Καϊμακτσαλάν: Ο... καθ' ημάς βόρας

Χρειάζεται τύχη να σταθείς σε μία από τις κορυφές του Βόρα (Καϊμακτσαλάν) και να ατενίσεις τη γύρω περιοχή χωρίς ομίχλη. Κάτω από το συνήθως χιονισμένο τοπίο του βουνού η λίμνη Βεγορίτιδα και οι γραφικοί παραλίμνιοι οικισμοί της, ο υγροβιότοπος του Αγρα με την πλούσια ορνιθοπανίδα, τα ανεμόπτερα της αερολέσχης, που ίπτανται αθόρυβα στις πλαγιές μαζί με χρωματιστά παραπέντε. Με λίγο περισσότερη προσπάθεια, φανταζόμαστε στην πλευρά της Αλμωπίας τα θερμά νερά των λουτρών Πόζαρ που αχνίζουν στο κρύο και τις εξάμετρες σάρισες των Μακεδόνων του Αλεξάνδρου από το βαθύ πράσινο του Μαύρου Δάσους.

Νίκος Κουφάκης

Το Καϊμακατσαλάν ή Βόρας είναι ένα βουνό που συχνά του αρέσει να παίζει κρυφτό με όσους το κοιτούν. Από τα «πόδια» του, στον παλαιό Αγιο Αθανάσιο, παρατηρούμε απελπισμένοι τον ψηλό ορεινό όγκο που κρύβεται για μέρες πίσω από την υγρή καταχνιά και θυμόμαστε τον Αγγλο περιηγητή του 18ου αιώνα, Τζορτζ Σ. Σκοτ, που παρατηρούσε ότι «με την ομίχλη, το Καϊμακτσαλάν τις περισσότερες φορές σε αφήνει μόνο να το φανταστείς αλλά όχι και να το δεις». Τις καθημερινές ο παλαιός Αγιος Αθανάσιος κινείται σε νωχελικό ρυθμό, σαν να προετοιμάζεται για το Σαββατοκύριακο να υποδεχτεί στις φροντισμένες και πολυτελείς εγκαταστάσεις του λάτρεις του σκι, του χειμερινού τουρισμού, των σπορ του βουνού.

Από το χιόνι και την παγωνιά του Βόρα, 1 ώρα δρόμος από το Χιονοδρομικό, στην πλευρά της Αλμωπίας, βυθιζόμαστε στα ζεστά ιαματικά νερά του Πόζαρ, που αναβλύζουν ζεστά από τα βάθη των πετρωμάτων δημιουργώντας φυσικές πισίνες και λουτρά ανάμεσα σε πυκνή βλάστηση και πλατάνια.Κατεβαίνοντας τον Αγιο Αθανάσιο το ορεινό τοπίο καταλήγει, ανάμεσα σε ομοιόμορφα φυτεμένες εκτάσεις με μηλιές, κερασιές και ροδάκινα, στην αλπικού τύπου λίμνη της Βεγορίτιδας, σε υψόμετρο 600 μέτρων πάνω από τη θάλασσα. Γύρω από τη Βεγορίτιδα η φθινοπωρινή Αρνισσα, με το τζαμί και τα καζάνια της, ο Αγιος Παντελεήμονας με τους ψαράδες του και η Περαία με το θαυματουργό ξωκλήσι της, μακριά από την τουριστική κίνηση του Αγ. Αθανασίου, προσφέρονται για μια αναζωογονητική επαφή με τους παραλίμνιους οικισμούς.

Μια τεχνητή λίμνη, που εξελίχτηκε στον υγροβιότοπο Αγρας, Βρυττών και Νησίου, λίγα χιλιόμετρα έξω από την Εδεσσα, παρουσιάζει μια εξαιρετικά πλούσια ποικιλία χλωρίδας και ορνιθοπανίδας και είναι ιδανική για κανό. Η εναλλακτική επιλογή περιήγησης στη λίμνη και τον υγροβιότοπο για τον επισκέπτη που δεν θέλει να περπατήσει ή να χρησιμοποιήσει βάρκα και αυτοκίνητο είναι το πέταγμα με ανεμόπτερο της αερολέσχης Εδεσσας που εδρεύει στην περιοχή.

Αγιος Αθανάσιος
Η ευεργεσία του χιονοδρομικού τουρισμού

Ανεβαίνουμε βράδυ τις απότομες ανηφορικές στροφές προς τον παλαιό Αγιο Αθανάσιο, με τις χαρακτηριστικές κίτρινες διαγραμμίσεις που υπάρχουν στους δρόμους με συχνή ομίχλη. Με το αυτοκίνητο φωτίζουμε το μεγάλο ξύλινο σχεδιάγραμμα στην είσοδο του χωριού, που κατατοπίζει τον επισκέπτη στα σημεία ενδιαφέροντος που υπάρχουν.

Ανηφορίζοντας προς τον Αγιο Αθανάσιο.

Είναι καθημερινή η θερμοκρασία κοντά στο μηδέν και στην ταβέρνα που τρώμε μια παρέα Αθηναίων δίπλα μας παρατηρεί έξω από το τζάμι το χιονόνερο που διαγράφεται κάτω από το κίτρινο φως του ηλεκτρικού και εύχεται να χιονίσει. Το χιόνι και το χιονοδρομικό κέντρο του Καϊμακτσαλάν είναι ο βασικός λόγος αναδημιουργίας του παλαιού Αγιου Αθανάσιου, που πριν από το 1995 είχε σχεδόν ερημώσει. Μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1990, μέσω ευρωπαϊκών προγραμμάτων, τα σπίτια αναστυλώθηκαν, στο πρότυπο της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, δημιουργήθηκαν υποδομές, χτίστηκαν ξενώνες, και εμπορικό κέντρο, προκειμένου να φιλοξενηθούν οι χιλιάδες επισκέπτες που συρρέουν τα Σαββατοκύριακα, κυρίως στο χωριό, για να απολαύσουν το βουνό, το σκι και τα σπορ στα χιόνια.

Το πρωί της επόμενης μέρας παρατηρώ τους καλοφτιαγμένους λιθόστρωτους άδειους δρόμους, με το ρείθρο στη μέση για τα νερά της βροχής, τα ωραία πετρόκτιστα οικήματα με τα σκουρόχρωμα ξύλινα δοκάρια και τα κεραμίδια, όλα περιποιημένα και προσεγμένα. Ο Αγιος Αθανάσιος έχει μια ομορφιά που μοιάζει σαν ψεύτικη, μέσα στην τελειότητά της και αποτελεί έναν προορισμό που ικανοποιεί κάθε απαιτητικό γούστο.

Το εμπορικό κέντρο συγκαταλέγεται στην άρτια τουριστική υποδομή του Αγ. Αθανασίου.

