Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Του Χριστόδουλου Βασιλειάδη

Α. Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και το αναμορφωτικό κίνημα των Κολλυβάδων.

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης είναι μια μεγάλη λογοτεχνική φυσιογνωμία του Ελλαδικού χώρου και σαν τέτοια πρέπει να τη δούμε μέσα στα σωστά πλαίσια.

Ο καθορισμός της χρονολογίας που γεννήθηκε, 1851, ή του τόπου που τον γέννησε, Σκιάθος, δεν είναι τόσο απαραίτητα, όσο ο καθορισμός του πνευματικού χώρου που τον γέννησε. Ο Παπαδιαμάντης ήτανε πνευματικός γόνος των Κολλυβάδων.

Το κίνημα των Κολλυβάδων ήταν ένα πνευματικό κίνημα του δευτέρου μισού του 18ου αι. και των πρώτων δεκαετιών του 19ου αι. στο Άγιον Όρος. Φαινομενικά του αιτήματα ήτανε η τέλεση των μνημοσύνων την ημέρα του Σαββάτου, στην ουσία όμως ήθελε κι αγωνίστηκε για την Ορθόδοξη Παράδοση, την Βιβλική, την Εκκλησιαστική, την Αγιοπατερική.

Ένα πνευματικό τέκνο κι ανάστημα των Κολλυβάδων (Αθανάσιος Πάριος, Άγιος Μακάριος Νοταράς, Όσιος Νικόδημος ο Αγιορείτης) είναι ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Το ότι έγινε ο «θεμελιωτής του θρησκευτικού διηγήματος εις την Ελλάδα» αυτό το οφείλει κυρίως σε δύο παράγοντες: Στο θρησκευτικό περιβάλλον της οικογένειας του - ο πατέρας του ήτανε ιερέας - και στην ατμόσφαιρα των Κολλυβάδων που γνώρισε. «Αι αγρυπνίαι εις τον Ι.Ναόν του Αγίου Ελισσαίου μετά του παπά Ν. Πλανά και του κύκλου των φιλακολούθων και των απλοϊκών αποδεικνύουν την αυστηράν παραδοσιακήν θέσιν του».¹

Β. Η ζωή του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη.


Ο Παπαδιαμάντης ήτανε γέννημα και θρέμμα της λαϊκής πνευματικότητας κι ευλάβειας του Ελληνικού χώρου προτού «βελτιωθεί» και «διαφωτιστεί». Γνώριζε καλά τα πατερικά κείμενα και προπαντός το Ορθόδοξο λειτουργικό τυπικό (Το έμαθε όταν, νέος είκοσι δύο χρόνων, πήγε για λίγο καιρό στην χερσόνησο του Αγίου Όρους). Παραμένει ίσαμε σήμερα ένας από τους σημαντικότερους θεολόγους του Νεότερου Ελληνισμού, στον οποίο δίκαια δόθηκε ο χαρακτηρισμός «Ο Άγιος των Ελληνικών Γραμμάτων».


Κι ήτανε μια πραγματικά αγία ψυχή ο Παπαδιαμάντης. Ασκητής σωστός. Δίκαια του δόθηκε και το προσωνύμιο ο «κοσμοκαλόγερος». Αγαπούσε τις ακολουθίες όσο ελάχιστοι.

Γι΄ αυτό δεν είναι παράξενο ότι τον απέρριψαν οι σύγχρονοί του και η κατοπινή γενιά που ήτανε άνθρωποι ψωριασμένοι από την Ευρωπαϊκή διανόηση, ακαδημαϊκοί, θεολόγοι, λόγιοι, διαφωτιστές κι ένα σωρό άλλοι εκπρόσωποι της νεοελληνικής νεοειδωλολατρείας.

Χαρακτηριστικά της ευλάβειας και της ασκητικότητάς του είναι τα τελευταία γεγονότα της ζωής του. Ο Παπαδιαμάντης, όταν ήτανε ετοιμοθάνατος στις 3 Ιανουαρίου του 1911, κάλεσε τον ιερέα, ζήτησε να μεταλάβει και να του διαβάσουν την προσευχή των μεγάλων αμαρτωλών που μετανοούν. Ύστερα από λίγο έγειρε την κεφαλή του ψάλλοντας – δηλαδή ευχαριστώντας – το δοξαστικό της ενάτης ώρας των Θεοφανείων: «Την χείρα σου την αψαμένην την ακήρατον κορυφήν του Δεσπότου…».


Γ. Το έργο του Παπαδιαμάντη

Ο Παπαδιαμάντης έγραφε κυρίως διηγήματα. Τα μυθιστορήματά του, όπως «Οι Έμποροι των Εθνών», ή «Η Γυφτοπούλα», χωρίς μεγάλη λογοτεχνική αξία, είναι ένα ξέσπασμα του ψυχικού του κόσμου κατά της Αρχαιοπληξίας και της Ρωμαιοκαθολικής Δύσης.

