Τα θεμέλια της Ορθοδόξου Ψυχοθεραπείας

Επισκόπου Ναυπάκτου π.Ιεροθέου

Με το θέμα της Ορθοδόξου Ψυχοθεραπείας ασχολήθηκα πολύ νωρίς και εκδόθηκαν τουλάχιστον έξι βιβλία, τα οποία μεταφράσθηκαν σε πολλές γλώσσες, όπως επίσης το έκανα και με άλλα βιβλία μου. Στην παρούσα εισήγηση θα επικεντρώσω την προσοχή και το ενδιαφέρον σας σε μερικά σημεία, τα οποία έχουν σχέση με τον παρόν Συνέδριο και συνδέονται με τις σημαντικές απόψεις του μακαριστού μεγάλου θεολόγου π. Ιωάννου Ρωμανίδη, ο οποίος ανέδειξε περισσότερο αυτήν την πατερική διδασκαλία στην εποχή μας.

1. Ο όρος Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία

Επειδή ο όρος τον οποίο χρησιμοποίησα στο πρώτο βιβλίο μου που εκδόθηκε το 1986 δημιούργησε διάφορες συζητήσεις –θετικές και αρνητικές– χρειάσθηκε κατά καιρούς να δώσω μερικές επεξηγήσεις. Στην παρούσα εισήγηση θα ήθελα να παρουσιάσω μερικές από αυτές.

Το πρώτο ότι ο όρος ψυχοθεραπεία δημιουργήθηκε στην Δύση από διάφορα ρεύματα ψυχολογικά, ψυχαναλυτικά, ψυχοθεραπευτικά και δεν εννοούσαν την ψυχή όπως θεωρείται στην Ορθοδοξη Παράδοση. Η σύγχρονη ψυχολογία με τον όρο ψυχή δηλώνει το σύνολο των συνειδητών και ασυνειδήτων εκδηλώσεων που αφορούν βιώματα και συμπεριφορές. Όμως, στην Ορθόδοξη Παράδοση ο όρος «ψυχή» δηλώνει το πνευματικό στοιχείο της υπάρξεως του ανθρώπου, που βρίσκεται σε ενότητα με το σώμα και αποτελεί μια υπόσταση. Χρησιμοποίησα τον όρο ψυχοθεραπεία με την προσθήκη της λέξεως ορθόδοξη και όπως διευκρίνισα πολλές φορές η ορθόδοξη ψυχοθεραπεία έχει μια άλλη ανθρωπολογία διαφορετική από την ανθρωπολογία της δυτικής ψυχοθεραπείας.

Το δεύτερον είναι ότι τον όρο ψυχοθεραπεία τον συνδέω στενά με τον όρο νηπτική-ησυχαστική παράδοση. Πρόκειται για μια ζωή η οποία περιγράφεται στα έργα των αγίων Πατέρων και αναφέρεται στην εσωτερική ζωή του ανθρώπου, στην νήψη και την προσευχή.

Φυσικά, η νηπτική και ησυχαστική παράδοση ανευρίσκεται και μέσα στα βιβλία της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Έτσι, με τον όρο ορθόδοξη ψυχοθεραπεία δεν εννοείται μια ισορροπία ψυχολογική, συναισθηματική και διανοητική, αλλά ο τρόπος με τον οποίον ο άνθρωπος θα γνωρίση τον Θεό, ουσιαστικά είναι η κάθαρση του κατ' εικόνα, από την αμαύρωση που υπέστη λόγω του προπατορικού αμαρτήματος και η ενεργοποίηση του καθ' ομοίωση, που συνιστά την κοινωνία του ανθρώπου με τον Θεό, δηλαδή την θέωση.

Το τρίτο σημείο είναι ότι καίτοι γίνεται λόγος για την ορθόδοξη ψυχοθεραπεία, και αυτό παραπέμπει στον όρο ψυχή, εν τούτοις χρησιμοποιείται για την θεραπεία ολοκλήρου του ανθρώπου, που αποτελείται από ψυχή και σώμα, χωρίς, βέβαια, να παραθεωρήται η ιατρική επιστήμη. Μάλιστα, όπως βλέπουμε στην πατερική παράδοση, η ψυχή είναι στενά συνδεδεμένη με το σώμα και υπάρχουν αλληλεπιδράσεις μεταξύ των δύο αυτών στοιχείων της υπάρξεως του ανθρώπου. Επομένως, η εσωτερική ειρήνη συνδέεται τόσο με την ψυχή όσο και με το σώμα. Και είναι σημαντικό να σημειωθή ότι και η ησυχαστική κίνηση που παρατηρήθηκε έντονα τον 14ο αιώνα, όπως διατυπώνεται στην διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, καθώς επίσης και στα Συνοδικά κείμενα των Συνόδων μεταξύ 1341-1368, που μερικά σημεία από τα οποία αναγινώσκονται την Κυριακή της Ορθοδοξίας στο λεγόμενο Συνοδικό, δεν αναφέρεται μόνον στην ψυχή, αλλά και στο σώμα. Ο φιλόσοφος Βαρλαάμ, εκφράζοντας τον δυτικό σχολαστικισμό, υποτιμούσε το ανθρώπινο σώμα, ενώ ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ανέδειξε την μεγάλη σημασία του ανθρωπίνου σώματος, λόγω και της ενανθρωπήσεως του Υιού και Λόγου του Θεού, και ανέπτυξε θεολογικά την διδασκαλία της Εκκλησίας περί θεώσεως όλου του ανθρώπου, ψυχής και σώματος.

Βεβαίως, στην θεραπεία ψυχής και σώματος αναφέρεται το όλο έργο της Εκκλησίας, αφού με τα Μυστήρια, ήτοι το Βάπτισμα, το Χρίσμα, την θεία Κοινωνία, την Ιερωσύνη, τον Γάμο, το Ευχέλαιο, την Μετάνοια, ευλογείται ολόκληρος ο άνθρωπος που αποτελείται από ψυχή και σώμα.

Το τέταρτο σημείο είναι ότι η ορθόδοξη ψυχοθεραπεία δεν παραθεωρεί τις ιατρικές μεθόδους θεραπείας του ανθρώπου, ακόμη και την σύγχρονη ψυχολογία, ψυχανάλυση και ψυχοθεραπεία. Η ορθόδοξη ψυχοθεραπεία αποβλέπει στην θέωση του ανθρώπου, ενώ η ουμανιστική ψυχοθεραπεία ενδιαφέρεται για την ψυχοσωματική ισορροπία του ανθρώπου και την κοινωνικοποίησή του είτε στην οικογένεια είτε στην κοινωνία. Στην πραγματικότητα πρέπει να υπάρχη συνεργασία μεταξύ του Πνευματικού Πατέρα που ασκεί την ορθόδοξη ψυχοθεραπεία και του ψυχιάτρου που ενδιαφέρεται να θεραπεύση ασθένειες που συνδέονται με το νευρικό σύστημα του ανθρώπου και την ψυχολογική ανισορροπία.

Θεωρώ δε ότι ο όρος «ορθόδοξη ψυχοθεραπεία» σε έναν βαθμό αναφέρεται και στην ψυχολογία, την ψυχοθεραπεία και την νευρολογία. Γνωρίζουμε ότι παλαιότερα υπήρχε μεγάλη διάσταση μεταξύ ψυχοθεραπείας και νευρολογίας, ωστόσο όμως τον τελευταίο καιρό γίνεται αντιληπτό ότι οι δύο αυτές επιστήμες πρέπει να συνεργάζωνται, γιατί οι ασθένειες του νευρικού συστήματος επηρεάζουν και τον ψυχολογικό κόσμο του ανθρώπου, όπως και οι ψυχικές ασθένειες επηρεάζουν τα νευροκύτταρα, τα γονίδια κλπ., δηλαδή το ίδιο το σώμα. Έτσι, η ορθόδοξη ψυχοθεραπεία συνδέει στενά την ψυχολογία και την νευρολογία, αλλά τα υπερβαίνει, διότι όπως θα λεχθή στην συνέχεια, η ορθόδοξη ψυχοθεραπεία κινείται πέρα από τα όρια της επιστήμης, χωρίς να την παραγνωρίζη, αλλά βοηθά συγχρόνως και την αποκατάσταση της ψυχοσωματικής συγκροτήσεως του ανθρώπου και την κοινωνικοποίησή του.