Σχεδόν μας ξενίζει η ποικιλία που συναντάμε στο άλλοτε απομονωμένο ορεινό χωριό: εμπορικό κέντρο με καταστήματα τοπικών προϊόντων, αλλά και μπαρ και καφέ? ταβέρνες με εδέσματα από την κτηνοτροφία της περιοχής, αλλά και ιταλικό εστιατόριο με θαυμάσια πίτσα ή πίστα για παγοδρόμιο. Πέρα από τις γκρίζες και καφετιές αποχρώσεις της πέτρας στα οικήματα του χωριού, που βρίσκεται στα 1.200 μέτρα, η θέα προς τον Βόρρα είναι περιορισμένη εξαιτίας της πυκνής ομίχλης που συχνά καλύπτει την περιοχή. Οσο προχωρά η ώρα όλο και περισσότεροι καταστηματάρχες φτάνουν από τον νέο Αγιο Αθανάσιο, λίγα χιλιόμετρα πιο κάτω, όπου και διαμένουν μόνιμα, για να ανοίξουν τα καταστήματά τους.

Στην κεντρική πλατεία με τις πέτρινες βρύσες και το τρεχούμενο νερό παρατηρούμε ένα τεράστιο μαγκάλι γεμάτο με καυσόξυλα, ενώ τα πρώτα ζευγάρια περνούν από μπροστά μας χέρι με χέρι, περπατώντας αργά στο ομιχλώδες τοπίο.

Το αιώνιο καλοκαίρι των Λουτρών Πόζαρ

Το μεγάλο μεταλλικό μαγκάλι στο κέντρο της πετρόχτιστης πλατείας του Αγ. Αθανασίου.

Από την Αριδαία ανηφορίζουμε προς το Λουτράκι και τα περίφημα λουτρά της περιοχής. Το φως της ημέρας σιγά σιγά σβήνει πίσω μας και αποφασίζουμε να κάνουμε νυχτερινή φωτογράφηση. Μπαίνοντας στο φαράγγι των Λουτρών, με την πυκνή βλάστηση και τα πλατάνια, βλέπουμε τα νερά να ρέουν στους καταρρακτώδεις σχηματισμούς και να αχνίζουν στο φως των προβολέων που φωτίζουν το τοπίο.

Η εξωτερική θερμοκρασία είναι αρκετά χαμηλή. Στα πλατάνια και το πλάτωμα πλάι στο ποτάμι με το καφέ και το εστιατόριο και πάνω από τον κεντρικό καταρράκτη με την ανοιχτή πισίνα, οι περισσότεροι κυκλοφορούν με κασκόλ και παλτό. Ανάμεσά τους άνδρες, γυναίκες και παιδιά, μόνο με τα μαγιό τους, ανεβαίνουν και κατεβαίνουν στις εξωτερικές πισίνες με τα νερά που διατηρούν σταθερή θερμοκρασία 37 βαθμών Κελσίου, δίνοντας την αίσθηση πως για τους θαμώνες των Πόζαρ η εποχή είναι πάντοτε καλοκαιρινή. Τα Λουτρά Λουτρακίου είναι περισσότερο γνωστά με την ονομασία Λουτρά Πόζαρ, από τις λέξεις «Πο» και «Ζαρ» που σημαίνουν «κάτω από τη φωτιά». Το ιαματικό νερό φτάνει εμπλουτισμένο με μέταλλα και άλλα θεραπευτικά συστατικά αναβλύζοντας από βαθιές πηγές που στη συνέχεια τροφοδοτούν τον θερμοπόταμο Τόπλιτσα.

Ο καταρράκτης στα Λουτρά Πόζαρ.

Στις εγκαταστάσεις της λουτρόπολης περιλαμβάνονται εσωτερικές και εξωτερικές πισίνες, εκ των οποίων η μία είναι ολυμπιακών διαστάσεων, ατομικά και ομαδικά εσωτερικά λουτρά και χαμάμ, σύγχρονα κέντρα αισθητικής και χαλάρωσης, και αξιόλογες τουριστικές υποδομές που λειτουργούν όλο τον χρόνο. Την ημέρα η περιήγηση, οι περίπατοι ή η ορειβασία στο φυσικό ανάγλυφο που περιβάλλει τη λουτρόπολη παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς η περιοχή, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνει ένα σύμπλεγμα 17 σπηλαίων. Εκεί έχουν εντοπιστεί πλήθος παλαιοντολογικά ευρήματα που φυλάσσονται στο μουσείο της λουτρόπολης και μαρτυρούν ότι η κατοίκηση στην περιοχή ξεκινά από τη νεολιθική εποχή. Στις υπαίθριες αγορές τοπικών προϊόντων της λουτρόπολης κυκλοφορούν άνθρωποι κάθε ηλικίας και το βράδυ οι πάγκοι φωτίζονται, δημιουργώντας ένα εντυπωσιακό χρωματικό ψηφιδωτό. Εδώ μπορεί να αγοράσει κανείς τουρσιά, κάστανα, χειροποίητα ζυμαρικά, βότανα, κρασί, μέλι, μαρμελάδες και γλυκά του κουταλιού από διάφορες ποικιλίες ντόπιου κερασιού και ροδάκινου.

Ο Σωτηράκης και το φλιτζάνι του καφέ

Μετά την επίσκεψη στην εκκλησία της Αναλήψεως, που χρονολογείται στα τέλη του 18ου αιώνα, κάναμε έναν περίπατο στα καλντερίμια του χωριού και σταθήκαμε να φωτογραφίσουμε τα σκυλιά που είχαν συγκεντρωθεί στην αυλή ενός παλιού σπιτιού. Ο Γιάννης Πειρουνάκης μας κάλεσε για καφέ και μας σύστησε στον ηλικιωμένο φίλο του, τον Σωτηράκη, μόνιμο κάτοικο του χωριού και με μεγάλες ικανότητες στην πρόβλεψη των μελλούμενων στο φλιτζάνι του καφέ. Οσο ετοιμαζόταν ο ελληνικός μας, ο Σωτηράκης, έτσι του αρέσει να τον αποκαλούν, μας εξηγούσε τα σημεία του καιρού, ανάλογα με τις εποχές του χρόνου. Του παραπονεθήκαμε για την ομίχλη που δεν μας άφηνε να φωτογραφίσουμε το τοπίο κι εκείνος μας έδωσε τη δική του ερμηνεία: «Η ομίχλη όταν πέφτει εδώ γύρω το σκέφτεται, περιμένει.

