Ο Καρεώτης Ιεροψάλτης Διάκονος Διονύσιος Φιρφηρής (+1990)

«Οὐκ εἴ τις τῷ στόματι προφέρει τὰ τοῦ ψαλμοῦ ρήματα, οὗτος ψάλλει τῷ Κυρίῳ· ἀλλ᾿ ὅσοι ἀπὸ καρδίας καθαρᾶς ἀναπέμπουσι τὰς ψαλμωδίας…».

Κατανοητὰ μποροῦν νὰ γίνουν τὰ λόγια αὐτὰ τοῦ μεγάλου πατρὸς Ἁγ. Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, ἰδιαιτέρως ἂν κάποιος ἔτυχε νὰ ἀκούσει ζωντανὰ ἢ ἀπὸ ἠχογραφήσεις, τὸν μακαριστὸ διακο-Διονύσιο Φιρφιρῆ, ὁ ὁποῖος ὅσο κανεὶς ἄλλος καλύτερα τὰ κατάφερνε, μὲ τὸ χάρισμα τῆς γλυκυφωνίας του, στὴν ἐννοιολογικὴ ἀπόδοση τῶν λέξεων καὶ μουσικῶν φράσεων, μὲ ἐκεῖνον τὸν ἀκριβέστατο καὶ ὅλως ἰδιάζοντα τρόπο ἐκτελέσεως τῶν σημείων ποιότητος τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς μας. Ἡ ἐκ νεότητός του πλήρης ἀφιέρωσή του στὸ Περιβόλι τῆς Παναγίας, τὸν ἀξίωσαν ἀληθινὰ νὰ ψάλλει «ἀπὸ καθαρᾶς καρδίας», ἀφοῦ ὁ κατὰ κόσμον Δημήτριος Κοῦκος, ἐκ Ρεβενικίων Μεγάλης Παναγίας Χαλκιδικῆς, γεννήθηκε τὸ 1912, προσῆλθε στὸν μοναχισμὸ τὸ 1920 (8 δηλ. ἐτῶν!), ἐκάρη μοναχὸς τὸ 1928, χειροτονήθηκε διάκονος τὸ 1930 ἀπὸ τὸν Μητροπολίτη Μοσχονησίων Φώτιο, ἐκάρη μεγαλόσχημος τὸ 1975, καὶ ἀφοῦ κοινώνησε στὴν προηγιασμένη, κοιμήθηκε στὶς 24 Μαρτίου τοῦ 1990. Τὸ Ἅγιον Ὄρος, ἀγαπώντας πιστὰ καὶ μὲ γνώση τὴν ἀρχαία παράδοση, φιλοξένησε στὸ Κουτλουμουσιανὸ Καρεώτικο Κελλὶ τοῦ Προφήτη Ἠλία, τὸν θερμὸ καὶ ἀνύστακτο αὐτὸν φίλο τῆς βυζαντινῆς ψαλμώδησης, λαμπρὸ ἐκφραστὴ ἑνὸς βαρύτιμου ἐκφραστικοῦ πλούτου.

Μὲ σεμνότητα κι ἀρχοντιὰ ἔψαλλε πάνω ἀπὸ ἐξήντα χρόνια ἀκούραστα, διατηρώντας τὴν παράδοση τοῦ ἀρχαίου ὡραίου ὕφους σὲ αὐτὸ τὸ ὑπερχιλιόχρονο πολιτισμικὸ ἐργαστήρι τῆς σοφίας καὶ τῆς τέχνης, ποὺ ὀνομάζεται Ἄθωνας. Ἡ ἐνασχόληση μὲ τὴν μακραίωνη αὐτὴ ψαλτικὴ παράδοση τῶν Ἁγιορειτῶν πατέρων στὴν σύγχρονη ἐποχή, ἀποτελεῖ μιὰ πρόκληση ἀλλὰ καὶ πρόσκληση γιὰ ἀναζήτηση καὶ ἐμβάθυνση στὸ οὐσιαστικὸ νόημα τοῦ τρόπου τῆς ἀποδόσεως τῶν ὕμνων ἀπὸ πατέρες ποὺ ἀσκοῦνται στὴν ἀρετὴ σ᾿ αὐτὸ τὸ ἁγιασμένο βουνό.

