O “Iός”, ο Μπουτάρης κι ο Τρεμόπουλος

Του Βλάση Αγτζίδη

Για κοίτα σύμπτωση;

- Η πρόσφατη εκλογή του Γιάννη Μπουτάρη στο δημαρχιακό θώκο της Θεσσαλονίκης,
- το σταμάτημα της σελίδας του Ιού από την σαββατιάτικη και την κυριακάτικη Ελευθεροτυπία μετά από 20 χρόνια παρουσίας, αλλά και
- η ισχυροποίηση των Οικολόγων-πράσινων και του βασικού πουλέν τους (εκ του γαλλικού poulain, μάλλον) Μιχ. Τρεμόπουλου στην πολιτική ζωή,
κάνει επίκαιρο το παρακάτω απόσπασμα, που αναφέρεται όλως τυχαίως στους τρεις αυτούς “πρωταγωνιστές” και στην άγνωστη αντιπαλότητα που ανάπτυξαν με το προσφυγικό κίνημα.

Το απόσπασμα προέρχεται απ’ τη μελέτη μου με τίτλο “Mνήμη, ταυτότητα και ιδεολογία στον ποντιακό ελληνισμό”. Συμπεριλαμβάνεται στο υπό έκδοση βιβλίο: Γιώργος Κόκκινος – Βλάσης Αγτζίδης – Έλλη Λεμονίδου, Tο τραύμα και οι πολιτικές της Μνήμης. Ενδεικτικές όψεις των συμβολικών πολέμων για την Ιστορία και τη Μνήμη, εκδ. Ταξιδευτής, Αθήνα.

“Η γενοκτονία και η άρνησή της”

Η βαθμιαία απόρριψη της προσφυγικής κριτικής σε σχέση με την εθνική εκκαθάριση που υπέστησαν οι ελληνικοί πληθυσμοί από τον τουρκικό εθνικισμό, καθώς και η διαμόρφωση ενός νεότερου στερεότυπου, θα αρχίσουν να αποτυπώνονται από το 1992.[1] Ένας χαρακτηρισμός, που κατατέθηκε σ’ ένα αφιέρωμα μ’ αφορμή τα 70 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή επρόκειτο να στοιχειώσει τις σχέσεις ενός τμήματος του πολιτικού χώρου που προήλθε από τη Β’ Πανελλαδική, με το αριστερό κομμάτι του ενεργοποιημένου προσφυγικού χώρου.[2] Η παρουσίαση της Μικράς Ασίας ως του «Βιετνάμ των Ελλήνων» στο αφιέρωμα αυτό, προκάλεσε τη μήνι και παρέμεινε ως συμβολικό σημείο της σύγχρονης απόρριψης των προσφύγων από το ελλαδικό σώμα.[3]

Σημειολογικά, με βάση εκείνη την παρομοίωση, οι πρόσφυγες και οι απόγονοί τους δεν μπορούσαν παρά να είναι είτε ξένοι, ως «βιετναμέζοι», είτε Ελλαδίτες αποστερημένοι από την ιστορική τους μνήμη. Το αφιέρωμα αυτό καθ’ αυτό περιείχε μια ενδιαφέρουσα και σημαντική περιγραφή των δεινών που υπέστησαν οι πρόσφυγες στην Ελλάδα, καθώς και των εγκλημάτων που διαπράχθηκαν από τον ελληνικό στρατό στη Μικρά Ασία κατά τη διάρκεια του ελληνοτουρκικού πολέμου.

