμωμένου ποιητή, εφόσον όλοι είναι υπεύθυνοι για την κατάντια ενός συνυπεύθυνου λαού.
Η οργή και ο θυμός, δοσμένα με τον ελεγειακό λυρισμό του ποιητή, ξεχειλίζουν, όταν αναφέρεται εγκαυστικά στην κοινωνική κατάσταση της εποχής εκείνης. Ο Παλαμάς γνωρίζει καλά την ελληνική πραγματικότητα και οι σκηνές της, που επιχειρηματολογικά αξιοποιεί, πείθουν. Ο διπολισμός του, η αμφιθυμία του, ο διχασμός του, εν τέλει, αποτελούν στοιχεία της ψυχικής του «διάστασης», με την οποία επίσης αντιπαλεύει. Ο ευαίσθητος ποιητής καταστηλιτεύει την παντοδυναμία τού εγώ και την εξαφάνιση του εμείς· η οργισμένη, και ενίοτε οργίλη, φωνή του είναι το έσχατο μέσο να ξυπνήσει υπνώττουσες συνειδήσεις, το χαύνο πλήθος που, αναζητώντας κατόπιν εορτής τους εκμεταλλευτές και τους προδότες του, παραβλέπει τα αποτελέσματα της κακοδαιμονίας του.
Τα Σατιρικά Γυμνάσματα δεν αξιολογήθηκαν, όπως τους έπρεπε, για την ποιητική αξία τους. Ωστόσο, συνιστώντας μια άλλη πτυχή της ποιητικής του πολύμορφου έργου του δημιουργού τους, εκτός από την πολιτική τους σημασία προβάλλουν και τους καλλιτεχνικούς στόχους του. Εντασσόμενα, μάλιστα, μέσα στο τεράστιο έργο του αποκαλύπτουν τον ξεχωριστό ποιητικό τρόπο που αξιοποίησε τη σάτιρα, προικίζοντάς την με πρωτόγνωρα μεταπτωτικά στοιχεία. Μπορεί δηλαδή η οργή να πυροδότησε την έμπνευσή τους, όμως δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητη η στοχαστική διάθεση που μετριάζει την τραχύτητα της αγανάκτησης, καθώς και η μετρική τους απόδοση, εναρμονισμένη στην ευελιξία της δαντικής τερτσίνας.
________________________________


Ζαγάρια και τσακάλια και κοκόροι
σηκωτοί κάθε τόσο στο ποδάρι
μόρτηδες, λούστροι, αργοί, λιμοκοντόροι

Στον αφέντη χαρά που τους λανσάρει!
Και ποια είναι τα σωστά ποια τα μεγάλα
που την ορμή τούς δίνουν και τη χάρη;

Προδότες οι Τρικούπηδες. Κρεμάλα!
Κι οι Ψυχάρηδες; Γιούχα! Πλερωμένοι.
Να η Ελλάδα! Αρσακιώτισσα δασκάλα,

με λογιότατους παραγιομισμένη.
Κι ο Ρωμιός; Αφερίμ! Μυαλό; Κουκούτσι.
Από τον καφενέ στην Πόλη μπαίνει

του ναργιλέ κρατώντας το μαρκούτσι.


