Οι κατακόμβες της Μήλου

Νοτιοδυτικά του χωριού Τρυπητή της Μήλου, σε υψόμετρο 150 μέτρων από την θάλασσα, ανακαλύφθηκαν, το 1840, κατακόμβες, οι οποίες ανάγονται στην πρωτοχριστιανική περίοδο (τέλη του 2ου αιώνα μ.Χ.)... Είναι μοναδικές σε μέγεθος στον Ελλαδικό χώρο και από τις πιο αξιόλογες, μαζί με αυτές της Ρώμης και των Αγίων Τόπων, σε παγκόσμιο επίπεδο. Δυστυχώς, έγιναν γνωστές μόνο μετά την σύλησή τους από αρχαιοκάπηλους... Ερευνήθηκαν αρχικά από τον Γερμανό αρχαιολόγο Ludwig Ross το 1844, ο οποίος συνόδευε τον βασιλέα Όθωνα στην Ελλάδα. Στην συνέχεια ερευνήθηκαν, το 1877, από τον Γάλλο αρχαιολόγο Charles Bayet, το 1907 από τον θεολόγο και αρχαιολόγο Γεώργιο Λαμπάκη, από τους πρωτεργάτες της ιδρύσεως της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, και τέλος το 1927 από τον καθηγητή Χριστιανικής Αρχαιολογίας, Γεώργιο Σωτηρίου.

Η αρχική τους μορφή ήταν τρεις μεγάλες ανεξάρτητες στοές λαξευμένες στο πορώδες ηφαιστειακό πέτρωμα (κίσηρις), οι οποίες ονομάστηκαν από τον Γεώργιο Λαμπάκη "Α", "Β", και "Γ", και οι οποίες επικοινωνούσαν με άλλες μικρότερες... Σήμερα, οι κεντρικές στοές συγκοινωνούν μεταξύ τους με διανοίξεις που κατασκευάστηκαν τον 20ο αιώνα... Έτσι, το σύμπλεγμα αποτελείται πλέον από τρεις κεντρικές στοές, πέντε διαδρόμους και ένα νεκρικό θάλαμο, έχοντας συνολικό μήκος 184 μέτρων... Κάθε στοά έχει διαφορετικό πλάτος (από 1 έως 5 μέτρα), καθώς και διαφορετικό ύψος (1,60 έως 2,50 μέτρα). Ο νεκρικός θάλαμος είναι ορθογωνικός και έχει αντίστοιχη μορφή με την μορφή των cubicula των κατακομβών της Ρώμης...

Στα τοιχώματα των στοών είναι λαξευμένες καμάρες, τα "arcosolia" [τάφοι με αψιδωτό άνοιγμα, λαξευμένοι στις χριστιανικές κατακόμβες], μέσα στις οποίες έχουν διαμορφωθεί τα μνήματα, ενώ ένας μεγάλος αριθμός τάφων υπάρχει και στο δάπεδο κάθε στοάς. Οι τάφοι ήταν σκεπασμένοι με λίθινες πλάκες. Μερικά από τα αρκοσόλια είχαν χρωματική διακόσμηση με την στεφάνη τους να φέρει ταινία συνήθως κόκκινου χρώματος, και την επιφάνεια του τυμπάνου να είναι χρωματισμένη σε βαθύ μπλε χρώμα... Σήμερα σώζονται 126 αρκοσόλια, αλλά μόνο ελάχιστα ίχνη από το χρωματικό διάκοσμο καθώς και λίγα αποσπάσματα από τις επιγραφές που υπήρχαν στους τάφους... Οι επιγραφές αυτές, πάντως, είναι πολύ σημαντικές για τις πληροφορίες που μας παρέχουν σχετικά με τα ονόματα των πρώτων χριστιανών, όπως Ἀσκλήπις, Ἐλπίζων, Ἀσκληπιόδοτος, Κλαυδιανή, Μήλων, τα αξιώματα του αρχαίου κλήρου και την πίστη των πρώτων χριστιανών στους αγγέλους προστάτες των τάφων... Σε κάθε τάφο υπήρχε λυχνάρι, ενώ σήμερα έχουν τοποθετηθεί - όχι εμφανώς - ηλεκτρικοί λαμπτήρες που φωτίζουν το χώρο διακριτικά και δημιουργούν την ατμόσφαιρα εκείνων των χρόνων.

Η σημερινή κύρια είσοδος ανοίχθηκε στις αρχές του αιώνα και ο επισκέπτης εισέρχεται αρχικά στην στοά "Β" ή των ή των "Πρεσβυτέρων". Στη δεξιά πλευρά σώζεται ο μοναδικός διώροφος τάφος των Κατακομβών.