Μὲ τὴν φωνὴ ὅμως τοῦ μακαριστοῦ π. Διονυσίου Φιρφιρῆ, ἔχουμε μιὰ ἐντονότερη καὶ πιεστικότερη ἀπαίτηση, ἀφοῦ ἡ ἰδιότυπη καὶ μοναδικὴ φωνή του καὶ ὄχι μόνο, τὸν ἔχουν κάνει γνωστὸ στοῦ κόσμου τὰ πέρατα, εἰδικὰ τὰ τελευταῖα χρόνια μὲ τὴν διεύρυνση τῆς διαδικτυακῆς ἐπικοινωνίας. Ἡ ἀρχοντικὴ διατύπωση τῶν φράσεων, ἡ βαθειὰ γνώση τοῦ παραδοσιακοῦ ὑλικοῦ, ἡ προσωπική του φαντασία καὶ ἀντίληψη, ἀποδίδει τὴν ἔννοια καὶ τὴν ἀτμόσφαιρα τῆς μουσικῆς ἑνότητας, στὴν ὁποία εἰσάγει τὸν ἀκροατή-πιστὸ εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς καὶ μόνο μὲ τὸ ἀπήχημα. Ὁ ρυθμὸς στὸν ὁποῖο ψάλλει εἶναι τὸ κυρίαρχο δεδομένο. Σ᾿ αὐτὸν ὑποτάσσονται ὁ χρόνος, οἱ μουσικὲς φράσεις, ἡ ἐκφορὰ τῶν ποιοτικῶν χαρακτήρων καὶ ὅλα τὰ ποικίλματα. Ὁ ἰδιότυπος ρυθμικὸς κυματισμὸς τῆς φωνῆς του, ἀποκτᾶ κεφαλαιώδη σημασία γιὰ τὴν ἱστορία τῆς μουσικῆς. Ἡ βιωμένη πνευματικότητά του, ἡ ἀληθινὴ ψυχοσωματικὴ μέθεξή του λόγῳ καὶ τῆς μοναχικῆς ἰδιότητας, ἡ ἀπαράμιλλη ἐκφραστικὴ δύναμη, ἡ ἑξηντάχρονη ἐμπειρία ψαλτικῆς ἑρμηνείας σὲ χώρους ἀπαιτητικοὺς καὶ αὐστηροὺς ὡς πρὸς τὰ «παραδεδομένα», οἱ ἀνάγκες τῶν λοιπῶν πατέρων γιὰ συμμετοχὴ στὰ εὐφρόσυνα ἀλλὰ καὶ κατανυκτικά, διαγράφουν ἕνα συλλογικὸ λατρευτικὸ βίωμα, ποὺ καταγράφεται μέσα ἀπὸ τὶς λιγυρόφθογγες μολπές του. ῾Η σημασία τῆς ἑρμηνείας του συμπυκνώνει στὸν πυρήνα της τὴν μακραίωνη ζώσα ψαλτικὴ διαδρομὴ τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Ἡ ἑρμηνεία τοῦ πατρὸς Διονυσίου διατηρεῖ στο ἀκέραιο τὴν σημασία της. Λιτὴ καὶ στιβαρή, μὲ πειθαρχημένο ὕφος καὶ ρυθμὸ καὶ πάνω ἀπ’ ὅλα κλασικὴ καὶ ὑποδειγματική. Ἔτσι, ἡ ρυθμικὴ κίνηση, ἡ μέριμνα τῆς μελισματικῆς ἐκφραστικότητας, ἡ διαυγὴς καὶ πλούσια ἠχητικότητα, ἀποτελοῦν μιὰ ἱστορικὴ ἑρμηνευτικὴ παρακαταθήκη. Ἔχουμε δηλαδὴ ὅλοι ἐμεῖς τὴν ἐμπειρία τῆς ζωντανῆς ψαλτικῆς ἐκτέλεσης, καθὼς ἔχει σμιλευθεῖ στὸν φυσικὸ λειτουργικό της χῶρο. Ἐκεῖ ποὺ οἱ τοιχογραφίες τῶν ἁγίων σὲ «πλησιάζουν»· ὅπου ἐσὺ «πλησιάζεις» τοὺς Ἁγίους· ἐκεῖ ὅπου ὁ Θεὸς «συγκαταβαίνει τῷ γένειτῶν ἀνθρώπων»· στὸ Ναό.