Όμως η προσέγγιση αυτή, όπως και όλες οι μετέπειτα αναφορές θα αποσιωπούν και θα καλύπτουν τις πράξεις του τουρκικού εθνικισμού κατά των χριστιανικών πληθυσμών που είχαν προηγηθεί του ελληνοτουρκικού πολέμου. Αναπαράγοντας μηχανιστικά το παραδοσιακό μανιχαϊστικό σχήμα, που διατύπωσε το ’35 με σαφήνεια ο Ν. Ζαχαριάδης: «Έλληνες ιμπεριαλιστές» κατά «Τούρκων εθνικοαπελευθερωτών», μόνον οι Έλληνες διέπραξαν εθνική εκκαθάριση (“ethnic cleansing”). Κατά συνέπεια δεν θα μπορούσαν να παρουσιαστούν στοιχεία που θα το υπονόμευαν και θα επέτρεπαν στον αναγνώστη να αντιληφθεί ότι οι «Τούρκοι εθνικοαπελευθερωτές» είχαν προαποφασίσει την εξόντωση των χριστιανικών πληθυσμών και είχαν αρχίσει να την υλοποιούν πολύ πριν ο ελληνικός στρατός αποβιβαστεί στη Σμύρνη.[4] Ένα πολύ ενδιαφέρον παράδειγμα, που δείχνει τη διαιώνιση αυτής της ενιαίας ιδεολογικής κατασκευής, η οποία υπήρξε και αξιωματική θέση της ελληνικής Δεξιάς, είναι ένα κείμενο του Δικτύου 21, όπου η Μικρά Ασία παρουσιάζεται ως η «Κορέα των Ελλήνων».[5]

Ο προσφυγικός χώρος θα συγκρουστεί και άλλη μια φορά με το ρεύμα του «Ιού», όταν οι προσφυγικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης αντέδρασαν δυναμικά το ’98 στην προσπάθεια του βιομήχανου και συνεργάτη των σοσιαλιστών Γ. Μπουτάρη να διοργανώσει με Έλληνες και Τούρκους επιχειρηματίες τιμητικό συνέδριο για τον Μουσταφά Κεμάλ. Στο πλαίσιο του τιμητικού συνεδρίου, ενυπήρχε και η πρόταση Μπουτάρη για μετονομασία ενός δρόμου της Θεσσαλονίκης σε «Οδό Κεμάλ Ατατούρκ».[6] Η πρωτοβουλία για την αντίδραση προήλθε απ’ τις προσφυγικές οργανώσεις και ήταν άμεση. Μαζί με τις ποντιακές οργανώσεις συμμετείχαν κουρδικές και κυπριακές, καθώς και πολίτες. Ο «Ιός», έχοντας τοποθετηθεί ιδεολογικά στο πλευρό του Μπουτάρη και των διοργανωτών του συνεδρίου, συνέδεσε την αντίδραση με τα «ακροδεξιά δίκτυα στην αστυνομία» καθώς και με τους εθνικιστές της “περίεργης πόλης” της Θεσσαλονίκης. Χρησιμοποιήθηκε ακόμα η δολοφονία του Λαμπράκη για να προκληθούν αρνητικοί συνειρμοί. Ανακλήθηκαν στη μνήμη οι παρακρατικές οργανώσεις του ’63 και συνδέθηκαν αυθαιρέτως οι Πόντιοι, οι Κούρδοι και οι Κύπριοι πρόσφυγες με τις ακροδεξιές ομάδες. Οι Τούρκοι απ΄ την πλευρά τους, στις ανταποκρίσεις για τα γεγονότα δεν έκαναν ουδεμία αναφορά σε ακροδεξιούς, αντίθετα ενοχοποίησαν για όλα τους “φανατικούς Ρωμιούς του Πόντου”.[7]

Όσο οξυνόταν το νέο Μακεδονικό, τόσο οι πρόσφυγες απαξιώνονταν όλο και περισσότερο στα κείμενα του «Ιού». [8] Βαθμιαία θα επικρατήσει ένα ακραία διπολικό σχήμα, στο οποίο οι πρόσφυγες παρουσιάζονται μονοδιάστατα και αρνητικά ως «υποκείμενα του κράτους», που εξυπηρετούσαν την αντίληψή του περί «εθνικής ασφάλειας» και ότι ήταν μέρη ενός «σαφούς σχεδίου εθνολογικής τακτοποίησης της περιοχής». Για παράδειγμα, η αντίθεση μεταξύ καταπατητών στη Βεγορίτιδα λίμνη, στη Δυτική Μακεδονία, θα δώσει την ευκαιρία στους συντάκτες του «Ιού» να αναλύσουν δημοσιογραφικά τα γεγονότα ως «αντίθεση Ποντίων-σλαβοφώνων», ανακαλώντας στη μνήμη τον αρνητικό «ρόλο» που θεωρούσε ότι είχαν οι πρόσφυγες στην περιοχή.[9] Για την υποστήριξη αυτής της ιδεολογικής κατασκευής θα εξαφανιστούν ιστορικά δεδομένα. Ότι δηλαδή από τις περιοχές Φλώρινας και Κοζάνης απελάθηκαν με την Ανταλλαγή των πληθυσμών οι μουσουλμάνοι και στη θέση τους θα έπρεπε να εγκατασταθούν πρόσφυγες, οι οποίοι τελικά ήταν λιγότεροι από τον αριθμό των μουσουλμάνων που αναχώρησαν.[10] Επίσης, δεν θα γίνει καμιά μνεία το ότι στα χρόνια της αρχικής εγκατάστασης, από την πλευρά της διοίκησης υπήρχαν επιφυλάξεις για τους πρόσφυγες που «μπολσεβικίζουν»[11] και ότι σε πολλές περιπτώσεις η μεταχείριση των προσφύγων από τις αρχές ήταν δυσμενής.[12] Η προκατάληψη του «Ιού» κατά των Ποντίων προσφύγων θα είναι τέτοια ώστε ακόμα και στο αφιέρωμα για το Ολοκαύτωμα του ποντιακού χωριού Μεσόβουνο στην Κοζάνη θα επαναλάβουν τη γνωστή τους θέση: «..Η εγκατάσταση των προσφύγων στην περιοχή εξυπηρετούσε γνωστούς -και δημόσια διακηρυγμένους- «εθνικούς στόχους»..»[13]

Εύγλωττη είναι η ολοκληρωτική απουσία οποιασδήποτε αναφοράς στο προσφυγικό πρόβλημα των Ποντίων από την πρώην Σοβιετική Ένωση από το χώρο αυτό, όπως και από τον «αντιρατσιστικό χώρο» κι απ’ τα «αντιρατσιστικά φεστιβάλ». Τα φεστιβάλ αυτά άρχισαν να διοργανωνονται από το Δίκτυο για τα Κοινωνικά και Πολιτικά Δικαιώματα, το οποίο όσον αφορά τα προσφυγικά ζητήματα επηρεαζόταν ιδεολογικά από το ρεύμα του «Ιού». Αντίστοιχα, ουδέτερη έως αρνητική στάση απέναντι στους νέους πρόσφυγες από την πρώην Σοβιετική Ένωση θα κρατήσει και ο αντίστοιχος πολιτικός χώρος του «Ιού» που υπήρχε στην πάλαι ποτέ «πρωτεύουσα των προσφύγων» κατά Ιωάννου, Θεσσαλονίκη, καθώς και η Οικολογική Ομάδα της πόλης. Η μοναδική αναφορά θα είναι ένα κείμενο του Μιχ. Τρεμόπουλου με τίτλο «Όχι στη Θράκη οι Πόντιοι», όπου απουσιάζει απολύτως κάθε συναίσθημα αλληλεγγύης προς τους νέους πρόσφυγες, οι οποίοι απλώς αντιμετωπίζονται ως ένας εν δυνάμει κίνδυνος για τους «τουρκομουσουλμάνους» της Δυτικής Θράκης, η οποία με τη σειρά της παραλληλίζεται με τα κατεχόμενα της Κύπρου.[14]



Υποσημειώσεις:

[1] Πολλοί διανοούμενοι που προέρχονταν από την Αριστερά ενοχοποίησαν την ιστορική μνήμη των προσφυγικών πληθυσμών και κατασκεύασαν ιδεολογικά σχήματα που βασίζονταν στην αντιδιαστολή της «ανατολίτικης μιζέριας» με το ορθολογικό, εκσυγχρονιστικό δυτικό πνεύμα. Αντιμετώπισαν υπεροπτικά και ειρωνικά την αναφορά στα ιστορικά γεγονότα και τη νοσταλγία των προσφυγικών πληθυσμών, χαρακτηρίζοντάς την ως «συνεχής κλαψούρα για εθνικές συρρικνώσεις και χαμένες πατρίδες…» (Ριχάρδος Σωμερίτης, «Η ανατολίτικη μιζέρια μας», εφημ. Το Βήμα, 31 Μαρτίου 1996.)

[2] Το τμήμα αυτό της Β’ Πανελλαδικής δημοσιογραφικά εκφράστηκε κατ΄ αρχάς με το περιοδικό Σχολιαστής και στη συνέχεια με τη δημοσιογραφική ομάδα του «Ιού». (Πρβ.: «Ο φάκελος της Β’ Πανελλαδικής», Ελευθεροτυπία, 19 Ιανουαρίου 2003) Επηρέασε διάφορες εξωκοινοβουλευτικές οργανώσεις, όπως το «Δίκτυο για τα Πολιτικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», στις οποίες μετέφερε τις ιστορικές ερμηνείες και τις αξιολογήσεις του για το ποιες κοινωνικές ομάδες ήταν «πολιτικά ορθές» ώστε να υποστηριχθούν. Οι Πόντιοι πρόσφυγες από την πρώην ΕΣΣΔ δεν ανήκαν στις ομάδες αυτές, παρότι την εποχή του Σχολιαστή είχε φιλοξενηθεί ένα σχετικό κείμενο στο περιοδικό.

[3] Ο Ιός της Κυριακής, “Ethnic Cleansing. Το ελληνικό Βιετνάμ», στο «Το άλλο ‘22», εφημ. Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 11 Οκτωρίου 1992, σελ. 50.

[4] Σύμφωνα μ’ αυτό το σχήμα «…η οδύσσεια των εκτοπισμένων στα βάθη της Ανατολίας, η τραγική μοίρα των αιχμαλώτων, ο αποδεκατισμός των ελληνικών κοινοτήτων της Ιωνίας από τους Τούρκους εθνικιστές» έπονται της τουρκικής νίκης του ’22. (Ο Ιός της Κυριακής, ό.π.)

[5] Εισαγωγικό Κείμενο, περ. «Ελληνικό Παρατηρητήριο», έκδ. Δίκτυο 21 Μακεδονίας-Θράκης, τεύχ. 36, Νοέμβριος-Δεκέμβριος ’07. Στο Κείμενο αυτό η εμπλοκή της Ελλάδας στο Μικρασιατικό παρουσιάζεται ως εξυπηρέτηση των ιμπεριαλιστικών συμφερόντων των συμμάχων, οι οποίοι «μας έστειλαν», όπως ακριβώς συνέβη αργότερα και στην Κορέα.

[6] Αναφορά στην τότε πρόταση Μπουτάρη στο: «Ο Μιχάλης Τρεμόπουλος απαντάει σε όλα τα ερωτήματα των αντιπάλων του: ‘’Γιατί όχι οδός Κεμάλ Ατατούρκ;’’», συνέντευξη στο Σταύρο Θεοδωράκη, εφημ. Τα Νέα, 30 Μαϊου 2009. Στην ερώτηση του δημοσιογράφου «Εσείς τι πραγματικά προτείνετε;» Ο Μ. Τρεμόπουλος απαντά: «Αυτό που είπε ο Μπουτάρης. Το στενό του Αποστόλου Παύλου που είναι δίπλα στο σπίτι του Ατατούρκ από το 1938 ώς το 1955 που έγινε το πογκρόμ της Πόλης λεγόταν Κεμάλ Ατατούρκ. Γιατί να μην επανέλθει;» Η επαναδιατύπωση της πρότασης Μπουτάρη από τον Τρεμόπουλο, προκάλεσε οργισμένες ανακοινώσεις των προσφυγικών οργανώσεων. Χαρακτηριστική του χάους που χωρίζει τις δύο πλευρές είναι η «Ανοιχτή Επιστολή» που εξέδωσε η Πανελλήνια Ομοσπονδία Ποντιακών Σωματείων, όπου μεταξύ άλλων αναφερόταν: «Εδώ και αρκετό καιρό περιμέναμε να συναισθανθείς το βάρος των πολιτικών και ιστορικών ανοησιών που κατά καιρούς έχεις εκτοξεύσει, εις βάρος της ιστορίας, των προγόνων μας και της αξιολογήσεως των ιστορικών προσώπων….. Ως απάντηση της ανοήτου πολιτικά και ιστορικά προτάσεώς σου, σου προτείνουμε η οδός του Απ. Παύλου, η μισή να μετονομαστεί σε οδό Κεμάλ Ατατούρκ και η άλλη μισή σε οδό Αδόλφου Χίτλερ…»

[7] «….Η ανάδυση της μικρασιατικής ταυτότητας σήμερα στους ελληνικούς προσφυγικούς πληθυσμούς και η διεκδίκηση ισότιμης συμμετοχής στο έθνος-κράτος των Ελλήνων, δημιουργεί μεγάλη αμηχανία στο παραδοσιακό παλαιοελλαδίτικο κατεστημένο, το οποίο με μεγάλη χαρά θα εκχωρούσε ένα σύγχρονο μικρασιατικό κίνημα (με πρωτοπορία του τον ποντιακό χώρο) στους ακροδεξιούς, είτε θα το σπίλωνε με ανυπόστατες κατηγορίες, αρνούμενο να το αποδεχτεί ως μια υπαρκτή συνιστώσα.» (Β. Αγτζίδης, ”Το επικίνδυνο πρόσωπο του παλαιοελλαδιτισμού ή πώς να κάνεις μια πετυχημένη προβοκάτσια”, περ. Ακρίτεια, δίμηνη έκδοση των Ακριτών του Πόντου Σταυρούπολης, Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 1998, σελ. 10.)

[8] Ο «Ιός» θα παρουσιάσει αργότερα το δράμα των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής, («Η Ρατσιστική υποδοχή των προσφύγων του 1922. Πάντα ανεπιθύμητοι», εφημ. Ελευθεροτυπία, 24 Ιανουαρίου 2010) με μια «εκμεταλλευτική πρόθεση», όπως θα σχολιαστεί : «Η ομάδα του “Ιού” της Κυριακής που θυμήθηκε το δράμα των προσφύγων της Καταστροφής του ‘22 και της άθλιας και εχθρικής αντιμετώπισής τους από το κράτος και τη Δεξιά για να υποστηρίξει τις απόψεις της για το μεταναστευτικό και τις δικές της εμμονές και ιδεοληψίες.» [«Ο Άρειος Πάγος, ο “Ιός” και ο νεοελληνικός αμοραλισμός», http://pontosandaristera.wordpress.com/2010/01/24/areios-pagos-ios/ (23-2-2010)]

[9] Ο Ιός της Κυριακής, «Τα στρέμματα της εθνικοφροσύνης», εφημ. Ελευθεροτυπία, 15 Μαρτίου 1998.

