Το τέλος του φιλμ (ή πώς τα pixels νίκησαν την χημεία)

του Γιώργου Κόκουβα

Η φωτογραφία πέθανε, ζήτω η φωτογραφία. Περίπου ενάμιση αιώνα μετά την ίδρυσή της, η ιστορική εταιρία Kodak έκανε αίτηση για να συμπεριληφθεί στο άρθρο 11 της αμερικανικής νομοθεσίας (λέγε με χρεοκοπία) και για άλλη μια φορά έγινε εμφανές με βίαιο τρόπο αυτό που οι ρομαντικοί αυτού του κόσμου -ή όσοι γεννήθηκαν πριν το 1990- αρνούνται να αποδεχθούν: Το φιλμ κάηκε.

Μια εικόνα, χίλιες λέξεις και πολλή Ιστορία

Πότε αποκτήσατε την πρώτη σας ψηφιακή φωτογραφική μηχανή; Πάω στοίχημα πως δυσκολεύεστε να θυμηθείτε, παρότι δεν έχουν περάσει ούτε δέκα-δεκαπέντε χρόνια από τότε. Στην θέση του «τότε» μπορείτε να βάλετε εκείνες τις τελευταίες σας διακοπές, πριν τις οποίες έπρεπε να καταφύγετε στο φωτογραφείο της γειτονιάς για 36άρι φιλμ, ή εκείνο το ταξίδι σας όπου ήσαστε αναγκασμένοι να τσεκάρετε κάθε λίγο «πόσες στάσεις έμειναν» στην μηχανή-μπακατέλα σας.

Κι όμως, την αγαπούσαμε εκείνη την μπακατέλα
Όπως και η προηγούμενη γενιά αγαπούσε τα ενσταντανέ των Polaroid μιας χρήσης και την ιεροτελεστία του «φυσήματος» για άμεση εμφάνιση. Κι όπως οι κλασικοί κινηματογραφιστές λάτρευαν το φιλμ πάνω στο οποίο αποτύπωναν τα καρέ τους. Όλες εκείνες οι «παλιές αγαπημένες» έχουν μια κοινή συνισταμένη: την χημεία. Άλατα αργιλίου, επιστρώσεις, ζελατίνη και άλλα στοιχεία – ή πιο απλά, το φιλμ, που κατέκτησε την φωτογραφική συνείδηση του 19ου και 20ου αιώνα.

Η αρχή έγινε στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν ο Nicéphore Niépce συνδύασε την γνωστή από την αρχαιότητα camera obscura με φωτοευαίσθητο χαρτί και αποτύπωσε σε αυτό τις πρώτες «μόνιμες εικόνες», η παλιότερη σωζόμενη από τις οποίες είναι το διπλανό «φυσικό τοπίο».

Ακολούθησαν οι «δαγγεροτυπίες» του Louis Daguerre και οι προσπάθειες του Henry Fox Talbot να αναμίξει χημικά για να παράγει φωτοευαίσθητες επιφάνειες. Κάπου στο 1880, ο George Eastman στήνει την επιχείρησή του στο Rochester της Νέας Υόρκης και μερικά χρόνια μετά δημιουργεί την πρώτη φωτογραφική μηχανή Kodak, η οποία περιείχε ρολό χαρτιού περίπου 6 μέτρων, ικανό να δώσει 100 κυκλικές φωτογραφίες 2,5 ιντσών. Το motto της εταιρίας ήταν «Εσείς πατήστε το κουμπί. Αφήστε σε εμάς να κάνουμε όλα τα υπόλοιπα». Το 1890, το χαρτί της Kodak αντικαταστάθηκε από φιλμ: Ήταν η αρχή της απόλυτης κυριαρχίας του που θα κρατούσε περίπου έναν αιώνα.

Φωτογραφικές (σ)τάσεις

*Οι αδελφοί Lumiere εφευρίσκουν τον κινηματογράφο στα τέλη του 19ου αιώνα και φέρνουν μάλιστα το έγχρωμο φιλμ στην ένατη τέχνη, το 1907. Παρότι η έγχρωμη φωτογραφία ήδη είχε κάνει τα νηπιακά της βήματα παλιότερα, η διαφημιστική πραγματικότητα εκείνης της περιόδου την έφερε στο προσκήνιο.

*Το 1917, η εταιρία Nippon Kogaku K.K., που θα εξελιχθεί αργότερα σε Nikon ιδρύεται στο Τόκυο. Οι φωτογραφικές μηχανές τότε έμοιαζαν κάπως έτσι (βλ. διπλανή φωτό).