Ἔχει γραφεῖ ἀπὸ τὸν Θεοφιλέστατο Ἐπίσκοπο Ροδοστόλου κ. Χρυσόστομο ὅτι «ἄξιζε σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπίγεια ζωή σου νὰ εἶσαι σὲ ἀναμονὴ γιὰ νὰ ἀκούσεις καὶ νὰ ἀπολαύσεις τόσο ἀπόκοσμη καὶ οὐράνια ἁρμονία». Καὶ κάποιος ἄλλος ἔγραψε στὸ διαδίκτυο: «Δὲν ξέρω ἂν ὁ Νικόλαος Σμύρνης (1790 – 1887) εἶχε σκεφτεῖ τέτοιον ἰδανικὸ ἑρμηνευτὴ ὅταν ἔγραφε «Τὸ ὄμμα τῆς καρδίας μου». Ἂν ὁ Σωτήριος Βλαχόπουλος (1830 – 1870) εἶχε ὑποπτευθεῖ τέτοια ἐσωτερική, ὁλότελα πνευματικὴ ἑρμηνεία, στὰ «ἐξωτερικὰ μέλη» του. Ὁ Φιρφιρῆς ψάλλει «ἀγαλλομένῳ ποδί». Καὶ ὑπομνηματίζει ἐμφαντικὰ τὴν τραγωδία τοῦ πεσόντος ἀνθρώπου, ἀλλὰ καὶ τὴν ἐλπίδα τῆς Ἀναστάσεώς του. Ἐκφράζει τὸν ἀόρατο πόλεμο ποὺ συντελεῖται στὴν ψυχή μας, τὶς περισσότερες φορὲς ἀνεπιγνώστως. Ψάλλοντας, μᾶς ὁδηγεῖ σὲ περιοχὲς ἐνσυνείδητες τῆς ὕπαρξης, ὅπου δὲν ὑπάρχει ἀπάτη ἢ ἐπιτήδευση, ψευδαίσθηση ἢ εὐσεβιστικὴ παραίσθηση, ἀλλὰ ῥωμαλέο φρόνημα, πλέριο εὐαισθησίας καὶ ἀληθείας»!

Ὁ π. Διονύσιος δὲν ὑπῆρξε τακτικὸς διδάσκαλος τῆς Ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς. Τὰ περισσότερα μαθήματα τὰ παρέδωσε στοὺς γείτονες πατέρες τῆς Ἱ. Μ. Κουτλουμουσίου. Παρέδωσε ὅμως καὶ πάμπολλα μαθήματα στὸν ἐπὶ καλλιφωνίᾳ διακρινόμενο μοναχὸ (τότε) καὶ νῦν ἱερομόναχο Ἀντίπα τὰ ἔτη 1982 ἕως 1989, χάρις στὸν ὁποῖο ἔχουμε πάμπολλες ἠχογραφήσεις τοῦ γέροντος μὲ σπουδαιότατα μαθήματα (σὲ παραλλαγὴ καὶ μέλος) ὅπως Χερουβικὰ τοῦ Θ. Φωκαέως & Νικολάου Σμύρνης, Κοινωνικὰ Ἑβδομάδος & Νικολάου Σμύρνης, Δοῦλοι Κυρίου Πέτρου Λαμπαδαρίου, Ἀνοιξαντάρια κ.τ.λ., ἀλλὰ καὶ πιὸ πολλὲς ἀπὸ Ἀγρυπνίες ποὺ ὁ ἴδιος λάμπρυνε μὲ τὴν παρουσία του, καὶ σὺν Θεῷ θὰ ἐκδοθοῦν.