Εξετάζει αν θα το γυρίσει σε βροχή ή σε χιόνι». Στα μέσα της δεκαετίας του 1990 ο Σωτηράκης παρέμεινε μόνος σε ένα από τα τρία σπίτια που οι καμινάδες τους εξακολουθούσαν να καπνίζουν (στα δύο άλλα παρέμειναν δύο οικογένειες). Στα 81 του χρόνια σήμερα ο Σωτηράκης, περήφανος και μοναχικός, παραμένει μια χαρακτηριστική μορφή του Αγίου Αθανασίου. Το σπίτι του, από άποψη, δεν διαθέτει ηλεκτρικό ρεύμα, ενώ τα τελευταία 10 χρόνια δεν ανάβει ποτέ το τζάκι ή τη σόμπα. Τα εισοδήματά του, μια σύνταξη του ΟΓΑ, καλύπτουν τις ανάγκες του ή, όπως ο ίδιος το θέτει, φτάνουν και περισσεύουν να ταΐσει τα τριάντα σκυλιά του, που τον ακολουθούν σαν τετράποδοι υπήκοοι στα πέτρινα δρομάκια του Αγίου Αθανασίου.

Στην πλούσια ορνιθοπανίδα του Αγρα περιλαμβάνονται 38 απειλούμενα και πολύ σπά
νια είδη.

Ο υγροβιότοπος του Αγρα και η... Βαρβάρα

Ενα ποικιλόμορφο τοπίο όπου επιβιώνουν εκατοντάδες είδη πανίδας και χλωρίδας διαμορφώνεται στον υγροβιότοπο που εκτείνεται ανάμεσα στα χωριά Αγρας, Βρυττά και Νησί, σε απόσταση 7 χιλιομέτρων από την πόλη της Εδεσσας. Πρόκειται για μια τεχνητή λίμνη 6.000 στρεμμάτων σε ύψος 470 μέτρων πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, η οποία δημιουργήθηκε με την κατασκευή του φράγματος στον Αγρα για την κάλυψη των αναγκών του υδροηλεκτρικού σταθμού της ΔΕΗ, στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Στο περίπτερο του Κέντρου Ενημέρωσης συναντούμε την κα Ειρήνη Σκούλη, μέλος της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας και υπεύθυνη του Προγράμματος Προστασίας & Ανάδειξης του Υγροτόπου.

Ο μυοκάστορας, μακρινός ξάδελφος του κάστορα.

Με το αυτοκίνητό της μας προτείνει μια περιήγηση στα σημαντικότερα σημεία της λίμνης. Στην πρώτη στάση μας, κοντά στο μικρό αμφιθέατρο, η φωτογράφος μας κάνει ζουμ σε ένα σμήνος με πάπιες που πετάει ψηλά, χωρίς να μπορούμε να φανταστούμε ότι αργότερα, με την προσεκτική παρατήρηση της φωτογραφίας, η κα Σκούλη θα εντόπιζε ανάμεσά τους ένα σπάνιο είδος, τη Βαρβάρα, που γίνεται αντιληπτή για πρώτη, ενδεχομένως, φορά στην περιοχή, καθώς δεν συνηθίζει να επισκέπτεται τα γλυκά νερά. Ανάμεσα στα 165 είδη πτηνών της λίμνης βρίσκουμε κύκνους, φαλαρίδες, μικροτσικνιάδες, κορμοράνους, λαγγόνες, διάφορα είδη πάπιας, άφθονες νερόκοτες, αλλά και σπάνια αρπακτικά όπως αετογερακίνες, καλαμόκιρκους, βαλτόκιρκους και κάποτε χρυσαετούς.

Στην καρδιά του χειμώνα, με θερμοκρασίες κάτω από μείον δέκα βαθμούς Κελσίου, τα νερά παγώνουν και ο επισκέπτης μπορεί να περπατήσει πάνω στην κρυσταλλωμένη επιφάνεια της λίμνης. Σε τέτοιες περιόδους η ανθρώπινη μέριμνα είναι απαραίτητη με το σκόρπισμα ζωοτροφών για το τάισμα των άγριων πτηνών που βρίσκονται στον υγροβιότοπο. Κοντά στο ξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου, σε ένα γραφικό κομμάτι γης που μπαίνει μέσα στη λίμνη, υπάρχουν χώροι διαμορφωμένοι για παρατήρηση πουλιών. Στη διαδρομή συναντούμε και έναν μυοκάστορα, «ξάδελφο του κάστορα», όπως μας εξηγεί η κα Σκούλη. Μας επισημαίνει ακόμη ότι ο υγρότοπος στηρίζεται και σε ένα δίκτυο εθελοντών από ολόκληρο τον κόσμο, οι οποίοι φιλοξενούνται στην περιοχή προσφέροντας εθελοντική εργασία.

Το ψάρεμα στα νερά της Βεγορίτιδας είναι μία από τις ασχολίες των κατοίκων της περιοχής.

Στη διάρκεια της παραμονής τους οργανώνονται, μεταξύ άλλων, πάρτι και μικρά γαστρονομικά φεστιβάλ, με γεύσεις από τις χώρες προέλευσης των εθελοντών και με την ενθουσιώδη υποδοχή των ντόπιων. Ενδεικτικό του παγκόσμιου ενδιαφέροντος για τη βιοποικιλότητα του Αγρα είναι οι δύο ερευνητικές αποστολές που έχει οργανώσει εκεί το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, μας λέει η κα Σκούλη. Η ολοκλήρωση της περιήγησης και η επιστροφή στο αυτοκίνητο επιταχύνθηκαν κάπως όταν οι φωνές των βοσκών και τα γαβγίσματα των τσομπανόσκυλων της περιοχής άρχισαν να ακούγονται όλο και πιο κοντά μας.

Πληροφορίες για το προγράμμα Προστασίας & Ανάδειξης του Υγροτόπου Αγρα - Βρυττών - Νησίου, κα. Ειρήνη Σκούλη, τηλ.: 6956 297398, 23813 00755, email: agras@ornithologiki.gr)

Στις όχθες της Βεγορίτιδας

Παροπλισμένο σκαρί στην όχθη της λίμνης.

Με το αυτοκίνητο κατεβαίνουμε στην Αρνισσα και φτάνουμε έως τη λίμνη της Βεγορίτιδας που περιβάλλεται από τους ορεινούς όγκους του Βιτσίου, του Βόρρα και του Βερμίου, ανάμεσα στους νομούς Πέλλας και Φλώρινας. Ενας χωμάτινος βραχίονας, η προβλήτα, όπως την ονομάζουν στην Αρνισσα, μπαίνει μέσα στη λίμνη, ανάμεσα στις καλαμιές. Κάποτε η έκταση της λίμνης ήταν 68 τετραγωνικά χιλιόμετρα και έφτανε σε βάθος τα 65 μέτρα, ενώ σήμερα, εξαιτίας της άντλησης υδάτων από τη ΔΕΗ, τη μόλυνση και τις ανεξέλεγκτες γεωτρήσεις για άρδευση έχει περιοριστεί σε 45 τετραγωνικά χιλιόμετρα και σε μέγιστο βάθος τα 50 μέτρα. Γύρω μας μερικές ψαρόβαρκες και εκτάσεις από μηλιές που έχουν μισοβυθιστεί στα νερά, καθώς το τελευταίο διάστημα η στάθμη της λίμνης έχει ανέβει.