Από τις πολλές σχολές ψυχοθεραπείας που παρατηρούνται στον δυτικό κόσμο, η «ορθόδοξη ψυχοθεραπεία» ομοιάζει περισσότερο με την υπαρξιακή ψυχολογία-ψυχοθεραπεία, όπως την διατύπωσε ο Victor Frankl, χωρίς να ταυτίζεται απόλυτα.

Μέσα στα πλαίσια αυτά χρησιμοποίησα τον όρο «ορθόδοξη ψυχοθεραπεία», και έτσι έγινε αντιληπτό από τους ανθρώπους που εξετάζουν τα πράγματα με σοβαρότητα και υπευθυνότητα και όχι με επιπολαιότητα. Βεβαίως, πρέπει να λεχθή, για λόγους δικαιοσύνης, ότι στην ανάλυση αυτού του θέματος με επηρέασε ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης, ο οποίος μιλούσε για το ότι η ορθόδοξη θεολογία είναι θεραπευτική επιστήμη και ότι εάν εμφανιζόταν ο Χριστιανισμός τον 20ο αιώνα θα τον καταλαβαίναμε περισσότερο ως θεραπευτική επιστήμη, και ως προς την μέθοδο θα φαινόταν ως ψυχοθεραπεία η ως νευρολογία. Είναι δε χαρακτηριστικό ένα άρθρο του με τίτλο Η θρησκεία είναι νευροβιολογική ασθένεια η δε Ορθοδοξία η θεραπεία της.

Πάντως, τον όρο «ορθόδοξη ψυχοθεραπεία» τον αποδέχθηκε και η επιστήμη, όπως φαίνεται στο ογκώδες βιβλίο με τίτλο Εγχειρίδιο ψυχοθεραπείας και θρησκευτικής ποικιλομορφίας, το οποίο εξέδωσε η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία. Στο βιβλίο αυτό περιγράφεται η θεραπεία την οποία προσφέρουν οι θρησκείες. Σε ένα κεφάλαιο του βιβλίου με τίτλο «Ψυχοθεραπεία με ανατολικούς ορθοδόξους Χριστιανούς», το οποίο συνέγραψε ο Tonny Young, γίνεται ευρύτατος λόγος για την ψυχοθεραπεία την οποία προσφέρει η Ορθόδοξη Εκκλησία, γίνεται αναφορά στο βιβλίο μου με τίτλο Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία και κάνει λόγο για τα ηρεμιστικά αποτελέσμα που προέρχονται απο την εξομολόγηση και την ευχή του Ιησού που λέγεται στην καρδιά.

Επίσης, είναι σημαντικό και ένα άρθρο το οποίο συνέγραψε ο Παύλος Κυμίσης με τίτλο Από τη νευροβιολογία στο άκτιστο φως, όπου γίνεται λόγος για την μεγάλη σημασία που έχει η Ορθόδοξη Παράδοση στην πνευματική υγεία του ανθρώπου.

2. Βασικές αρχές της Ορθοδόξου Ψυχοθεραπείας

Όταν έγραψα για «ορθόδοξη ψυχοθεραπεία», δεν δημιούργησα ένα καινούριο σύστημα, αλλά συνόψισα την διδασκαλία των Πατέρων της Εκκλησίας για την θεραπεία του ανθρώπου. Στην συνέχεια θα εντοπίσω μερικές βασικές αρχές που τις συναντάμε στην πατερική θεολογία και αναφέρονται στην θεραπεία του ανθρώπου.

α) Νους και λόγος

Σύμφωνα με την διδασκαλία του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού, του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού και άλλων Πατέρων της Εκκλησίας η ψυχή του ανθρώπου έχει λογική και νοερά ενέργεια, ήτοι νου και λόγο. Πρόκειται για δύο διαφορετικές ενέργειες που δεν ταυτίζονται μεταξύ τους και έχουν διαφορετική αποστολή. Η νοερά ενέργεια (νους) είναι το όργανο εκείνο με το οποίο ο άνθρωπος επικοινωνεί με τον Θεό και η λογική ενέργεια (λογική) έχει γνώση και επικοινωνεί με τα κτίσματα.