Μεγαλούργησε όμως σαν διηγηματογράφος. Τα διηγήματά του υπολογίζονται σε διακόσια. «Τα αριστουργήματα του είναι μερικά από τα σκιαθίτικα διηγήματά του, όπως είναι το «Όνειρο στο κύμα», «Υπο την Βασιλικήν δρύν», «Φτωχός Άγιος», «Νοσταλγός» κ.α. Στα αριστουργήματά του κατατάσσεται και το μεγάλο διήγημά του (νουβέλλα) «Η Φόνισσα», που μερικοί το θεωρούν το ανώτερο από όλα του»²

Η θεολογία του Παπαδιαμάντη, όπως φαίνεται μέσα από τα διηγήματά του, είναι η θεολογία της Μεταμορφώσεως, της λειτουργικής αλλοιώσεως ενός λαού σε σώμα Χριστού. Εικονογραφεί ο Παπαδιαμάντης κάτω από ταπεινό κι απέριττο ένδυμα αυτή την πραγματικότητα έχοντας ταυτόχρονα σαφέστατη επίγνωση ότι επέρχεται ραγδαία η διάβρωσή της. Ο Ευρωπαϊκός διαφωτισμός είχε αφήσει τους πάντες γύρω του σε εκστατικό παραλήρημα, κι ο Παπαδιαμάντης αντιτάσσει σ΄ αυτή την έκσταση τις ταπεινές μορφές των τελευταίων αληθινών ανθρώπων που αξιώθηκε να ψηλαφήσει μέσα στο Ορθόδοξο ήθος του νησιού του. Φιλακόλουθες γριούλες του νησιού, απλοϊκοί παπάδες, τσοπάνηδες και βαρκάρηδες, παράνομοι και μέθυσοι, παρουσιάζονται όλοι δικαιωμένοι κι αγιασμένοι μέσα στην Εκκλησία που ακόμα λειτουργεί σωστά.

«Ο Παπαδιαμάντης τραγουδούσε τους φτωχούς και το έργο του στάθηκε το μεγάλο χρονικό της Ελληνικής φτωχολογίας»³


Δ. Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη κι η σύγχρονη Παιδεία.


Ο ιδιόμορφος εκφραστικός χαρακτήρας του Παπαδιαμάντη καθιστά το λόγο του πολύ γλαφυρό. Για την κατανόηση των διηγημάτων του σε βάθος χρειάζεται η εξάσκηση στην «ανάγνωση» αρχαίων συγγραφέων από το πρωτότυπο· γιατί η μετάφραση δεν εξασκεί το μυαλό μας, αλλά μας καθιστά, τις περισσότερες φορές, παθητικούς δέκτες οποιασδήποτε συνθηματολογίας!

Η αρχαία ελληνική γλώσσα οδηγούσε το μεγάλο διηγηματογράφο. Υπάρχουν γλωσσικά στοιχεία έκφρασης και από την αρχαϊζουσα τόσο στα έργα του όσο και δε άλλα γραπτά κείμενα (όπως επιστολές). Είχε αφομοιώσει τα ενεργά στοιχεία της αρχαίας γλώσσας.

Ότι ήτανε πρόμαχος της «Καθαρεύουσας» δε διαφαίνεται από πουθενά. Η Καθαρεύουσα που κατασκευάστηκε από τον Κοραή στο γραφείο του, στο Παρίσι, ήτανε ψεύτικη γλώσσα. Ότι καταργήθηκε από τα σχολεία και πρόσφατα (1976) από τα δημόσια έγγραφα, είναι ένα μεγάλο βήμα της Παιδείας προς την άρση του διχασμού, που ξεκινά από την πολιτική και επεκτείνεται και στην γλώσσα· οι αρχαϊζοντες θεωρούνταν οι «εθνικόφρονες», ενώ οι δημοτικιστές οι «αριστεροί».

Αλλά! «Η κατάργηση της διδασκαλίας των αρχαίων στα σχολεία είναι μια ριζική υπονόμευση αυτού του επιτεύγματος»⁴. Η δημοτική ξεκομμένη από την αρχαϊζουσα είναι ένα καράβι στο πέλαγο χωρίς φάρο! Η δημοτική δε λύνει το γλωσσικό πρόβλημα, αν δεν καθοδηγείται από την αρχαϊζουσα: «Μια αιτία, που κρατήθηκε σε τόση πολυαίωνη νεότητα ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός είναι η αδιάκοπη αναθεώρηση της παραδόσεως και αναπροσαρμογή του» και συνεπώς και η αναπροσαρμογή του μέσου έκφρασης της παραδόσεως και του πνεύματος, της γλώσσας!