Στην στοά "Β" σώζονται τα σπαράγματα της πιο σημαντικής επιγραφής γραμμένης με κεφαλαία κόκκινα γράμματα μέσα σε ορθογωνικό πλαίσιο (6ο αρκοσόλιο δεξιά)... Είναι η επιγραφή των "Πρεσβυτέρων", από όπου προέκυψε και το όνομα της στοάς. Επίσης, σε ένα από τα αρκοσόλια της στοάς "Β" υπήρχε γραπτή αναπαράσταση ενός ιχθύος, γνωστού χριστιανικού συμβόλου, η οποία, όμως, δε σώζεται σήμερα.

Οι κατακόμβες, εκτός από κοιμητήριο, ήταν και τόπος λατρείας, όπως αποδεικνύεται από το κομμάτι του πετρώματος που έχει αφεθεί στο μέσο περίπου της στοάς "Β", για να χρησιμεύσει ως Αγία Τράπεζα. Από τις βάσεις που βρέθηκαν, κατά την έρευνα του 1928, στα τέσσερα άκρα, υποθέτουμε ότι πάνω από την τράπεζα υπήρχε αρχικά "κιβώριο" [Θολωτό ή πυραμιδοειδές στέγαστρο, το οποίο στηρίζεται σε τέσσερις λεπτούς κίονες. Tο συναντούμε συνήθως να υψώνεται σαν ουρανός πάνω από την αγία τράπεζα, σε τάφους αγίων, κρήνες κ.α. εντός του ναού αλλά και σε υπαίθριους χώρους.]. Το σχήμα του βράχου, το οποίο θυμίζει σαρκοφάγο, οδήγησε στην υπόθεση ότι επρόκειτο για τον τάφο κάποιου σημαντικού προσωπου ή ενός από του πρώτους επισκόπους της χριστιανικής Μήλου.

Η Μήλος απέκτησε χριστιανικό χαρακτήρα πάρα πολύ νωρίς, λόγω της θέσης της και πιθανότατα λόγω του γεγονότος ότι υπήρχε μεγάλη Εβραϊκή κοινότητα στο νησί, η παρουσία της οποίας συνδέεται με την εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου του νησιού. Επίσης, έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ο Απόστολος Παύλος, στο ταξίδι του από την Κρήτη στην Αθήνα, είχε ναυαγήσει στη Μήλο.

Η στοά "Α", δυτικά της σημερινής κεντρικής στοάς, διακρίνεται από τις άλλες για το πλάτος της, για την γενικότερη ευρυχωρία της και για τους διπλούς οικογενειακούς τάφους που είναι λαξευμένοι στα τοιχώματα της. Η είσοδο της στη νότια πλευρά είναι σήμερα φραγμένη. Στην στοά "Α" έχει βρεθεί η επιγραφή του "Θωμά του ναύκληρου" με μονόγραμμα του Χριστού. Σε έναν τάφο ενός δευτερεύοντος διαδρόμου σώζεται επιγραφή, που μας πληροφορεί ότι εκεί αναπαυόταν η Στεφανίς, κόρη του Μήλωνος.

Η στοά "Γ" στα ανατολικά της κεντρικής στοάς σώζεται μόνο τμηματικά, καθώς το νότιο τμήμα της που περιλάμβανε την αρχική της είσοδο έχει καταρρεύσει... Σε αρκοσόλιο της στοάς αυτής σώζονται ίχνη παράστασης με άνθη και κλαδιά, στα οποία κάθεται πουλί.

Κοντά στο σύμπλεγμα των Κατακομβών υπάρχουν και άλλες ανεξάρτητες στοές... Μερικές από αυτές, με εμφανή τη χρήση τους ως χώρων λατρείας κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους, στη διαδρομή καθόδου προς την επισκέψιμη κατακόμβη είναι αφύλακτες, παραδομένες στην τύχη τους [1].

H χρήση των κατακομβών σταματά λίγο μετά το Διάταγμα των Μεδιολάνων (313 μ.Χ.), με το οποίο θεσμοθετήθηκε η ανεξιθρησκία στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Πιθανώς, όμως, να σταματά μετά την καταστροφή της αρχαίας πόλης του Κλήματος από σεισμό μεταξύ 5ου και 6ου αιώνα μ.X..