Ο Τάσος Μπόγιας, ψαράς στην περιοχή, μας υποδέχεται με αμέτρητα σκυλιά στην παραλίμνια καλύβα του και μας δείχνει το Νησάκι. Μια νησίδα γης μέσα στη λίμνη με οικιστικά ερείπια από την εποχή της Ρωμαιοκρατίας (υπολείμματα φρουρίου της ίδιας περιόδου υπάρχουν και στη θέση Δρένοβο) και με ωραία θέα στα γύρω βουνά όταν δεν τα καλύπτει η ομίχλη, όπως εκείνη την ημέρα.

Ο ζωμός των ψαριών από τη Βεγορίτιδα αχνίζει πάνω στην ξυλόσομπα.

Εξαιτίας της ανόδου του νερού ο κ. Μπόγιας έχει υποχρεωθεί να μεταφέρει την καλύβα του τρεις φορές. «Ολα τα υλικά που έχω χρησιμοποιήσει τα έχω βρει, δεν έχω αγοράσει τίποτα. Με το τίποτα μπορείς να φτιάξεις τα πάντα», παρατηρεί θυμόσοφα και μας καλεί στο εσωτερικό να ζεσταθούμε στη μαντεμένια ξυλόσομπα. Πάνω της αχνίζει η κατσαρόλα με το φαγητό της ημέρας. Στη βλάστηση στους λόφους γύρω από τη λίμνη, στη βόρεια, βορειοδυτική πλευρά περιλαμβάνονται δέντρα και θάμνοι όπως η κοκορεβιιά, ο φράξος, το φυλλίκι, η αγριοκερασιά, το χρυσόξυλο, ενώ κυριαρχεί η μακεδονική δρυς.

Ο κ. Μπόγιας μας μιλά για τα ζωικά είδη της λίμνης, τα διάφορα είδη βατράχων, τα σπάνια είδη της βίδρας, θηλαστικό του νερού που τρέφεται με ψάρια και πουλιά και το λαγόγυρο, σκίουρος που φτιάχνει στοές κάτω από το χώμα και τρέφεται με φυτά. Στην πανίδα της ευρύτερης περιοχής περιλαμβάνονται, τα κουνάβια, οι λύκοι, οι ασβοί, οι λαγοί και οι αρκούδες.

Ο μιναρές του τζαμιού της Αρνισσας.

Εξω το φως έχει αρχίσει να λιγοστεύει και ο «Καπετάνιος», όπως τον αποκαλούν, μας εξηγεί τον δρόμο για να φτάσουμε στο τζαμί. Δυσκολευόμαστε να το αναγνωρίσουμε γιατί από το τζαμί έχει απομείνει μόνο το ψηλό στρογγυλό κτίσμα του μιναρέ όπου ανέβαινε ο μουεζίνης για να καλέσει τους πιστούς σε προσευχή. Αν και το ψηλότερο τμήμα του έχει καταρρεύσει, εντυπωσιάζει πάνω στο ύψωμα που βρίσκεται και θυμίζει μια γιγαντιαία μοναχική κολώνα χωρίς σκοπό.

Από κάτω σώζονται τμήματα οθωμανικού λουτρού (τέλη 15ου ? 1ο μισό του 16ου αιώνα) που διατηρούν μια χαρακτηριστική ελληνική πρωτοτυπία: βρίσκονται σε ιδιόκτητο οικόπεδο, ο κάτοχός του οποίου στη δεκαετία του 1960 θεώρησε καλό να στεγάσει επάνω τους εξοχικό σπίτι, αλλοιώνοντας ουσιαστικά το μνημείο.

Αποψη του οθωμανικού λουτρού και του τζαμιού της Αρνισσας.

Μόλις πριν από τέσσερα χρόνια, με ενέργειες του Συλλόγου Προστασίας της Λίμνης Βεγορίτιδας, το μνημείο καταγράφηκε επίσημα ως τέτοιο, αν και κάτω από το ερειπωμένο εξοχικό τα λουτρά παρουσιάζουν ακόμη εικόνα πλήρους εγκατάλειψης.

Τσίπουρο με σαφράν και λικέρ Προύνα

Πριν φτάσει η ώρα για το ραντεβού μας με τον κ. Ηλία Κάρτα κάνουμε μια βόλτα στο χωριό. Από τον Οκτώβρη μέχρι τον Δεκέμβρη τα καζάνια της Αρνισσας με τα τσίπουρα εργάζονται πυρετωδώς.

Με την ευγενική μεσολάβηση του κ. Τάσου Σαβαΐδη, η μυρωδιά από τα στέμφυλα που είναι διάχυτη σε όλο το χωριό, μας οδηγεί στο καζάνι του κ. Αντώνη Τότση. Οι κάτοχοι των στέμφυλων συνήθως προσκαλούν στο καζάνι τις παρέες τους και η παραγωγή του τσίπουρου μετατρέπεται σε γιορτή με μεζέδες και κρέατα που ψήνονται επιτόπου. Στην περιοχή το τσίπουρο αποστάζεται με γλυκάνισο ή σκέτο, ενώ κάποιοι επιλέγουν να το αρωματίσουν με μαστίχα Χίου ή προσθέτουν τον πολύτιμο κρόκο (σαφράν) από τη γειτονική Κοζάνη, δίνοντας στο τσίπουρο μια χαρακτηριστική κιτρινωπή όψη.

Ο κ. Τότσης έχει κληρονομήσει το καζάνι από τον παππού του και συνεχίζει την οικογενειακή παράδοση, κυρίως για γούστο, όπως μας επισημαίνει χαμογελαστός. Συχνά, μάλιστα, δεν παραλείπει να διασκεδάσει τις συντροφιές που συγκεντρώνονται εκεί με μουσικές, καθώς επαγγελματικά παίζει ακορντεόν και αρμόνιο σε μπάντες με χάλκινα.

Από τα καζάνια και τις μεθυστικές μυρωδιές συνεχίζουμε προς το ωραίο πέτρινο οίκημα που φιλοξενεί τον Γυναικείο Συνεταιρισμό Αρνισσας όπου μας υποδέχεται η κα Χρυσούλα Μπόγια, ιδρυτικό μέλος του συνεταιρισμού που ιδρύθηκε το 1997 και αριθμεί δεκαεπτά γυναίκες. Στον χώρο κυριαρχεί η οσμή από τα φρέσκα ζυμαρικά που ξηραίνονται σε ειδικούς φούρνους για οκτώ ώρες. Στα ράφια παρατηρούμε μπαχοβίτικες καυτερές πιπεριές, σάλτσα πιπεριάς με πάπρικα, γλυκό κουταλιού από κολοκύθα, κομπόστα δαμάσκηνο, λεπτές χυλοπίτες (μακαρίνα), τραχανά με λαχανικά ή με γιαούρτι και λικέρ Προύνα από τσάπουρνα, έναν θάμνο με στυφό μοβ καρπό.

Οταν ρωτάμε την κα Μπόγια πού θα μπορούσαμε να φάμε μας προσφέρει χειροποίητα ατομικά τσουρεκάκια του συνεταιρισμού και μας ανοίγει μια ωραία μαρμελάδα βερίκοκο για να τα συνοδεύσουμε, φεύγοντας με τις καλύτερες εντυπώσεις για την ποιότητα των προϊόντων του συνεταιρισμού.

Ψαράδες από τον Αγιο Παντελεήμονα επιδεικνύουν την ψαριά τους.

Αρνισσα όπως Οστροβο

o κ. Ηλίας Κάρτας είναι ένα είδος κινητού αρχείου της Αρνισσας «ή Οστροβο, όπως λεγόταν παλιότερα» και βρίσκει για λογαριασμό μας τα τηλέφωνα και τους ανθρώπους που μπορούν να φανούν χρήσιμοι στο οδοιπορικό μας. Εργάζεται ως δάσκαλος, ωστόσο είναι και μέλος του Συλλόγου Προστασία της Λίμνης Βεγορίτιδας με πλούσια δράση στα περιβαλλοντικά και τα πολιτιστικά ζητήματα της περιοχής.

Μας μιλά για τον γερμανικό βομβαρδισμό της Κατοχής που έριξε το επάνω τμήμα από τον μιναρέ του τζαμιού της Αρνισσας και τους αργυροπελεκάνους που έρχονται καθημερινά από την Πρέσπα στη Βεγορίτιδα και τον Αγρα για να τραφούν και στη συνέχεια επιστρέφουν πίσω. «Αν δεις ξαφνικά από πάνω σου έναν αργυροπελεκάνο, το πιθανότερο είναι ότι θα πανικοβληθείς», μας λέει, «σκέψου ότι το άνοιγμα τον φτερών του υπερβαίνει τα τρία μέτρα».

Η ομίχλη και η συννεφιά δίνουν μελαγχολική νότα στη Βεγορίτιδα.

Από τις πιο ενδιαφέρουσες εποχές για επίσκεψη στην Αρνισσα είναι όταν γίνεται το έθιμο των Τζαμαλαρίων, ανήμερα των Φώτων, μετά τον αγιασμό των υδάτων της λίμνης. Μια παρέα ανδρών κυκλοφορεί στους δρόμους του χωριού με διαφορετική αμφίεση: Η νύφη, τα αδέλφια της, οι καπετάνιοι, το ζιζάνιο ή μπουμπάρι και ο παινευτής. Το μπουμπάρι πειράζει τη νύφη και τα αδέλφια της επεμβαίνουν για να τη σώσουν δημιουργώντας μια σχετική αναταραχή και το δρώμενο μεταφέρεται από γειτονιά σε γειτονιά με χορούς, κρασί και τη συνοδεία των τοπικών χάλκινων οργάνων.

Αγιος Παντελεήμονας: Παγωμένα νερά, ζεστοί φούρνοι

Αναστυλωμένος ανεμόμυλος στον Αγιο Παντελεήμονα. Κάτω: Ο Πασχάλης Σιάτσκας στον ωραίο φούρνο του στον Αγ. Παντελεήμονα.

Η διαδρομή από την Αρνισσα προς τον Αγιο Παντελεήμονα, τον πλησιέστερο οικισμό στη λίμνη της Βεγορίτιδας, είναι από τις ομορφότερες στην περιοχή, με τους κιτρινωπούς, καφέ και κόκκινους σχηματισμούς των φθινοπωρινών φυλλωμάτων, δεξιά και αριστερά στον δρόμο και θέα στη λίμνη. Οδηγούμε βιαστικά το πρωινό προς την προβλήτα του χωριού για να προλάβουμε τους ψαράδες που επιστρέφουν στην ακτή με τα ψάρια. Λίγα λεπτά αργότερα οι κ. Θωμάς Καλιτζής και Σωτήρης Μάτζος ποζάρουν με περηφάνια μπροστά στον φωτογραφικό φακό κρατώντας τα μεγαλύτερα ψάρια που είχαν πέσει στα δίχτυα τους.

Μετά από δύο ημέρες παραμονής των διχτυών στα νερά της λίμνης είχαν βγάλει κορίγονους. Τα υπόλοιπα είδη που ζουν στη λίμνη είναι το γριβάδι, ο γουλιανός, η πλατίκα, το γλήνι, η τούρνα, το τσιρόνι, η πε-ταλούδα, το περκί, η μπριάνα και η καραβίδα. Πολλά από αυτά καταλήγουν στις ταβέρνες του χωριού που φημίζονται για το μαγείρεμα των λιμνίσιων ψαριών της Βεγορίτιδας. «Παλαιότερα ζούσαν πενήντα οικογένειες από το ψάρεμα στο χωριό, ενώ σήμερα έχουν απομείνει μόνο δέκα», μας λένε και τους αποχαιρετούμε κάπως βιαστικά, καθώς το πρωινό αεράκι της λίμνης είχε αρχίσει ήδη να παγώνει τα χέρια μας. Ψηλά πάνω από τον κεντρικό δρόμο φωτογραφίζουμε τον τελευταίο από τους ανεμόμυλους της περιοχής που άλεθαν τον καρπό των σιτηρών. Κάπου προς το κέντρο του χωριού ο πετρόκτιστος μύλος, όπως διαβάζουμε και στη σχετική πινακίδα, είχε αναστυλωθεί χάρη σε χρηματοδότηση από τα κοινοτικά κονδύλια. Δεν έχουμε πάρει ακόμη πρωινό και αναζητούμε κάποιο φούρνο με ζεστή σπιτική τυρόπιτα.

Ο Δ. Μαυρίδης, αμπελουργός, και ο Α. Ιατρίδης, οινολόγος, οι ιδιοκτήτες του Κτήματος Αλφα.