________________________________
Η σχολιαστική εργασία του Μιχάλη Μερακλή, αναδεικνύει το έργο του Παλαμά, δίνοντάς του διαχρονικό κύρος, αποδεικνυόμενο στην πράξη. Εγκυρότατος γνώστης της ιστορίας και της λογοτεχνίας μας, είναι από τους λίγους που έχει εντρυφήσει πολυδιακειμενικά στην εποχή των Σατιρικών Γυμνασμάτων. Δεν είναι μόνο η φιλολογική σκευή του και η πολύπτυχη ερμηνεία του, που καθιστούν προσβάσιμα τα δύσκολα για τον μέσο αναγνώστη αυτά ποιήματα· είναι και το υλικό από άλλες θεωρητικές επιστήμες που επιστρατεύει για να πείσει. Διότι δεν αναζητεί την αλήθεια μονόπλευρα. Τα πορίσματα όλων των κλάδων που επικαλείται στα σχόλιά του, συμπίπτουν – μάρτυρας η μεγάλη και επιλεγμένη βιβλιογραφία του. Η λαογραφία, η αρχαιογνωσία, η γλωσσολογία, τα παραθέματα από ποιητές του διαμετρήματος του Κάλβου, του Σολωμού, του Ρίτσου, του Καβάφη, του Βαλαωρίτη, του Παπαδιαμάντη, το δημοτικό τραγούδι, το Κρητικό θέατρο και ο λαϊκός πολιτισμός, οι παραπομπές σε θρησκευτικά κείμενα, όλα συντελούν στην ανάδειξη του πατριωτικού βάθους και της ευθύνης που ενέχει η ποίηση αυτή· όλα συναποδεικνύουν αποστομωτικά το μέγεθος του κοινωνικού μαρασμού. Αλλά και επιμέρους βοηθητικό υλικό, από τη μετρική, από την ιστορία των ιδεών (οι παρατηρήσεις του σχολιαστή για το γλωσσικό και την αρνητική επενέργεια της καθαρεύουσας αποτελούν ερμηνευτικά κλειδιά των ποιημάτων), ζητήματα ειδολογικά (κυρίως για τη σάτιρα) και δομικά, δεν συντελούν απλώς στην κατανόηση αλλά συνιστούν συνδέσμους, οι οποίοι συνάπτουν τον απλό αναγνώστη με τον ειδικό, καθιστώντας έτσι τον σχολιασμό εύπεπτο στον μεν και επιστημονικό στον δε. Ο Μιχάλης Μερακλής αποκρυπτογραφεί με φιλολογική οξυδέρκεια και κρίνει με ξεχωριστή εμπειρία και νηφαλιότητα, δίνοντας καλλιτεχνική και χρηστική αξία στους στίχους του Παλαμά, που συντέθηκαν ακριβώς για να κινητοποιήσουν, για να ενεργοποιήσουν τον πολίτη, να του υποδείξουν το μέγεθος του χρέους του.
__________________________________

Οι βωμοί συντριμμένοι και σβησμένα
τα πολυκάντηλα όλα της λατρείας.
Ούτ' η Αθηνά, πολεμική παρθένα,

και μήτε η ευλογία της Παναγίας.
Σ' αρχαία και νέα, παλάτια και ρημάδια
τ' άδειο παντού· το κρύο της αθεΐας.

Σαν αγριμιών και σαν αρνιών κοπάδια
ζουν οι ζωές, τρων, τρώγονται και πάνε.
Κι απάνου απ' όλα των θεών τα βράδια

υπέρθεα ξωτικά φεγγοβολάνε
μακριά από μας Ιδέα και Επιστήμη.
Βάρβαροι σε ναούς τις προσκυνάνε.

Τ' άτι σου ακόμα μας πατά, Μπραΐμη!


___________________________________
Θα επισημάνουμε ιδιαιτέρως αφενός τον σεβασμό και την αξιοποίηση από τον σχολιαστή προγενέστερων μελετητών των Σατιρικών Γυμνασμάτων, και αφετέρου την επιβεβαίωση της συνέπειας του ποιητή και της ηθικής του στάσης με την αξιοποίηση πλείστων όσων παραθεμάτων από το άλλο έργο του, επικυρωτικών της αταλάντευτης διαχρονικής διαδρομής του και των κατά καιρούς ολοκληρωμένων θέσεών του, που συγκεντρώθηκαν εν είδει συναγερμού, όταν πλέον η κατάσταση είχε περιέλθει σε αδιέξοδο. Θα λέγαμε, περαίνοντας, ότι εκτός από την ευκινησία του Παλαμά (ερμηνευτική του διπολισμού του) και την πολιτική νουθεσία που ενέχει το έργο του, ο Μιχάλης Μερακλής με την προβολή της πολυμορφίας των ποιημάτων και της πολυγνωσίας του ποιητή (προσεγγίζει, σημειωτέον, όλα τα φλέγοντα ζητήματα του καιρού του – η αναφορά στο γυναικείο ζήτημα αποτελεί πρόσθετη απόδειξη), υπέδειξε την ανάγκη ύπαρξης των πνευματικών εκείνων οδηγών, των ανεπηρέαστων από τις οχληρές κραυγές ταγών, που θα αναφαίνονται και θα αντιστέκονται στην όποια ηθική, πρωτίστως, παρακμή.
Θα σημειώσουμε κλείνοντας ότι η έκδοση αυτή πραγματοποιήθηκε με την ευγενική χορηγία του κ. Χρήστου Ζιώγα. Στις δύσκολες μέρες που διερχόμαστε πρωτοβουλίες του είδους αυτού αποτελούν παραδείγματα προς μίμηση.

*Ο Θεοδόσης Πυλαρινός είναι ομότιμος καθηγητής Φιλολογίας του Ιόνιου Πανεπιστημίου
πηγή