Σημείωση 1: Ο Καθηγητής Γεώργιος Σωτηρίου, κατά την συνεδρίαση της Ακαδημίας Αθηνών στις 15.12.1927, ανέφερε: "Ἐν τῇ σημερινῇ της μορφῇ ἡ Κατακόμβη τῆς Μήλου εἶναι σύμπλεγμα ἐκ τριῶν κατακομβῶν, ἤτοι μεγάλων ὑπογείων χαμηλῶν διαδρόμων μετά συνεχομένων πρός ἕκαστον διάδρομον ἑτέρων μικροτέρων καί ἐξ ἑνός νεκρικοῦ θαλάμου ἔχοντος τό σχῆμα τῶν cubicula τῶν Κατακομβῶν τῆς Ρώμης. Καί αἱ τρεῖς Κατακόμβαι συγκοινωνοῦν ἤδη διά διόδων μεταξύ των. Εἰς τάς ἑκατέρωθεν τῶν χαμηλῶν τούτων διαδρόμων πλευράς εὑρίσκονται λαξευμένοι τοξωτοί τάφοι ἤ ἀρκοσόλια· ἰδιάζον δέ τῶν Κατακομβῶν τούτων εἶναι ὅτι ὑπάρχει -ὡς καί ἐν Κατακόμβαις τῆς Ἀπουλίας τῆς Κάτω Ἰταλίας - καί ἐπί τοῦ δαπέδου μέγα πλῆθος τάφων, ὁμοίως λαξευμένων καί καλυπτομένων δι' ἀκατεργάστων καί ἀνισομεγεθῶν κατά τό πλεῖστον πλακῶν (αἱ πλάκες αὗται εἶναι τραχῖται φαιοί ἤ πώρινοι λίθοι, σπανιώτερον δέ μαρμάριναι πλάκες εἰλημμέναι ἐξ ἀρχαίων μνημείων). Οὕτως ἡ Κατακόμβη αὕτη τῆς Μήλου μέ τούς ἐκτεταμένους καί συγκοινωνούντας μεταξύ των - πληρεις δέ τάφων - διαδρόμους της παρέχει εἰς τόν ἐπισκεπτόμενον σήμερον αὐτήν τήν ὄψιν ἑνός ἐκτεταμένου ὑπογείου νεκροταφείου... Ὡς πρός τήν ἀρίθμησιν τῶν τάφων ὁ μέν Ross ἀριθμεῖ 1.500 -2.000, ἔχων δέ ὑπ' ὄψιν ἀναγνωσθεῖσαν ἐπιγραφήν δέχεται ὅτι 7-8 χιλ. νεκροί ἐτάφησαν ἐν τῇ Κατακόμβῃ ταύτῃ τῆς Μήλου· τοὐναντίον ὁ Bayet ἀριθμεῖ 300 τάφους καί λέγει ὅτι ἐτάφησαν τό πολύ 1.500 νεκροί, ἄν καί τόν ἀριθμόν τοῦτον εὑρίσκει ὑπερβολικόν. Ὡς πρός τήν χρονολογίαν τέλος τῆς Κατακόμβης, ὁ Bayet ἐξέφερε τήν γνώμην, ὅτι ἐκ τῶν διασωθέντων ἐπί τῶν τάφων μονογραμμάτων, θά ἠδύνατο ἡ Κατακόμβη τῆς Μήλου νά χρονολογηθῇ εἰς τό β´ ἥμισυ τοῦ 4ου μ.Χ. αἰῶνος, ἐν ἀντιθέσει πρός τόν Ross, ὅστις ἐχρονολόγησεν αὐτήν ἀπό τοῦ τέλους τοῦ 2ου αἰῶνος, ἐζήτησε δέ νά προσαγάγῃ ἀποδείξεις διά ν' ἀναγάγῃ αὐτήν εἰς προγενεστέρους ἀκόμη χρόνους" [2].
Σημείωση 2: Το χωριό "Τρυπητή" πήρε το όνομα του ακριβώς εξαιτίας της ύπαρξης των τρυπών - κατακομβών στην περιοχή του...
Σημείωση 3: Ο ιδιοκτήτης του κτήματος στο οποίο βρέθηκαν το 1840 οι κατακόμβες ονομαζόταν Γιαννούλης Μαρκαντώνης. Το 1856 θα γράψει στην διαθήκη του: "Της θυγατέρας μου Μαρίας αφήνω και την Ελληνική Σπηλιά".
Σημείωση 4: Θαυμάσιο δείγμα συνέχειας της μακράς παράδοσης από την αρχαία στη χριστιανική μέσα στους αιώνες, είναι το σύγχρονο νεκροταφείο της Πλάκας, στο οποίο οι τάφοι έχουν αψιδωτή οροφή στον τύπο του αρκοσολίου, και η παράλληλη δόμηση τους σε σειρές δίνει μια εξαίρετη —μοναδική ίσως— εικόνα σύγχρονης και όμως τόσο παλιάς ταφικής αρχιτεκτονικής [1].

πηγη