Ο ταχυδρόμος που μοιράζει την αλληλογραφία μάς οδηγεί στον φούρνο του Πασχάλη Σιάτσκα. Εξυπηρετικός και διαθέσιμος να μας ξεναγήσει στο χωριό, μας βάζει στο Γιου Τιουμπ τοπικούς χορούς και ακούμε την αφήγησή του με ενδιαφέρον, τρώγοντας τυρόπιτα με σπιτικό φύλλο και αληθινό κατσικίσιο τυρί. Πάνω στον πάγκο του ένα κυπελλάκι με κέρματα καλεί τους πελάτες του να ενισχύσουν την τοπική ομάδα και η μπλούζα του έχει ένα χαμογελαστό ανθρωπάκι με το σύνθημα «Ζα Νας». «Τι σημαίνει αυτό;», τον ρωτάμε και μας απαντά «Για μας» ή σε ελεύθερη μετάφραση, «ζούμε για μας, ζούμε για να χαιρόμαστε τη ζωή μας. Είναι η σλαβική διάλεκτος που χρησιμοποιούν πολλά χωριά στη Φλώρινα, τα οποία είναι δίγλωσσα».

Προσφέρεται να μας δείξει ένα από τα παραδοσιακά καζάνια του χωριού που βγάζει τσίπουρο χρησιμοποιώντας ως καύσιμο τα ξύλα. Μας μιλά για τη μικρή τουριστική υποδομή που υπάρχει στο χωριό και λίγο πριν τον αποχαιρετήσουμε μας οδηγεί σε μια παλιά τρίπατη μονοκατοικία για να δούμε πώς οι παλαιότεροι συνήθιζαν να λιώνουν τη γαλαζόπετρα και να βάφουν χαμηλά τις πέτρες των σπιτιών τους με ένα βαθύ γαλάζιο χρώμα.

Αποψη των ιδιόκτητων αμπελώνων του κτήματος Αλφα στο Αμύνταιο.

Κτήμα Αλφα: Η επιστήμη της οινοποιίας

Ο κ. Δημήτρης Μαυρίδης, ένας εκ των δύο ιδιοκτητών του Κτήματος Αλφα, μας δέχεται στο γραφείο του και μας αναλύει τους στόχους και τις προτεραιότητες του οινοποιείου. Μεγαλύτερη τιμή από τις πολυάριθμες διακρίσεις και βραβεία των κρασιών του θεωρεί την κατάταξή τους στη λίστα με τα προτεινόμενα κρασιά του διάσημου δοκιμαστή κρασιών Ρόμπερτ Πάρκερ. Ανθρωπος με γενικότερη αντίληψη, ρεαλισμό, αλλά και ευαισθησία γύρω από τα δημόσια πράγματα, ο κ. Μαυρίδης μας μιλά για την ιδέα του ανοιχτού οινοποιείου. Με τους συνεργάτες του διαθέτουν και επιδιώκουν έναν χώρο ανοιχτό και επισκέψιμο για το κοινό, όχι μόνο στους εσωτερικούς χώρους, αλλά και στις εκτάσεις των αμπελώνων. Στο μέλλον υπάρχει η ιδέα των εκδρομών και των περιηγήσεων (με ποδήλατο) μέσα στο Κτήμα, για οικογένειες ή άλλες ομάδες, με βάση κάποια σημεία ενδιαφέροντος, αλλά και η δημιουργία μουσείου παλαιοντολογίας με ευρήματα της ευρύτερης περιοχής.

Μεγάλο μέρος των σταφυλιών του Κτήματος θυσιάζονται για την ποιοτική αναβάθμιση των υπολοίπων.

Η ιστορία του Κτήματος Αλφα ξεκινά κάπου στο 1990, όταν ο Αγγελος Ιατρίδης σπούδαζε οινολόγος στη Γαλλία και ήρθε στην Ελλάδα για να κάνει την πρακτική του. Με συνέταιρο τον Δημήτρη Μαυρίδη, «ντόπιο» αμπελουργό δεύτερης γενιάς, ξεκίνησαν στην περιοχή του Αμύνταιου, λίγο έξω από το χωριό του Αγίου Παντελεήμονα, τη συγκέντρωση των πρώτων αμπελώνων.

Βασικό χαρακτηριστικό της φιλοσοφίας του Κτήματος Αλφα είναι η επιλογή της ποιότητας σε βάρος της ποσότητας. Ο κ. Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης, υπεύθυνος εξαγωγών του Κτήματος Αλφα, μας ξεναγεί στις εκτάσεις των αμπελώνων και μας εξηγεί ότι κάθε χρόνο πριν από τον τρύγο τα πιο αδύναμα τσαμπιά «θυσιάζονται», δηλαδή κόβονται και πετιούνται, για να αυξηθεί η ποιότητα των υπολοίπων. «Η παραγωγή μας φτάνει ετησίως τις 300.000 φιάλες. Αν δεν επιλέγαμε αυτήν τη μέθοδο η παραγωγή μας θα ανερχόταν περίπου στο ένα εκατομμύριο φιάλες, αλλά δεν θα μιλούσαμε για το ίδιο κρασί».

Ο Δ. Μαυρίδης, αμπελουργός, και ο Α. Ιατρίδης, οινολόγος, οι ιδιοκτήτες του Κτήματος Αλφα.

Το δεύτερο κομμάτι της φιλοσοφίας του Κτήματος είναι η χρησιμοποίηση των πιο εξελιγμένων τεχνολογικά μεθόδων στην καλλιέργεια, την παραγωγή του σταφυλιού (η οποία βασίζεται αποκλειστικά σε ιδιόκτητους αμπελώνες που φτάνουν τα 700 στρέμματα), την οινοποίηση, την παλαίωση και την εμφιάλωση. Στο εσωτερικό του οινοποιείου οι φιάλες των κόκκινων κρασιών παλαιώνονται τοποθετημένες πάνω σε ειδικό παραθαλάσσιο γαλλικό ξύλο πεύκου, ώστε να μην το τρώει το σαράκι. Ο εντυπωσιακότερος και σημαντικότερος χώρος του κτιρίου βρίσκεται στο υπόγειο όπου παλαιώνονται τα κρασιά σε δρύινα βαρέλια από δέντρα που καλλιεργούνται σε δάση ειδικά για τη βαρελοποιεία. Η παγερή σιωπή του κρασιού που ωριμάζει στο υγρό και σκοτεινό υπόγειο μας φέρνει στον νου κάτι ιερό.

Η Βεγορίτιδα από ψηλά

Υπάρχουν δύο τρόποι να πετάξει ένα ανεμόπτερο. Αφενός το ανεμόπτερο έλκεται από αεροπλάνο και όταν φτάσει σε κατάλληλο ύψος απαγκιστρώνεται και αρχίζει να αιωρείται μόνο του. Ο δεύτερος τρόπος είναι η εκτίναξη του ανεμόπτερου με ειδικό μηχάνημα εκτόξευσης σε ύψος 450 μέτρων.

Το θαυματουργό ξωκλήσι των Αγ. Θεοδώρων.

Τέσσερα χιλιόμετρα βορείως της λίμνης Βεγορίτιδας και ανάμεσα στα χωριά Παναγίτσα και Ζέρβη βρίσκονται, εδώ και περίπου 35 χρόνια, οι εγκαταστάσεις της Αερολέσχης Εδεσσας, όπου μας υποδέχονται ο Γιώργος και ο Θεόδωρος (υιός) Τοκατλίδης. Αφήνουν το κουβάλημα των ξύλων και μας εξηγούν όλα τα σχετικά γύρω από την ανεμοπορία. Στον χώρο λειτουργεί από το 1979 σχολή ανεμοπορίας, με μόνη προϋπόθεση οι υποψήφιοι μαθητές να υπερβαίνουν τα 16 έτη. Η εγγραφή κοστίζει 20 ευρώ και η ετήσια συνδρομή στη Λέσχη είναι στα 10 ευρώ, ενώ ισχύουν ειδικές τιμές στα μέλη για τη διαμονή τους στο ξενοδοχείο που λειτουργεί στις εγκαταστάσεις της αερολέσχης. Φιλικοί και εξυπηρετικοί, βγάζουν πρόθυμα από το υπόστεγο στο χωμάτινο αεροδιάδρομο ένα αεροσκάφος Ultra light για να το φωτογραφίσουμε και μας ετοιμάζουν σάντουιτς με ζαμπόν και κασέρι για τον δρόμο.

Πληροφορίες: 2381022954, 2381034384, www.edessaglidingclub.gr

Τα θαύματα της Περαίας

Οταν τα νερά της λίμνης κατέβηκαν αρκετά ώστε να φανεί βυθισμένη στις ακτές της, κοντά στην Περαία, μια ασυνήθιστη για την περιοχή μεταλλική βάρκα, οι κάτοικοι κινητοποιήθηκαν, την ανέλκυσαν στην επιφάνεια, και σήμερα εκτίθεται στο προαύλιο του Λαογραφικού Μουσείου.

Ο Στράτος Βαλαβάνης, ξεναγός μας στο χωριό, μας δείχνει τα έγγραφα του Γαλλικού Προξενείου που μας πληροφορούν ότι το σκάφος (κατασκευής 1901) ανήκε στον γαλλικό στρατό και συμμετείχε στις επιχειρήσεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στο πλευρό των Σέρβων, το 1916, οι οποίες έλαβαν χώρα στη λίμνη Βεγορίτιδα.

Αποψη από τα εκθέματα του Λαογραφικού Μουσείου της Περαίας.

Μέσα στο κτίριο του μουσείου μια πληθώρα εκθεμάτων από τα αντικείμενα και τα ρούχα που χρησιμοποιούνταν στο προσφυγικό χωριό της Περαίας. Οι κάτοικοί του προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά από την περιοχή της Απολλωνιάδας, της Προύσας και το Τσανάκαλε και έφτασαν στο χωριό με την ανταλλαγή πληθυσμών του 1922, αντικαθιστώντας τους Τούρκους κατοίκους, οι οποίοι αναγκάστηκαν με τη σειρά τους να ξεριζωθούν. Το κτίριο που φιλοξενεί το μουσείο ιδρύθηκε το 1955 ως ένα από τα Σπίτια του Παιδιού της βασίλισσας Φρειδερίκης, στο κλίμα της μετεμφυλιακής Ελλάδας, και λειτουργούσε ως σχολείο-οικοτροφείο. Ο Πολίτης Ντουμπάρατζης υπήρξε ο εμπνευστής της όλης προσπάθειας και ο άνθρωπος που έχει συγκεντρώσει τα περισσότερα από τα εκθέματα του μουσείου, μας πληροφορεί ο συνοδός μας, καθώς μας οδηγεί στο μνημείο για τις αλησμόνητες πατρίδες, στην πλατεία του χωριού.

Η επόμενη στάση μας με τον κ. Βαλαβάνη είναι στο ξωκλήσι των Αγίων Θεοδώρων. Οταν ο καιρός είναι καθαρός η αμφιθεατρική θέση της περιοχής προσφέρει εξαιρετική θέα από ψηλά στη λίμνη. Το ξωκλήσι θεωρείται θαυματουργό και το χωριό πανηγυρίζει δεόντως τη μνήμη των αγίων. Κατεβαίνουμε τα σκαλοπάτια του μονοπατιού που οδηγεί στον θαυματουργό βράχο.

Χαμηλά στα νερά της λίμνης ακούμε ένα δυνατό θρόισμα, καθώς μια ομάδα από νερόκοτες τρομάζουν από την παρουσία μας και μετακινούνται στα βαθύτερα. «Υπάρχουν πολλά βιώματα γυναικών που κατάφεραν να τεκνοποιήσουν μετά τη δοκιμασία του βράχου», μας λέει ο κ. Βαλαβάνης. Οι γυναίκες πέφτουν γονατιστές, διασχίζουν σκυφτές ένα στενόχωρο και ανηφορικό βραχώδες πέρασμα μήκους τριών ή τεσσάρων μέτρων και στο τέλος βγαίνουν από μια μακρόστενη χαραμάδα ανάμεσα σε δύο βράχους. Το μονοπάτι κατηφορίζει προς το Αγίασμα, ένα ειδυλλιακό τοπίο με νερά, και ψηλά πλατάνια, συκιές και καραγάτσια.

Στο καφενείο του χωριού ο συνοδός μας προσκαλεί ευγενικά για μια μεσημεριανή γράπα (τσίπουρο χωρίς γλυκάνισο). Μας σερβίρουν εξαιρετικά καραμανλίδικα λουκάνικα Γιαννιτσών και από το παράθυρο παρατηρούμε τη φωλιά ενός πελαργού πάνω σε έναν στύλο της ΔΕΗ.

