Τό θέμα το οποίο πρόκειται να εισηγηθώ είναι πολύ μεγάλο και έχει πολλές προεκτάσεις, ήτοι θεολογικές, κοινωνικές και λογοτεχνικές, αφού άλλωστε μέσα από τα κείμενα των λογοτεχνών μας περνούν όλοι οι καϋμοί, τα οράματα και τα βιώματα του λαού μας. Ωστόσο όμως θα επιδιώξω να παρουσιάσω, με συντομία, μερικές από τις κρίσιμες απόψεις του θέματος και κυρίως θα εντοπίσω το θέμα Ορθοδοξίας και Πουριτανισμού σε δύο έργα, στο έργο του Παπαδιαμάντη “εξοχική λαμπρή” και στο έργο του Καζαντζάκη “ο Χριστός ξανασταυρώνεται”. Καί πάλι τονίζω ότι δεν θα εξετάσω όλες τις πλευρές που θα μπορούσα να κάνω, αλλά μερικά από όσα νομίζω ότι είναι εκθέσιμα.
1. Ο εξευρωπαϊσμός της Ελλάδος
Πρίν προχωρήσω όμως στην καθ’ εαυτό ανάπτυξη του θέματός μου, θα ήθελα να δούμε για λίγο τον “χώρο” στον οποίο μεγάλωσε ο Παπαδιαμάντης και βέβαια και τον τρόπο ζωής που κληρονόμησε ο Καζαντζάκης.
Ο Παπαδιαμάντης γεννήθηκε σε μιά περίοδο πολύ κρίσιμη για τον ελληνισμό, ήτοι το 1851, και βέβαια μεγάλωσε σε μιά εποχή κατά την οποία γινόταν επίσημες διεργασίες για τον πολιτιστικό εκσυγχρονισμό της Ελλάδος, που ταυτίζεται με τον εξευρωπαϊσμό, και αυτός ο πολιτιστικός εκσυγχρονισμός ταυτόχρονα είναι και προδοσία έναντι όλου του πολιτιστικού πλούτου του Γένους.Τελευταία διάβασα δύο καταπληκτικά κείμενα, ήτοι το βιβλίο της Έλλης Σκοπετέα με τίτλο “το "Πρότυπο Βασίλειο" και η Μεγάλη Ιδέα (1820-1880)”, που είναι από τα εγκυρότερα επιστημονικά βιβλία πάνω στο θέμα αυτό, και ένα κείμενο της Ευθυμίας Μαυρομιχάλη με τίτλο “οι καλλιτεχνικοί σύλλογοι και οι στόχοι τους (1880-1910)”. Καί τα δύο αυτά κείμενα, χωρίς να αναφέρονται στον Παπαδιαμάντη, παρουσιάζουν τα πλαίσια μέσα στα οποία έζησε και μεγάλωσε, αλλά και κοιμήθηκε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και νομίζω δείχνουν την μεγαλωσύνη αυτού του ανθρώπου.