[10] Στη Φλώρινα, στη θέση των 32.925 μουσουλμάνων που απεχώρησαν κατέφθασαν 19.105 πρόσφυγες, ενώ στην Κοζάνη οι μουσουλμάνοι που έφυγαν ήταν 68.268 και οι πρόσφυγες που ήρθαν 53.051. [Ευστάθιος Πελαγίδης, Η αποκατάσταση των προσφύγων στη Δυτική Μακεδονία (1923-1930), εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1994, σελ. 204.] Αυτό δε σημαίνει ότι η κεντρική διοίκηση δεν προσπαθούσε να αυξήσει τα ποσοστά των Ελλήνων κατοίκων στις Νέες Χώρες μετά τους Βαλκανικούς πολέμους. Με την Ανταλλαγή των Πληθυσμών διευκολύνθηκαν κατά πολύ οι κρατικές επιδιώξεις. Η πολιτική αυτή παρουσιάζεται στο Dimitri Petzopoulos, The Balkan exchange of minorities and its impact upon Greece, εκδ. Mouton, Παρίσι, 1962.

[11] Θεοφυλακτος Κ. Θεοφυλάκτου, Γύρω απ’ την άσβεστη φλόγα, 2η έκδοση, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1997, σελ. 390-391.

[12] Σε τηλεγράφημα του Γενικού Διοικητή Μακεδονίας προς την υποδιοίκηση Καϊλαρίων στις 20 Ιουνίου 1923 αναφέρεται: Υπεβλήθησαν υμίν παράπονα ότι η απέναντι των προσφύγων στάσις υμών, το όσον αφορά εγκατάστασιν αυτών όσον και την περίθαλψιν δεν είνε ευνοϊκή και ότι η εν γένει πολιτεία υμών απέναντι αυτών ουχί εξυπηρετική και διευκολυντική» (Νικηφόρος Μαναδής, Εμπορικός Σύλλογος Πτολεμαϊδας από το 1923, έκδ. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης, Πτολεμαϊδα, 2007, σελ. 141.)

[13] Ιός, «Η ανατομία μιας σφαγής», εφημ. Ελευθεροτυπία, 27 Οκτωβρίου 2002.

[14] Μιχάλης Τρεμόπουλος, «Όχι στη Θράκη οι Πόντιοι», περ. Οικοτοπία, Μάρτιος 1990, σελ. 12. Στη Θράκη τελικά εγκαταστάθηκαν περίπου 20.000 από το σύνολο των 250.000 που έφτασε στην Ελλάδα μέσα σε μια δεκαετία, από το 1989. Η πραγματική κατάσταση των Ποντίων που είχαν ήδη εγκατασταθεί στη Θράκη δε φαίνεται να είναι τόσο ζηλευτή. Σε προκήρυξη που εκδόθηκε τον Ιούλιο του 1988 και υπογράφεται από «Επιτροπή Ποντίων» αναφέρεται σε βιασμό μιας Πόντιας από τη ΕΣΣΔ από έναν μουσουλμάνο τονίζεται η δυσμενής κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι Πόντιοι πρόσφυγες και σε σχέση με όλους τους υπόλοιπους. Η προκήρυξη έχει ως τίτλο «Ο αντρικός σωβινισμός είναι ο ισχυρότερος απ’ όλους τους σωβινισμούς» και έχει ως υπέρτιτλο «Η Κομοτηνή και οι πραγματικές μειονότητες». Στην προκήρυξη επισημαίνεται : «Το συγκεκριμένο και πρωτοφανές για τη Κομοτηνή γεγονός ανέδειξε και κάποιες άλλες πλευρές. Όπως: τον ρατσισμό που επικρατεί στο χώρο της μουσουλμανικής μειονότητας στην αντιμετώπιση των γυναικών…Οι Έλληνες από την ΕΣΣΔ αποτελούν την ελληνική μειονότητα της Κομοτηνής με πολλά προβλήματα.. Στην Κομοτηνή αντιμετωπίζει τον ρατσισμό πολλών άσχετων νεοελλήνων και πολλών μουσουλμάνων…. Το τελευταίο γεγονός του βιασμού απέδειξε ότι οι Έλληνες από την ΕΣΣΔ, εκτός από στόχο ανεγκέφαλων νεοελλήνων αρχίζουν να αποτελούν και πεδίο σεξιστικών ορέξεων των μουσουλμάνων».

πηγή