Χιονοδρομικό Κέντρο Βόρα

Πριν ανηφορίσουμε για το χιονοδρομικό παίρνουμε τον καφέ μας σε ένα από τα λίγα καφέ που ανοίγει πριν από την Παρασκευή στον Αγ. Αθανάσιο. Ρωτάμε για την κατάσταση στο Καϊμακ-τσαλάν. Πιστεύουν ότι έχουμε φτάσει εκεί για σκι και μας κοιτούν με συγκατάβαση, νομίζοντας ότι σταθήκαμε άτυχοι. Μας δείχνουν στο λάπτοπ ζωντανές εικόνες από τις webcam στο Χιονοδρο-μικό. Για τους λάτρεις των χειμερινών σπορ θα ήταν αληθινά αποκαρδιωτικές: πυκνή ομίχλη χωρίς ίχνος από χιόνι. Για κάποιο λόγο σκέφτομαι το μαγκάλι της πλατείας σαν έναν μεταλλικό βωμό που ανάβουν οι ντόπιοι και οι επισκέπτες για να κάνουν θυσίες στον θεό του χιονιού. Ωστόσο, στον Βόρα, στο τρίτο υψηλότερο βουνό της Ελλάδας, το χιόνι είναι ο κανόνας. Το χιονοδρομικό κέντρο εγκαινιάστηκε επίσημα το 1995 και αναπτύσσεται σε υψόμετρο μεταξύ 2.000 και 2.500 μέτρων. ,

Χαρακτηριστικό στην κορυφή του βουνού είναι το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία, στα 2.524 μέτρα, μνημείο των Σέρβων πεσόντων στο Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αν και οι περισσότεροι επισκέπτες του Χιονοδρο-μικού ενδιαφέρονται φυσικά για τις πίστες του σκι, το snowboard, τα snowmobiles και το airboard trail. Στις «ελληνικές Αλπεις», όπως αποκαλείται ο Βόρας, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να διαμείνουν στις εγκαταστάσεις του σαλέ, να βρουν εστιατόριο και μπαρ, να κάνουν σκι τη νύχτα και την ημέρα σε μία από τις δεκατέσσερις πίστες του χιονοδρομικού, να προμηθευτούν (αγοράζοντας ή νοικιάζοντας) τα απαραίτητα είδη για το σκι ή το σνόουμπορντ. Στις δραστηριότητες που αναπτύσσονται στο βου-νό περιλαμβάνονται ακόμα οι διαδρομές με τζιπ 4Χ4, το μοτοκρός και το πέταγμα από πλαγιά με παραπέντε και θέα τη λίμνη της Βεγορίτιδας.

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Φαγητό

• «Καλύβα», Παλιός Αγ. Αθανάσιος (23810 32060, 6977 970 998, www.tarsounas.gr). Σε έναν εξαιρετικά προσεγμένο και προσεκτικά διακοσμημένο χώρο, η ταβέρνα μαγειρεύει με βάση τα τοπικά προϊόντα & κρέατα της περιοχής.
• «Manos - Renzo», Παλιός Αγ. Αθανάσιος (23810 39824). Καφέ - μπαρ - ιταλικό εστιατόριο. Δοκιμάστε πίτσα με την κλασική λεπτή ιταλική ζύμη, ξεροψημένη στον ξυλόφουρνο, και προσούτο με τριμμένη παρμεζάνα.
• «Τσέγανη», Παλιός Αγ. Αθανάσιος, (23810 31989, 6946 096526, www.tavernatsegani.gr). Παραδοσιακή ταβέρνα με ντόπια κρέατα από το 1997. «Τα καλά της Αντωνίας», Παλιός Αγ. Αθανάσιος, (6972928358). Οινομαγειρείο. Δοκιμάστε κοτόπουλο γεμιστό με τραχανά και φέτα, κόκορα κρασάτο και κεφτεδάκια.
• «Τα σκαλοπάτια», Παλιός Αγ. Αθανάσιος, (23810 31331,6944352749 www.skalopatia.gr). Κρέατα της ώρας και κυνήγι - ζαρκάδι, αγριογούρουνο, λαγός στιφάδο. «Το Κατώγι», Παλιός Αγ. Αθανάσιος, (23810 31882, 6977 076276). Μαγειρευτά στη γάστρα, χειροποίητα λουκάνικα και κοντοσούβλι.
• «Εστιατόριο Λουτρών», Λουτρά Πόζαρ, Αριδαία (23840 91031, 6942 444024). Δίπλα στους καταρράκτες με τα ιαματικά νερά με ψητά, σούβλες και ντόπιες νοστιμιές.
• «Πιπεριά», Αριδαία, (23840 25262 , 6974 717195). Πριν τα λουτρά Πόζαρ, με ντόπια κρεατικά Αλμωπίας.
• «Κτήμα Γεύσης» Λουτράκι, Αριδαία, (23840 91222). Σουβλιστά και ψητά από το 1983.
• «Μύλος», Αγιος Αθανάσιος, (23810 39888).

Διαμονή

• «Ξενώνας Αρχοντικό» Παλιός Αγ. Αθανάσιος, (23810 32060, 6977 970 998, www.tarsounas.gr).
• «Πόζαρ Παλλάς», Λουτράκι Αριδαίας, (23840 91357).
• «Ξενοδοχείο Θέρμες», Λουτράκι Αριδαίας, (23840 91165).
• «Ξενοδοχείο Όναρ», Αγιος Αθανάσιος, (23810 32004).
• «Ξενώνας Ανεμόεσσα», Αγιος Αθανάσιος, (23810 31657).
• «Ξενώνας Φιλοξενία 1», Αγιος Αθανάσιος, (23810 31970).
• «Hotel Chalet Sapin», Αγιος Αθανάσιος, (23810 31548)
• «Μετόχι Ιν», Αγιος Αθανάσιος, (23810 31890).
• «Neve Resort Hotel», Αγιος Αθανάσιος, (23810 39800).
• «Ξενώνας Λίθος», Αγιος Αθανάσιος, (23810 31996-8).
• «Ξενοδοχείο Εξοχικό», Αγιος Αθανάσιος, (23810 31451)
• «Ξενώνας Πατρικό», Αγιος Αθανάσιος, (23810 31018)
• «Vorras II Hotel», Αγιος Αθανάσιος, (23810 31493)
• «Ξενοδοχείο Πάνθεον», Αγιος Αθανάσιος, (23810 39863).
• «Ξενοδοχείο Γιώρας», Αγιος Αθανάσιος, (23810 31097).
• «Ξενώνας Νεφέλη», Αγιος Αθανάσιος, (23810 52018).
• «Πετρογόνημα», Παλιός Αγιος Αθανάσιος, (6907 220600, www.petrogonima.gr). «Κολονάκι», Παλιός Αγ. Αθανάσιος, (23810 31790, 6932 151073).
• «Ορεινός Μύθος», Παλιός Αγιος Αθανάσιος, (6979 914007).
• «Θέα», Παλιός Αγιος Αθανάσιος, (23810 31338, 6938 764970). «Ξενοδοχείο Βορέας», Λουτράκι Αριδαίας, (23840 91644,6945669222, www.voreas-hotel.gr.)
• «Εδέμ», Πόζαρ, (2384091606, 6977441393, www.hotel-edem.gr).

πηγή