Η Έλλη Σκοπετέα στο βιβλίο της διεξοδικά εκθέτει το γεγονός ότι μετά την Επανάσταση του 1821 παρατηρείται στον ελληνικό χώρο μιά προσπάθεια απογαλακτισμού της Ελλάδος από την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και προσάρτησή της στην Ευρώπη. Οπότε με όλες τις διεργασίες που έγιναν προσπάθησαν οι Ευρωπαίοι να αναπτύξουν μιά καινούρια ιδεολογία και μιά νέα συνείδηση στούς Έλληνες πολίτες του Ελληνικού Κράτους. Η διεξοδική ανάπτυξη της διαφοράς μεταξύ των Ελλήνων και των Ελλαδιτών, η προσπάθεια ορισμού των συνόρων του νέου Κράτους, οι διαμάχες μεταξύ των αυτοχθόνων και των ετεροχθόνων και η τελική νίκη των αυτοχθόνων, η διάκριση μεταξύ “των μέσα και έξω Ελλήνων” και η διαφορά μεταξύ Επτανησίων και Φαναριωτών δείχνει την διπολικότητα των κατοίκων που ζούσαν στο Ελληνικό Βασίλειο. Παρατηρείται μιά προσπάθεια να αποκτήσουν οι Έλληνες ευρωπαϊκή ταυτότητα μέσα από την γλώσσα, την θρησκεία και την Παιδεία, που ήταν έντονη. Μέ πολλές προσπάθειες κατασκευαζόταν ένα “πρότυπο Βασίλειο”, το ελληνικό Κράτος, το οποίο ταυτιζόταν με το εθνικό Κράτος, και το οποίο “άρχιζε στην ουσία από το σημείο μηδέν”. Τό κενό που άφηνε η απομάκρυνση του Τούρκου κατακτητή έπρεπε να καλυφθή. “Επείγε η ανάγκη της αυτοτελούς πλέον επεξεργασίας μιάς νέας συνείδησης, στο νέο πλαίσιο αναφοράς που ήταν το εθνικό κράτος”. Μάλιστα ο Σπυρίδων Τρικούπης ως εξής καταγράφει το διπλό χαρακτηρισμό της Επανάστασης του 1821: “επανάστασις και αποστασία”. Καί βέβαια “η κατεύθυνση την οποία ακολούθησε το Βασίλειο ήταν δεδομένη: εξομοίωση με την Ευρώπη” και μάλιστα την Ευρώπη του διαφωτισμού, που σαφώς απομακρυνόταν από τον ορθόδοξο φωτισμό.
Ενώ υπάρχει αυτός ο πολιτικός και πολιτιστικός σχεδιασμός εν τούτοις ταυτοχρόνως εκφραζόταν και η μεγάλη ιδέα του Γένους, το οποίο ζούσε με τις παραδόσεις της Ρωμηοσύνης που αποστρεφόταν τα ιδεολογικά και τα θρησκευτικά ρεύματα της Δύσεως και είχε αναφορά στην Κωνσταντινούπολη. Είναι χαρακτηριστικό ότι “το 1834 ο Κωλέττης προτείνει να μήν αποκτήσει η Ελλάδα επίσημη πρωτεύουσα, αφού η πραγματική πρωτεύουσα του ελληνισμού ήταν η Κωνσταντινούπολη. Στόν πρώτο εορτασμό της 25ης Μαρτίου, το 1836, κυριαρχεί το σύνθημα: "στην Πόλη"”.
Η Ευθυμία Μαυρομιχάλη στο κείμενό της με τίτλο “Οι Καλλιτεχνικοί Σύλλογοι και οι στόχοι τους (1880-1910)” εκθέτει την κινητικότητα που παρατηρείται στον χώρο της Ελλάδος μετά το 1870, η οποία κινητικότητα χαρακτηρίζεται ως “συλλογομανία”. Κατ’ αρχάς ιδρύεται ο καλλιτεχνικός Σύλλογος με την επωνυμία “Σύλλογος των ωραίων τεχνών” και στην συνέχεια “εμφανίζονται τρείς διαφορετικές συσσωματώσεις φιλοτέχνων με το όνομα "Εταιρεία των Φιλότεχνων"”. Έπειτα εμφανίζεται και ένας σύλλογος με την επωνυμία “Ένωση Καλλιτεχνών” που τα μέλη του είναι κατ’ εξοχήν καλλιτέχνες.
Τό σημαντικό είναι ότι μέλη των συλλόγων αυτών είναι επίλεκτα μέλη της αθηναϊκής κοινωνίας, πολιτικοί, πνευματικοί άνθρωποι, οι οποίοι χαρακτηρίζουν το έργο των συλλόγων αυτών ως “εθνοφελές”. Είναι παρατηρημένο ότι αυτή η μεγάλη άνθιση της νεώτερης τέχνης και της μεταδόσεώς της με εκθέσεις, διά των συλλόγων και των ενώσεων αυτών εντάσσεται μέσα στην προσπάθεια προσδιορισμού της νέας ιδεολογίας του αρτιγέννητου ελληνικού Κράτους. Οι περισσότεροι καλλιτέχνες, κυρίως ζωγράφοι και γλύπτες, έχουν σπουδάσει στην Ευρώπη και μεταφέρουν με την τέχνη τους το νέο αυτό πνεύμα διαμορφώνοντας την καινούρια αυτή συνείδηση.