Μὲ τὴν μέριμνα τοῦ Ἄρχοντος Πρωτοψάλτου τῆς Ἁγιωτάτης Ἀρχιεπισκοπῆς Κωνσταντινουπόλεως (1994) κ. Λυκούργου Ἀγγελοπούλου τὴν δεκαετία τοῦ 1980 κυκλοφόρησαν οἱ πρῶτες ἠχογραφήσεις τοῦ π. Διονυσίου, μέσα ἀπὸ κασσέτες τῆς ΕΛ.ΒΥ.Χ. Ὁ κ. Ἀγγελόπουλος ἔγραφε μέσα σὲ αὐτὲς: «Στην ἑρμηνεία τοῦ π. Διονυσίου διακρίνουμε τὴ σαφὴ καὶ ἀναμφισβήτητη γνώση τῆς ἐνέργειας τῶν σημαδιῶν, ἀλλὰ καὶ τὴν ἀνάγλυφη διατύπωση τῶν μουσικῶν φράσεων, ἕνα συνδυασμὸ βαθύτατης ἔμπνευσης καὶ ὁλοκληρωμένης τεχνικῆς».

Ὁ φιλόλογος Μανόλης Χατζηγιακουμῆς ἔχει κυκλοφορήσει στὴ σειρὰ «ΜΝΗΜΕΙΑ Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς» ἠχογραφήσεις τοῦ Γέροντος. Πρέπει ἀσφαλῶς νὰ ἀναγνωρίσουμε στὸν φιλόλογο, μουσικοερευνητή, ἐκδότη καὶ ἐκλεκτὸ αὐτὸ ἐπιστήμονα τὸ τεράστιο καὶ μοναδικὸ ἔργο ποὺ ἐπιτελεῖ καὶ προσφέρει μὲ τὴν συγκεκριμένη μουσικοφιλολογικὴ ἐκδοτικὴ σειρά του, διότι μὲ αὐτὴν διασῴζει συστηματικὰ σπουδαῖες ἑρμηνεῖες μεγάλων παλαιῶν ψαλτῶν, ἐκ τῶν ὁποίων κάποιοι ἔχουν ἤδη ἐγκαταλείψει τὸν προσωρινὸ τοῦτο κόσμο.

Θὰ ὁλοκληρώσω τὸ ἄρθρο μὲ κάτι ποὺ παλαιότερα εἶχε πεῖ ὁ π. Διονύσιος: «ὅσους μοναχοὺς καὶ λαϊκοὺς μπόρεσα, τοὺς βοήθησα… Δὲν ἔχω καμμία ἀξίωση νὰ λέγομαι πρωτοψάλτης, ἁπλῶς ἕνας ταπεινὸς ψάλτης· μόνο νὰ βγάζω τὸν παπὰ ἀπὸ τὴ λειτουργία…».

ΠΗΓΗ: ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΥ ΧΡΥΣΟΒΑΛΑΝΤΗ ΘΕΟΔΩΡΟΥ, Ο ΚΑΡΕΩΤΗΣ ΙΕΡΟΨΑΛΤΗΣ ΔΙΑΚΟΝΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΦΙΡΦΙΡΗΣ, «ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ», τευχ.233, ετ. 22ο, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012, σ. 52 κ.ε.

Ακούστε το γλυκύτατο αηδόνι!