*Το 1924, η εταιρία Leitz λανσάρει την Leika, την πρώτη μηχανή με φιλμ 35 χιλιοστών υψηλής ποιότητας.

*Η έννοια «Technicolor» εισβάλλει στον κινηματογράφο, εντάσσοντας τρεις επιστρώσεις ασπρόμαυρου αρνητικού στην ίδια κάμερα υπό διαφορετικά φίλτρα, υποσχόμενη πρωτόγνωρες εμπειρίες στους θεατές της σκοτεινής αίθουσας.

*Η εταιρία Fuji Photo Film ιδρύεται το 1938 και η Kodak λανσάρει το Kodachrome (έγχρωμο φιλμ με πολλές επιστρώσεις). Εν τω μεταξύ, η φωτογραφία έχει εισβάλλει στην καθημερινότητα των πολιτών λόγω της ακμής των περιοδικών, όπως το LIFE, οι φωτογράφοι του οποίου κάλυψαν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

*Η Kodak φτάνει… στο φεγγάρι το 1969, όταν ο Neil Armstrong παίρνει μαζί του μια φωτογραφική μηχανή και απαθανατίζει τις πρώτες –αμφιλεγόμενες- φωτογραφίες από την Σελήνη. Έξι χρόνια αργότερα, κατασκευάζεται και η πρώτη ψηφιακή μηχανή, που τότε είχε το μέγεθος… τοστιέρας.

*Γύρω στο 1990, η Canon κυκλοφορεί στην αγορά τους πρώτους ηλεκτρονικούς φακούς της, ενώ κάνει την παρθενική του εμφάνιση το software που έμελλε να αλλάξει πολλά: Γεννιέται το Adobe Photoshop. Ακολουθεί η επέλαση των Photo CDs.

Η παρακμή

Αν το τέλος του φιλμ δεν σηματοδοτείται από την έλευση των πρώτων ψηφιακών μηχανών στις γραμμές που διαβάσατε πριν λίγα δευτερόλεπτα, σίγουρα θα το βρείτε στην χρεοκοπία της Polaroid το 2001. Ή στην είδηση πως η Kodak σταμάτησε να παράγει φωτογραφικές μηχανές με φιλμ το 2004 – η Nikon ακολούθησε το 2006. Ή στο γεγονός πως, αν δεν είστε φωτογράφος, έχετε να πιάσετε στα χέρια σας φιλμ ή τυπωμένη φωτογραφία εδώ και χρόνια. Σε κάθε περίπτωση, η πρόσφατη χρεοκοπία της Kodak απλώς σφραγίζει κάτι ήδη τετελεσμένο.


Το φιλμ δεν χάνεται… προσαρμόζεται

Ναι, τα pixels έχουν νικήσει κατά κράτος τα παραδοσιακά φιλμ. Οι φωτογραφίες σας πια δεν μπαίνουν σε ογκώδη άλμπουμ με ζελατίνες, αλλά μετρούνται σε megabytes στον σκληρό σας δίσκο. Δεν χρειάζεται πλέον να γυρίσετε χειροκίνητα το φιλμ στην επόμενη στάση για να βγάλετε μια φωτογραφία, παρά να ακουμπήσετε απλώς την οθόνη αφής του smartphone σας.

Παρ’ όλα αυτά, μεγάλη συζήτηση επιδέχεται η έννοια «θάνατος της αναλογικής φωτογραφίας». Κι αυτό γιατί αφενός η ψηφιακή φωτογραφία δεν έχει φτάσει ακόμη την ποιότητα της αναλογικής, και αφετέρου το φιλμ δεν θα σταματήσει να ενδιαφέρει ένα ειδικό κοινό. Για τους επαγγελματίες ή και ερασιτέχνες φωτογράφους, τα διάφορα είδη φιλμ με την ποικιλία ευαισθησίας και τα χαρτιά εκτύπωσης είναι ο καμβάς τους και δεν πρόκειται να σταματήσουν να «ζωγραφίζουν» πάνω τους. Στον κινηματογράφο συμβαίνει κάτι ανάλογο: Οι περισσότεροι σκηνοθέτες έχουν ενδώσει στον πειρασμό που λέγεται ψηφιακή κάμερα, αλλά πολλοί είναι αυτοί που επέστρεψαν μετά το «παραστράτημά» τους στο πανάκριβο κατά τα άλλα κινηματογραφικό φιλμ. Άλλωστε, σε όλους τους κινηματογράφους, ακόμη και εν έτει 2012, η προβολή δεν αρχίζει με ένα κλικ, αλλά με το γύρισμα της μπομπίνας.