Ο Παπαδιαμάντης, παρά την έντονη αυτή κινητικότητα που παρατηρείται στον ελληνικό χώρο την εποχή εκείνη που γεννήθηκε και εργάσθηκε, παρά την νέα διαμορφούμενη συνείδηση, παραμένει Ρωμηός, μαθητής ταπεινός της παραδόσεως που γνώρισε στην Σκιάθο, τούς Κολλυβάδες Πατέρες και το Άγιον Όρος και αυτήν την παράδοση εκφράζει. Παραμένει σταθερά προσηλωμένος και αντίθετος με την νέα αυτήν νοοτροπία που επικρατεί στην Ελλάδα. Όμως τον δικαίωσε η ιστορία, γιατί απέδειξε ότι η Παράδοση την οποία εκπροσωπούσε είχε διαχρονική αξία, ενώ η νέα Ευρωπαϊκή Παράδοση, που διαπνεόταν από τις αρχές του διαφωτισμού και του ρομαντισμού ήταν εκφράσεις ενός μέρους του χρόνου της ιστορίας. Τήν μεγαλωσύνη του Παπαδιαμάντη την βλέπω σε αυτήν την αντίστασή του προς την νέα εθνική συνείδηση που εκαλλιεργείτο και επιβαλλόταν την εποχή του.
Ο Καθηγητής Φώτης Δημητρακόπουλος στο βιβλίο του “Βυζάντιο και νεοελληνική διανόηση” αποδεικνύει ότι ο Παπαδιαμάντης, μαζί με όλους σχεδόν τους λογοτέχνες, εκφράζουν αυθεντικά τα λαϊκά πρότυπα και διασώζουν την ιδιαίτερη πολιτισμική παράδοση της χώρας, σε αντίθεση με την νεοελληνική λογιοσύνη που εκφράζει τον ελληνικό διαφωτισμό.
Όμως ο Καζαντζάκης, μεγάλος πεζογράφος και λογοτέχνης επηρεάσθηκε έντονα από τα ρεύματα που επικρατούσαν στον Ευρωπαϊκό χώρο. Τόν επηρέασαν βαθύτατα τα ιδεολογικά ρεύματα της Ευρώπης, του διαφωτισμού, του ρομαντισμού και του βιταλισμού-μπερξονισμού, καθώς επίσης τον επηρέασαν βαθύτατα και τα θρησκευτικά ρεύματα της Ευρώπης, όπως του Προτεσταντισμού, με όλες τις αποχρώσεις του.
2. Ορθοδοξία και Πουριτανισμός
Η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι η ιστορική Εκκλησία, που αποτελεί συνέχεια του πρώτου Χριστιανισμού, όπως τον διέσωσαν οι Απόστολοι, οι Αποστολικοί Πατέρες, οι μεγάλοι Πατέρες, οι μάρτυρες και ομολογητές, οι όσιοι και ασκητές. Γιά την Ορθόδοξη Εκκλησία ο άνθρωπος είναι το αντικείμενο της αγάπης του Θεού. Ο Θεός αγαπά όλους τούς ανθρώπους, δικαίους και αδίκους, με την διαφορά ότι οι άνθρωποι ανάλογα με την πνευματική τους κατάσταση εκλαμβάνουν και βιώνουν την αγάπη του Θεού κατά διαφορετικό τρόπο, είτε ως Κόλαση είτε ως Παράδεισο. Η αμαρτία εκλαμβάνεται ως ασθένεια της ανθρωπίνης φύσεως, και επομένως η εναθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού έγινε για να θεραπεύση τον άνθρωπο και να τον ελευθερώση από τα συμπτώματα της αμαρτίας που είναι ο θάνατος και η φθορά. Επίσης στην Ορθόδοξη Εκκλησία πιστεύουμε ότι η τελική κρίση θα γίνη κατά την Δευτέρα Παρουσία του Χριστού, ότι ο Θεός έδωσε την κρίση στον Χριστό που θα την εξασκήση κατά την Δευτέρα Παρουσία. Έτσι η Εκκλησία δεν εκλαμβάνεται ως νομικό κατασκεύασμα, ούτε ως ιδεολογικό σωματείο για τούς καθαρούς και αγίους, αλλά ως το πνευματικό νοσοκομείο θεραπείας των αμαρτωλών και μετανοούντων. Τά κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα των μελών της Εκκλησίας είναι η αγάπη, η ταπείνωση, η μετάνοια και η αυτομεμψία.