Ο νους στους Πρωτοπλάστους προ της πτώσεως, ενεργούσε κατά φύση, δεχόταν την Χάρη του Θεού, η οποία διαβιβαζόταν δια του νου στο σώμα και την άλογη δημιουργία. Με αυτόν τον τρόπο και η λογική είχε ορθά νοήματα, διότι δεχόταν τον φωτισμό της Χάριτος από τον νου. Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής θα πη ότι ο νους βλέπει ορθά τα πράγματα, κυρίως τον Θεό, ο λόγος δε ο οποίος είναι γυμνασμένος, δηλαδή έχει και παιδεία, διατυπώνει τις εμπειρίες τις οποίες αποκτά ο νους.

Μετά την αμαρτία των Πρωτοπλάστων ο νους σκοτίσθηκε και ταυτίσθηκε με την λογική, τα πάθη και το περιβάλλον, όπως έλεγε ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης. Έτσι, ο νους δεν μπορεί να έλθη σε επικοινωνία με τον Θεό και να αποκτήση γνώση του Θεού και κατ' αυτόν τον τρόπο δημιουργούνται οι θρησκείες, και ο ορθολογισμός, στον οποίο κέντρο είναι ο ορθός λόγος.

Επομένως, η ορθόδοξη ψυχοθεραπεία, πρωτίστως ασχολείται με τον σκοτισμένο νου και προσπαθεί να τον επαναφέρη στο κατά φύση και να τον οδηγήση στο υπέρ φύση, ώστε να έχη γνώση του Θεού και με αυτόν τον τρόπο να αγιάζεται και ολόκληρος ο άνθρωπος. Δηλαδή, η ορθόδοξη ψυχοθεραπεία δεν έχει προτεραιότητα το νευρολογικό σύστημα του ανθρώπου, ούτε απλώς το συναίσθημα, αλλά αποβλέπει στην καλή λειτουργία της νοεράς ενεργείας (νου) της ψυχής. Μέσα από αυτήν την προοπτική γίνονται αλλαγές στην ύπαρξη του ανθρώπου. Η σύγχρονη ψυχολογία και ψυχοθεραπεία διαφέρει από την «ορθόδοξη ψυχοθεραπεία» γιατί δεν γνωρίζει την παρά φύση, κατά φύση και υπέρ φύση λειτουργία του νοός, δεν γνωρίζει καν τι είναι ο νους.

β) Λογικόν και παθητικόν της ψυχής

Ο φιλόσοφος Πλάτων, αναφερόμενος στην ψυχή, διακρίνει δύο μέρη, το λογικό και το παθητικό μέρος της ψυχής. Το λογικό ασχολείται με την λειτουργία της σκέψεως, της κρίσεως και της αντιμετωπίσεως των διαφόρων θεμάτων του ανθρώπου που συνδέεται με την φιλοσοφία, την γνώση του επιστητού και την σχέση με τον περιβάλλοντα κόσμο. Στο παθητικό μέρος της ψυχής λειτουργούν τα πάθη, σωματικά και ψυχικά. Ισχυρίζεται δε ότι το λογικό είναι το ευγενέστερο στοιχείο της υπάρξεως του ανθρώπου. Και επειδή η ψυχή είναι εκ φύσεως αθάνατη και προϋπήρχε στον κόσμο των ιδεών του Θεού, αυτό σημαίνει ότι το λογικό, ως η σημαντικότερη ενέργεια της ψυχής, ανήκε στον αγέννητο κόσμο των ιδεών. Αντίθετα, το παθητικό μέρος της ψυχής, κατά τον Πλάτωνα, συνδέεται με το σώμα. Γι' αυτό, για να έλθη η ψυχή σε κοινωνία με τον Θεό, πρέπει να νεκρωθή το παθητικό μέρος της.

Οι Πατέρες της Εκκλησίας αποδέχθηκαν την διαίρεση της ψυχής μεταξύ λογικού και παθητικού μέρους, χωρίς όμως να δεχθούν την θεωρία του Πλάτωνος για την διάκριση μεταξύ φύσει αθανάτου ψυχής και φύσει θνητού σώματος και χωρίς να αποδεχθούν τα περί νεκρώσεως του παθητικού μέρους της ψυχής, αλλά κάνουν λόγο για την μεταμόρφωσή του. Πάντως, στην θεραπευτική των Πατέρων φαίνεται ότι με την λογική συνδέονται τα πάθη της υπερηφανείας, απιστίας κλπ. και με το παθητικό μέρος της ψυχής, που διακρίνεται στο επιθυμητικό και θυμικό, συνδέονται τα αντίστοιχα πάθη, ήτοι της φιλαργυρίας, της φιληδονίας, του θυμού κλπ.

γ) Η νοερά ενέργεια σε σχέση με τα διαβλητά και αδιάβλητα πάθη

Ο νους στην γλώσσα των Πατέρων της Εκκλησίας λέγεται και νοερά ενέργεια και παίζει μεγάλο ρόλο στην ζωή του ανθρώπου. Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής λέγει ότι ο νους ο οποίος απομακρύνεται από τον Θεό γίνεται είτε δαιμονιώδης με την υπερηφάνεια είτε κτηνώδης με τα πάθη που συνδέονται με το παθητικό της ψυχής. Ο νους είναι εκείνος που δημιουργεί ισορροπία σε όλες τις ενέργειες της ψυχής και του σώματος.

Ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης γράφει:

«Εις την φυσικήν κατάστασίν της η νοερά ενέργεια ρυθμίζει τα πάθη, δηλαδή της πείνας, της δίψης, του ύπνου, του ενστίκτου της αυτοσυντηρήσεως (δηλαδή του φόβου του θανάτου) ώστε να είναι αδιάβλητα. Εις νοσούσαν κατάστασιν τα πάθη γίνονται διαβλητά. Αυτά, εν συνδυασμώ με την αδέσποτον πλέον φαντασίαν, δημιουργούν μαγικάς θρησκείας δια την χαλιναγώγησιν των στοιχείων της φύσεως η και της επιπλέον σωτηρίας της ψυχής εις κατάστασιν ευδαιμονίας η και της ευδαιμονίας με σώμα και ψυχή».

Αναλύοντας κανείς αυτήν την σημαντική παρατήρηση επισημαίνει την διδασκαλία του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού για την διάκριση μεταξύ αδιαβλήτων και διαβλητών παθών. Τα αδιάβλητα πάθη, τα οποία λέγονται και φυσικά, είναι ο,τι έχει σχέση με την πείνα, την δίψα, την κούραση, κλπ., ενώ τα διαβλητά πάθη είναι τα λεγόμενα ψεκτά που είναι τεκμήρια του αρρώστου πνευματικά ανθρώπου. Φαίνεται ότι τα αδιάβλητα και τα διαβλητά πάθη αναφέρονται και στην ψυχή και στο σώμα, διότι η ψυχή εκφράζεται δια του σώματος.

Το σημαντικό είναι ότι τα αδιάβλητα πάθη μπορούν εύκολα να γίνουν διαβλητά, δηλαδή η πείνα μπορεί να γίνη γαστριμαργία, η δίψα να γίνη φιλοποσία, η κούραση να γίνη ακηδία, κλπ. Επίσης, τα διαβλητά πάθη μπορούν να μετατραπούν σε αδιάβλητα, δηλαδή η γαστριμαργία να θεραπευθή, ώστε ο άνθρωπος να τρώγη για να συντηρή το σώμα· η φιλοποσία μπορεί να αποβάλη το εμπαθές στοιχείο, ώστε μόνο να ικανοποιή την ανάγκη της δίψας· η ακηδία μπορεί να μετατραπή σε ενεργικότητα και κόπωση, ώστε να εκφράζη την αγάπη στον Θεό και τους ανθρώπους κ.ο.κ.

Αυτό το έργο το επιτελεί η νοερά ενέργεια, όταν λειτουργή σωστά και ενισχύεται από την Χάρη του Θεού. Δηλαδή η νοερά ενέργεια δεν αφήνει τα αδιάβλητα πάθη να μετατραπούν σε διαβλητά, όπως επίσης θεραπεύει τα διαβλητά πάθη για να γίνουν αδιάβλητα. Και όταν κάνουμε λόγο για την νοερά ενέργεια η οποία φωτίζεται από την Χάρη του Θεού, ουσιαστικά εννοούμε την νοερά καρδιακή προσευχή.

Αυτό δείχνει την μεγάλη σημασία και αξία της ορθοδόξου ψυχοθεραπείας, δηλαδή την διδασκαλία και την πράξη της Εκκλησίας για την θεραπεία του ανθρώπου, ώστε να συμπεριφέρεται σωστά στον Θεό και τον άνθρωπο. Αυτό δείχνει την σημειολογία της ορθοδόξου ψυχοθεραπείας ότι δεν αφορά μόνον την ψυχή του ανθρώπου, αλλά και το σώμα του. Άλλωστε, γνωρίζουμε και από την ιατρική επιστήμη ότι οι υπερβολές που γίνονται με την ψυχή και το σώμα έχει συνέπεια και στην νευρολογική και σωματική κατάσταση του ανθρώπου.

Έτσι, όταν ο νους είναι υγιής, δηλαδή όταν η νοερά ενέργεια λειτουργεί κατά φύση και υπέρ φύση, τότε αποφεύγονται και πολλές σωματικές ασθένειες, αλλά και θεραπεύονται μερικές σωματικές ασθένειες. Στο σημείο αυτό εξαιρούνται βέβαια οι κληρονομικές ασθένειες, αλλά όταν ο άνθρωπος έχει υγιή νου, τότε μπορεί να υπερβαίνη τις συνέπειες αυτών των ασθενειών, με την υπομονή, την καρτερία, την πίστη στον Θεό και την προσευχή, αλλά και την όλη μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας.

δ) Θρησκεία και Εκκλησία

Πολλοί θρησκειολόγοι ομιλούν για πολυθεϊστικές και μονοθεϊστικές θρησκείες και συγκαταλέγουν τον Χριστιανισμό μεταξύ των μονοθεϊστικών θρησκειών. Αυτό γίνεται για να υπάρχη ένας τρόπος να παρουσιάζουν τα κοινά και ιδιαίτερα στοιχεία μεταξύ των θρησκειών. Όμως, κατά την Ορθόδοξη Παράδοση ο Χριστιανισμός δεν είναι μια απλή θρησκεία, αλλά είναι Εκκλησία, Σώμα Χριστού. Η διαφορά μεταξύ θρησκείας και Εκκλησίας είναι μεγάλη.

Συνήθως, η θρησκεία ταυτίζει το κτιστό με το άκτιστο, οπότε αποδίδει ο,τι είναι κτιστό και πεπερασμένο στον Θεό και έτσι δημιουργούνται διάφορα είδη θρησκειών, οι οποίες συνδέονται με την μαγεία, την δεισιδαιμονία και τον μυστικισμό. Όμως, ο Χριστιανισμός λειτουργεί ως Εκκλησία, δηλαδή μια συγκεκριμένη κοινότητα, η οποία είναι το Σώμα του Χριστού και ο Χριστός η κεφαλή της. Η Εκκλησία δεν διακρίνεται από τα τρία αυτά γνωρίσματα, δηλαδή την μαγεία, την δεισιδαιμονία και τον μυστικισμό.

Τους δύο τελευταίους αιώνες έγινε μεγάλη κριτική της θρησκείας από φιλοσοφικής, κοινωνικής και ψυχολογικής απόψεως. Υπάρχουν διάφορα ρεύματα, τα οποία κατηγορούν τον τρόπο με τον οποίο εκφράζονται και λειτουργούν οι θρησκείες. Θα αναφέρω μερικά παραδείγματα.

Ο φιλόσοφος August Comte παρουσιάζει την θρησκεία ως «πνευματική αλλοτρίωση». Η λέξη αλλοτρίωση σημαίνει ότι χάνονται μερικά σημαντικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της θρησκείας, οπότε μετατρέπεται σε κάτι άλλο. Σύμφωνα με την άποψή του η ανθρωπότητα εξελίχθηκε προοδευτικά από το θεολογικό, θρησκευτικό-φανταστικό στάδιο (παιδική ηλικία) στο μεταφυσικό-φιλοσοφικό (εφηβική ηλικία) και από εκεί στο επιστημονικό και θετικιστικό στάδιο (ώριμη ηλικία). Η επιστημονική μέθοδος της παρατηρήσεως και του πειραματισμού συνιστά την ολοκλήρωση του ανθρώπου.

Η επιστήμη της κοινωνιολογίας περιλαμβάνει όλες τις επιστήμες. Ο ίδιος προσδίδει στην κοινωνιολογία θρησκευτικά στοιχεία. Έτσι, ο θετικισμός αποκτά μια μυστικιστική μορφή και στην πραγματικότητα γίνεται μια αληθινή θρησκεία με την λατρεία της, τους εκπροσώπους της και με όλα τα θρησκευτικά στοιχεία. Αυτό δείχνει ότι η θρησκεία, όπως την εννοεί ο πολύς λαός, στην μαγική και δεισιδαιμονική της μορφή, είναι μια «πνευματική αλλοτρίωση».

Ο Feuerbach παρουσιάζει την θρησκεία ως μια «ανθρωπολογική αλλοτρίωση», που σημαίνει ότι η θρησκεία προβάλλει στον Θεό την ουσία του ανθρώπου. Γράφει: «Η θρησκεία είναι η επίσημη αποκάλυψη των κρυμμένων θησαυρών του ανθρώπου, η ομολογία των πιο ενδόμυχων σκέψεών του, η δημόσια εξομολόγηση των ερωτικών μυστικών του».

Η προβολή όλων αυτών των ανθρωπολογικών στοιχείων στον Θεό είναι μια ανθρωπολογική αλλοτρίωση, αφού ο άνθρωπος αποποιείται τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα για να τα αποδώση στον Θεό. Έτσι, τα θεϊστικά χαρακτηριστικά είναι ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Οπότε, ο άνθρωπος θα πρέπει να ανακαλύψη πάλι τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα, να μη τα προβάλλη στον Θεό, αλλά να τα θεωρήση ως δικά του και να τα αναπτύξη.

Έτσι, κατά τον Feuerbach, «η θρησκεία είναι η ουσία της παιδικής ηλικίας της ανθρωπότητος» και ο άνθρωπος πρέπει να προχωρήση σε μια φιλοσοφική ωριμότητα και να ανακτήση την συνειδητότητά του, να μην την προβάλλη ασυνείδητα στο φανταστικό αυτό ον που λέγεται Θεός.

Ο Karl Marx παρουσιάζει την θρησκεία ως «οικονομική αλλοτρίωση». Ακολουθώντας την ανάλυση του Feuerbach δημιούργησε μια δική του θεωρία γύρω από την θρησκεία, σύμφωνα με την οποία εισέρχεται ο οικονομικός παράγοντας και ο άνθρωπος μέσα από την θρησκεία αλλοτριώνεται και επομένως πρέπει να απελευθερωθή από αυτήν.

Η βασική θεωρία του Marx είναι ότι «η θρησκεία είναι ο στεναγμός του καταπιεζόμενου πλάσματος», γι' αυτό και είναι «το όπιον του λαού» που δοκιμάζεται σε σκληρές οικονομικές συνθήκες.

Οπότε, ο άνθρωπος πρέπει να αρνηθή αυτές τις αυταπάτες σχετικά με την κατάστασή του. Στην πραγματικότητα ο Marx θεωρεί ότι η άδικη κοινωνία επειδή παράγει δυστυχία, γι' αυτό και παράγει θρησκεία. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να αγωνίζεται κανείς για να μεταβάλλη την κοινωνία και αυτό γίνεται με την επανάσταση του προλεταριάτου. Όταν στην κοινωνία καταργηθούν οι τάξεις, τότε θα εκλείψη και η θρησκεία.

Ο Freud παρουσιάζει την θρησκεία ως «ψυχική αλλοτρίωση». Ακολουθώντας την ανάλυση των προηγουμένων και κυρίως την θεωρία του Feuerbach, θεωρεί ότι η θρησκεία είναι η προβολή του ανθρώπινου ψυχισμού πάνω σε ανώτερες δυνάμεις. Δηλαδή, ερμηνεύει την θρησκεία όχι μέσα από κοινωνικές συγκρούσεις, αλλά μέσα από συγκρούσεις του ανθρώπινου ψυχισμού. Έτσι, ο άνθρωπος έχει την ανάγκη να δημιουργήση μια πίστη σε υπερφυσικές δυνάμεις που τον προστατεύουν, ώστε να αποφύγη τους κινδύνους που τον απειλούν. Επομένως, η θρησκεία είναι μια φυγή από την πραγματικότητα, μια άρνηση του πραγματικού πόνου, μια ανικανότητα να ξεπεράση κανείς τον φόβο του θανάτου και την αβεβαιότητα. Είναι στην πραγματικότητα μια υπεκφυγή.

Πράγματι, στην θρησκεία παρατηρεί κανείς τέτοιες εκδηλώσεις, όπως τις περιγράφουν οι τέσσερεις μελετητές που παραθέσαμε προηγουμένως. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίον θεωρώ ότι η Εκκλησία δεν είναι μια θρησκεία, αλλά Εκκλησία, το Σώμα του Χριστού, στην οποία ο άνθρωπος θεραπεύεται, και από την ιδιοτελή αγάπη φθάνει στην ανιδιοτελή αγάπη.

Έτσι η Εκκλησία λειτουργεί ως πνευματικό νοσοκομείο, ελευθερώνει τον άνθρωπο απ' όλες τις προλήψεις, τους μύθους, τις δεισιδαιμονίες και τους μυστικισμούς. Ο Θεός είναι Τριαδικός, Πατήρ, Υιός και Άγιον Πνεύμα, και έρχεται σε κοινωνία με τον άνθρωπο μέσα στην Εκκλησία με την άκτιστη ενέργειά Του, οπότε ο άνθρωπος, όταν θεραπεύεται από την δουλεία στις αισθήσεις και τα αισθητά, ελευθερώνεται από την φιλαυτία και αγαπά πραγματικά τον Θεό και τον συνάνθρωπο, αποκτά φιλοθεΐα και φιλανθρωπία.

Είναι όμως γνωστόν ότι πολλοί Χριστιανοί, ακόμη και ορθόδοξοι, αισθάνονται την Εκκλησία ως θρησκεία, συμπεριφέρονται με τις εκδηλώσεις που αναφέραμε προηγουμένως. Αυτό δεν σημαίνει ότι αλλάζει ο ρόλος και ο σκοπός της Εκκλησίας, που είναι αντίθετος με την θρησκεία, αφού η Εκκλησία στην πραγματικότητα απαλλάσσει τον άνθρωπο και από την ασθένεια της θρησκείας.

Αυτό έκαναν οι Προφήτες, οι Απόστολοι και οι Πατέρες, πρωταρχικά ο Χριστός, που αγωνίζονταν να ελευθερώσουν τους ανθρώπους από την θρησκεία και την ειδωλολατρία.

Με τα όσα παρουσίασα συνοπτικά προηγουμένως καθορίζονται οι βάσεις και τα θεμέλια της «ορθοδόξου ψυχοθεραπείας» που δεν ταυτίζεται με καμμιά ψυχοθεραπεία δυτικού η ανατολικού τύπου, αλλά έχει ένα δικό της διαφορετικό χαρακτήρα, μια συγκεκριμένη ιδιαίτερη ανθρωπολογία.

Αυτό το συναντάμε τόσο στην Αγία Γραφή όσο και στα πατερικά κείμενα, ιδιαιτέρως στα λεγόμενα νηπτικά-ησυχαστικά φιλοκαλικά. Έτσι, η «ορθόδοξη ψυχοθεραπεία» ως θεολογία και ως πράξη μπορεί να ερμηνευθή μέσα από την νηπτική και ησυχαστική παράδοση της Ορθοδόξου Εκκλησίας.

Η Δύση απέβαλε αυτήν την παράδοση η την λησμόνησε, στηρίχθηκε στον ορθολογισμό, τον ηθικισμό και την αυτονομία, με αποτέλεσμα να καταλήξη στην ουμανιστική ψυχολογία και ψυχοθεραπεία για να λύση τα υπαρξιακά προβλήματα του ανθρώπου που κινούνται πέρα από την λογική και την ηθική.–

Η δεύτερη εισήγηση του Σεβ. Μητροπολίτη Ναυπάκτου π. Ιεροθέου, στο Διεθνές Συνέδριο με θέμα "Ορθόδοξη Θεολογία και Επιστήμες" το οποίο πραγματοποιήθηκε στη Βουλγαρία.

πηγή