Ο Παπαδιαμάντης «είχε υποτάξει τη γλώσσα στη ζωή και όχι τη ζωή στη γλώσσα – γι΄ αυτό και η αρχαΐζουσα έκφραση ήτανε εξίσου αληθινή με το δημοτικό τραγούδι!».


Ε. Το πραγματικό νόημα της πενίας του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

Ο Παπαδιαμάντης δεν είχε πιαστεί από τα πλοκάμια του συβαριτισμού του μαμωνά, αλλ’ εμπλούτιζε «εις Θεόν».

«Γεννήθηκε φτωχός, έζησε φτωχός και πέθανε φτωχός». Ήτανε φτωχός σωματικά, αλλά δεν είχε ούτε τον καημό και την λαχτάρα του πλούτου. Ήτανε τύπος του Χριστού, του αρχηγού των φτωχών και παραπεταμένων.

«Απόδειξη», από τις ασυνήθιστες, είναι η οργάνωση γιορτής προς τιμήν του Παπαδιαμάντη. Την οργανώσανε θαυμαστές και φίλοι, λογοτέχνες και άνθρωποι κοσμικοί. Κι ορίσανε μάλιστα την πριγκίπισσα Μαρία Βοναπάρτη, σύζυγο του Πρίγκιπα Γεωργίου, να είναι επικεφαλής του γιορτασμού που θα γινότανε στην αίθουσα του Παρνασσού. Ποιος λογοτέχνης, ή ποιος άνθρωπος που θα βρισκότανε στην απαθλιωμένη κατάσταση του Παπαδιαμάντη, δε θ΄ αντίκρυζε τούτη τη μοναδική ευκαιρία;… Κι όμως! Όλοι οι σημαντικοί άνθρωποι στην αίθουσα, εκτός από ένα: τον ίδιο τον τιμώμενο τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Τον αναζητήσανε παντού, αλλά δεν τον βρήκανε πουθενά. Έτσι η γιορτή έγινε δίχως τον Παπαδιαμάντη, γιατί κανένας δεν μπορούσε να υποψιαστεί πως ο Παπαδιαμάντης αρνήθηκε το χειροκρότημα και το λιβανωτό των τρανών και των σπουδαίων, για να περάσει την ίδια ώρα στο σπίτι ενός φτωχού μανάβη, του Νικόλα του Μπούκη, που ο Παπαδιαμάντης έψελνε συχνά στο σπίτι του κι η μικρούλα η κόρη του Μπούκη, η Αγγελικούλα, τον άκουγε με κατάνυξη, ονομάζοντας τις ψαλμωδίες του Παπαδιαμάντη «Τα τραγούδια του Θεού»…⁵


Οι ματαιολογίες περισσεύουν μπροστά σ’ αυτό το οφθαλμοφανές γεγονός, που δείχνει την αρνητική θέση του μπροστά στην ματαιότητα του πλούτου και της δόξας.

Κλείνουμε τη μελέτη με λίγα λόγια του Φώτη Κόντογλου, γιατί πιστεύουμε ότι η μεγάλη αυτή λογοτεχνική προσωπικότητα πρέπει να τιμάται και να εκτιμάται από αντάξια της ζωής και του έργου της πρόσωπα: «Όσο περνά ο καιρός, ολοένα ξεθωριάζουνε οι μεγάλοι άντρες κι οι λογής – λογής αποθεωμένοι. Πλην ο Παπαδιαμάντης γίνεται ολοένα πιο ζωντανός, πιο αληθινός, πιο αγαπημένος, πιο ζωογόνος μέσα στις ψυχές, ντυμένος στολήν αφθαρσίας. Γιατί είναι ένα κλαδί αμάραντον από το πολύκλωνο δέντρο της Ορθοδοξίας, που το φύτεψε ο Χριστός, για να είναι χλωρό και ανθισμένο στον αιώνα…Ο Παπαδιαμάντης είναι η Ελλάδα κι η Ορθοδοξία, που η δύναμή της πληθαίνει με τη φτώχεια, με την αγωνία, με τα μαρτύρια».⁶

«Εις μνημόσυνον αιώνιον έσται δίκαιος».



ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:




(1) Το κίνημα των Κολλυβάδων, Κ. Κ. Παπουλίδη, σ. 90.

(2) Γιώργου Ν. Καλαματιανού, Σύντομη ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, έκδοση ΙΗ’, σ. 102.

(3) Παπαδιαμάντης, Κωστή Μπαστιά, σ. 101.

(4) Χρήστου Γιανναρά, Η νεοελληνική ταυτότητα, σ.153.

(5) Παπαδιαμάντης, Κωστή Μπαστιά, σ. 111-113.

(6) Ο Φτωχός Άγιος, Π. Β. Πάσχου, σ. 49.