Η Μεταρρύθμιση που παρατηρείται στην Δύση ως αντίδραση στο σκληρό πνεύμα του Παπισμού δημιούργησε μιά καινούρια επανάσταση και βέβαια είχε σχέση με την Αναγέννηση που είχε προηγηθή από αυτήν και τον Διαφωτισμό που ακολούθησε την Μεταρρύθμιση. Οι Προτεστάντες απέρριψαν ολόκληρη την παράδοση, ήτοι τα μυστήρια, τις λειτουργικές τέχνες και κράτησαν μόνον την Αγία Γραφή. Καλλιέργησαν τον ορθολογισμό και βεβαίως εξέφρασαν τον απόλυτο προορισμό, σύμφωνα με τον οποίο οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως προορισμένοι ή για την σωτηρία ή για την καταδίκη. Μέσα στα πλαίσια αυτά αναπτύχθηκε ο ευσεβισμός, ως προσπάθεια της καθαρότητος των αισθήσεων, χωρίς άλλη προσπάθεια καθάρσεως της καρδιάς, και ο Πουριτανισμός.
Μέ τον όρο Πουριτανισμό εννοούμε τούς Καλβινιστές της Αγγλίας που παρουσιάσθηκαν εκεί όταν βασίλευε η Ελισσάβετ (1558-1603). Τήν εποχή εκείνη εισήχθησαν στην Αγγλία τα καθολικά στοιχεία και τότε οι Καλβινιστές της Αγγλίας αντέδρασαν και έτσι κατήργησαν τον επισκοπικό βαθμό, γενόμενοι “πρεσβυτεριανοί” και διαμόρφωσαν την διδασκαλία τους και την λατρεία τους κατά τα καλβινιστικά πρότυπα, απέκτησαν σιωπηλό, σκυθρωπό και πεισματώδη χαρακτήρα.
Φαίνεται στα όσα συνοπτικώς εξέθεσα πιό πάνω η διαφορά μεταξύ της Ορθοδοξίας και του Πουριτανισμού. Κυρίως θα ήθελα να επικεντρώσω αυτήν την διαφορά σε δύο σημεία, γιατί αυτό θα μάς βοηθήση στα όσα θα εκτεθούν πιό κάτω σχετικά με τον Παπαδιαμάντη και τον Καζαντζάκη. Τό ένα είναι ότι οι Προτεστάντες Πουριτανοί στηρίζονται στον Σταυρό του Χριστού, ενώ η Ορθοδοξία είναι Εκκλησία της Αναστάσεως διά του Σταυρού. Καί το δεύτερο στοιχείο είναι ότι οι Πουριτανοί χωρίζουν τούς ανθρώπους διαλεκτικώς σε καλούς και κακούς, απορρίπτοντας τούς μέν και εκθειάζοντας τούς δέ, ενώ οι Ορθόδοξοι, επειδή δεν δέχονται τον απόλυτο προορισμό, θεωρούν την αμαρτία ως ασθένεια που ενυπάρχει σε όλους τούς ανθρώπους, και ότι η Εκκλησία είναι πνευματικό νοσοκομείο μέσα στο οποίο κατά διαφόρους βαθμούς δεχόμαστε, με την ελεύθερη θέλησή μας, την θεραπεία, διά της ακτίστου Χάριτος του Θεού.
Συνεχίζεται..
*Δημοσιεύουμε σε δύο συνέχειες την ομιλία του Σεβασμιωτάτου στο Συνέδριο για τον Παπαδιαμάντη που διοργάνωσε ο Δήμος Ναυπάκτου, η Εταιρεία Παπαδιαμαντικών Σπουδών και το 1ο Λύκειο Ναυπάκτου την 1η Ιουνίου 2002 στην Παπαχαραλάμπειο αίθουσα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου