Οι 122 πύργοι του Αγίου Όρους

Ο παρών κατάλογος περιλαμβάνει 122 πύργους του Αγίου Όρους, δηλαδή τους σωζόμενους, τους μνημονευομένους στις γραπτές πηγές και τις παλαιές απεικονίσεις, καθώς και τους εντοπισμένους ανασκαφικώς. Παρατίθεται ο στοιχειώδης τοπογρα-φικός προσδιορισμός τους και τα βασικά γνωστά χρονολογικά στοιχεία για τον κάθε ένα, προερχόμενα από τις πηγές και τη βιβλιογραφία.

Οι πύργοι ομαδοποιούνται κατά τις κυρίαρχες μονές, οι όποιες παρουσιάζονται κατά την Ιεραρχική τους τάξη.

1. Μεγίστη Λαύρα

Εντός της Μονής

του Τζιμισκή (φωτ. κάτω): κτίσμα, τουλάχιστον του 11^ου αι., με επισκευές του 1325, του 1522 και του 1688.

της Άγιας Τριάδος: μικρός πύργος του περιτειχίσματος (10^ος αι.).

του «κυρ Κωνσταντίνου Ρούσου» : μικρός πύργος του περιτειχίσματος (1753) στη θέση πύργου του 10^ου αι.

του παραπορτίου: πυργίσκος του περιτειχίσματος (17^ος αι.).

του «Τζαγκάρη»: μικρός πύργος του περιτειχίσματος (17^ος αι.) στη θέση βυζαντινού πύργου.

του Αγίου Δημητρίου: υπολείμματα γωνιακού πύργου του περιτειχίσματος (παλαιότερος του 1400).

του «Κοσμά»: μαρτυρούμενος γωνιακός πύργος του περιτειχίσματος, παλαιότερος του 1759.

του «Τερζίμπαση»: υπολείμματα μικρού πύργου του περιτειχίσματος (17^ος αι.).

των Αρχαγγέλων: μαρτυρούμενος πύργος του περιτειχίσματος, παλαιότερος του 1759.

του Αγίου "Ονούφριου: μαρτυρούμενος πύργος του περιτειχίσματος, παλαιότερος του 1759.

του ωρίου: μαρτυρούμενος πύργος του περιτειχίσματος, παλαιότερος του 1759.

του αρχονταρικίου: μικρός γωνιακός πύργος του περιτειχίσματος (10^ος αι. με επισκευές του 18^ου αι.).

της εισόδου: μικρός πύργος παρά την είσοδο της μονής (10^ος αι., με ανακατασκευή του 17^ου αι.)

Εκτός της Μονής

του αρσανά (φωτ. κάτω): βυζαντινός πύργος με επισκευές 16^ου -17^ου αι.

της Μορφονούς (φωτ. κάτω): κτίσμα πιθανώς του 15^ου αι. (μετά το 1287), πάνω σε υπόλειμμα παλαιοτέρου πύργου του 10^ου -11^ου αι.

του Μυλοποτάμου (φωτ. κάτω): κτίσμα επισκευασμένο περί το 1527.

της Σκήτης της Αγίας Άννης: ελάχιστα λείψανα μαρτυρουμένου πυργίσκου.

του Μακρή (το κελλί της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στις Καρυές): μνημονευόμενος πύργος.

2. Μονή Βατοπεδίου

Εντός της Μονής

της Μεταμορφώσεως: κτίσμα του 12^ου αι. (ή παλαιότερο) με πρώιμη μεταβυζαντινή ανακατασκευή των τελευταίων ορόφων.

του Προδρόμου: πρόκειται για τον πύργο της βυζαντινής πύλης της μονής, με ανακατασκευή του 11^ου αι.

του Αγίου Ονουφρίου: γωνιακός πύργος του περιτειχίσματος, πιθανώς του 10^ου αι., με μεταγενέστερες ανακατασκευές.

του Αγίου Γεωργίου: υπόλειμμα μικρού πύργου του περιτειχίσματος, του 10^ου αι.

του Σκευοφυλακίου: υπόλειμμα μικρού πύργου του περιτειχίσματος, πιθανώς του 10^ου αι.

της Παναγίας: γωνιακός πύργος του περιτειχίσματος, των αρχών του 16^ου αι., στη θέση παλαιοτέρου πύργου. Οι ανώτεροι όροφοί του είναι μεταγενέστεροι.

του Θεολόγου - Χρυσοστόμου: υπόλειμμα πύργου του περιτειχίσματος (12^ος - 13^ος αι.)

των Τριών Ιεραρχών: υπόλειμμα πύργου του περιτειχίσματος (12^ος -13^ος αι.).

Εκτός της Μονής

της Κολιτσούς (φωτ. κάτω): κτίσμα του 12^ου -13^ου αι., της μονής του Καλέτζη. Ανακαινίσθηκε, ως βατοπεδινή ιδιοκτησία, κατά το τρίτο τέταρτο του14ου αι.

3. Μονή Ιβήρων

μνημονεύεται ένας «ψηλός πύργος» της μονής, στον οποίο κατοικούσε ο ηγούμενος Ευθύμιος (1005-1019, 1-1029).

ο μέγας πύργος («του Σκευφυλακίου»): κτίσθηκε λίγο πριν το 1513, στη θέση προγενεστέρων οχυρωματικών κατασκευών

«του Σταύρου»: μαρτυρούμενος πύργος του περιτειχίσματος (πριν το 1758).

«των Άγιων Αναργύρων»: υπολείμματα πύργου του περιτειχίσματος (πριν το 1604).

«των Αγίων Πάντων»: υπολείμματα γωνιακού πύργου του περιτειχίσματος (πριν το 1604).

«του Αγίου Γεωργίου»: υπολείμματα πύργου του περιτειχίσματος, 1758.

«του Δοχείου»: υπολείμματα πύργου του περιτειχίσματος, 1758.

«του Αγίου Σπυρίδωνος»: υπολείμματα πύργου του περιτειχίσματος (πιθανώς βυζαντινός).

«του Νοσοκομείου»: μνημονευόμενος πυργίσκος του περιτειχίσματος (πριν το 1744, πιθανώς μεταβυζαντινός).

«της Πόρτας»: υπολείμματα πυργίσκου παρά τη παλιά είσοδο της μονής (11^ος αι)

ο «έτερος πύργος της Πόρτας»: υπολείμματα πύργου παρά τη παλιά είσοδο της μονής (βυζαντινός).

Εκτός της Μονής

του αρσανά (φωτ. κάτω): πύργος επικαθήμενος στον αρσανά, κτισμένος το 1625/26.

μνημονεύεται πύργος, ο όποιος ήταν χαμηλός και υπερυψώθηκε περί το 1184/5.

4. Μονή Χελανδαρίου

Εντός της Μονής.

του Αγίου Σάββα (φωτ. κάτω): κτίσθηκε περί το 1200, υπερυψώθηκε κατά τον 14^ο αι. και επισκευάσθηκε τον 17^ο αι.

του Άγιου Γεωργίου (φωτ. κάτω): η αρχική φάση είναι, πιθανώς, του 11^ου αι. Η δεύτερη οικοδομική φάση (μέσα 11^ου αι.) περιλαμβάνει και το ομώνυμο παρεκκλήσι στην κορυφή του πύργου, το όποιο τοιχογραφήθηκε γύρω στο 1260.

του «κωδωνοστασίου»: η βάση του κωδωνοστασίου είναι υπόλειμμα παλαιότερου μικρού πύργου του περιτειχίσματος, ίσως του 11^ου αι.

της Σκέπης της Θεοτόκου: κάτω από το παρεκκλήσι (18^ος αι.) διατηρείται η βάση γωνιακού πύργου του περιτειχίσματος, πιθανώς του 14^ου αι.

Εκτός τής Μονής,

«της Μεταμορφώσεως»: περί το 1260 ο κράλης Οΰρος Α' έκτισε «πίσω από το μοναστήρι, στο βουνό», πύργο αφιερωμένο στην Μεταμόρφωση.

του «Μιλούτιν» (φωτ. κάτω): θεωρείται κτίσμα του κράλη Μιλούτιν (α' τέταρτο 14^ου αι.), αλλά φαίνεται ότι πρόκειται για κτίσμα των αρχών του 13^ου αι., στο οποίο ο Μιλούτιν προσέθεσε τον τελευταίο όροφο

του Αγίου Βασιλείου ή «της Χρυσής» (φωτ. κάτω): θεωρείται κτίσμα του α' τετάρτου του 14^ου αι.

της Καλίτσας: ερείπιο πύργου (11^ος αι.).

ο Αρβανίτικος: ερείπιο πύργου (κτισμένος ή επισκευασμένος το 1428).

των Άγιων Ακίνδυνων (=του Άγιου Ακίνδυνου): μνημονευόμενος πύργος, ο όποιος κτίσθηκε μεταξύ των ετών 1316 και 1356· ίσως να προϋπήρχε.

του Τυπικαριού, στις Καρυές: μνημονεύεται «ο πύργος του Αγίου Σάββα» (αρχές 11^ου αι.).

του Αγίου Ευθυμίου: τα καταχωσμένα υπολείμματα του βρίσκονται στον κόλπο της Ιερισού, στον τόπο «του Θεσσαλονικέως». Φαίνεται να κτίστηκε μεταξύ των ετών 1018-1029.

5. Μονή Διονυσίου

Εντός της Μονής

ο μέγας πύργος (φωτ. κάτω) κτίσθηκε το 1520.

«του Νήφωνος»: μικρός πύργος του περιτειχίσματος, κτισμένος περί το 1500.

6. Μονή Κουτλουμουσίου

Εντός της Μονής

μνημονεύεται πύργος παλαιότερος του 1329.

ο μέγας πύργος (φωτ. κάτω): οικοδομήθηκε το 1508 και οι ανώτεροι όροφοί του ανήκουν στον 17^ο αι. Πιθανώς στη θέση του, λίγο πριν το 1364, είχε αρχίσει η ανοικοδόμηση ενός προγενεστέρου «μεγάλου πύργου», ο όποιος φαίνεται να ολοκληρώθηκε πριν το 1370.

Εκτός της Μονής

της Αναπαυσιάς: μνημονεύεται «πυργίσκιον» παλαιότερο του 1257. Πύργος της τέως μονής μνημονεύεται και κατά το α' μισό του 18^ου αι., ο οποίος ίσως να μην είναι ο ίδιος.

της Καλιάγρας (φωτ. κάτω): μνημονεύεται πύργος παλαιότερος του 1422. Προφανώς στην θέση του οικοδομήθηκε ο υπάρχων αρσανάς με τον επικαθήμενο πύργο, κατά την δεύτερη δεκαετία του 16^ου αϊ.

του Νεραντζώνα: μικρός πύργος (17^ος αι.).

7. Μονή Παντοκράτορος

Εντός της Μονής

ο μέγας πύργος (φωτ. κάτω): θεωρείται κτητορικός (1357-1362). Πυρπολήθηκε το 1392 ή λίγο νωρίτερα και πιθανώς, για δεύτερη φορά μεταξύ των ετών 1428-1464.

της πύλης (φωτ. κάτω): κτίσμα του 16^ου -17^ου αι.

παρά τη τράπεζα: υπόλειμμα μικρού πύργου (16^ου -17^ου αϊ).

Εκτός της Μονής

του Ραβδούχου: υπόλειμμα πύργου (16^ος αι.).

του Φαλακρού: υπόλειμμα πύργου των μέσων του 11^ου αι.

του Φακηνού: πιθανώς μαρτυρούμενος πύργος, παλαιότερος του 15^ου αι.

8. Μονή Ξηροποτάμου

Εντός της Μονής

ο μέγας πύργος: μαρτυρούμενος και παλαιότερος του 1569.

των "Αγίων Αποστόλων: γωνιακός πυργίσκος του περιτειχίσματος, παλαιότερος του 1569.

του Προδρόμου: πυργίσκος του περιτειχίσματος, παλαιότερος του 1569.

ανώνυμος και μη ταυτιζόμενος, παλαιότερος του 1569.

υπόλειμμα πύργου, μεταξύ της εισόδου και της τραπέζης (13^ος αι).

Εκτός της Μονής

της παραλίας: υπόλειμμα πύργου παλαιοτέρου του 1744.

9. Μονή Ζωγράφου

Εντός της Μονής

μαρτυρείται βυζαντινός πύργος, κτισμένος πριν από το τρίτο τέταρτο του 11^ου αι., γωνιακοί πύργοι του περιτειχίσματος (τουλάχιστον τρεις) και πύργος της εισόδου, πιθανώς βυζαντινοί.

Εκτός της Μονής

του αρσανά (φωτ. κάτω): ο πύργος κτίσθηκε το 1517, πάνω σε υπόλειμμα παλαιοτέρου πύργου.

10. Μονή Δοχειαρίου

Εντός της Μονής

ο μέγας πύργος (φωτ. κάτω) κτίσθηκε το 1617, ίσως ως συμπλήρωση παλαιότερης κατασκευής.

της εισόδου: κτίσμα του 1603 με μεταγενέστερη ανακατασκευή του τελευταίου ορόφου.

του «ηγουμενείου»: μικρός πύργος του περιτειχίσματος, κτισμένος, μάλλον, το 1603.

της «Τραπέζης»: υπόλειμμα γωνιακού πύργου του περιτειχίσματος (11^ος -12^ος αι.).

Εκτός της Μονής

του αρσανά: πυργόσχημο οικοδόμημα επικαθήμενο στον αρσανά, κτισμένο περί το 1600.

11. Μονή Καρακάλλου

Εντός της Μονής

ο μέγας πύργος (φωτ. κάτω): κτίσμα, μάλλον των αρχών του 16^ου αι.

μνημονεύεται γωνιακός πυργίσκος του περιτειχίσματος στην ΝΑ γωνία, παλαιότερος του 1744.

Εκτός τής Μονής

του παραθαλασσίου οχυρού (φωτ. κάτω): λίγο προτού το 1534, αν oχι υστεροβυζαντινός

12. Μονή Φιλόθεου

Εντός της Μονής

της εισόδου: υπόλειμμα πύργου παρά την είσοδο (16^ος αι.) της ΝΑ γωνίας:μαρτυρούμενος, παλαιότερος του 1744.

13. Μονή Σίμωνος Πέτρας

Εντός της Μονής

μνημονεύεται πύργος του β' μισού του 14^ου αι.

της εισόδου: υπόλειμμα πυργίσκου του 16^ου αι.

της βιβλιοθήκης: υπόλειμμα πυργόσχημου γωνιακού όγκου (16^ος αι.).

Εκτός τής Μονής

του αρσανά (φωτ. κάτω): κτίσμα του 1567.

του «Δαφνοδοχειαρίου»: ελάχιστα λείψανα πύργου (11^ος αι.).

14. Μονή Αγίου Παύλου

Εντός της Μονής

ο μέγας Πύργος (φωτ. κάτω) κτίσθηκε το 1521/22

Εκτός της Μονής

της παραλίας (φωτ. κάτω): ο πύργος κτίσμα του 15^ου-16^ου αι., αν όχι λίγο παλαιότερος

της Νέας Σκήτης (φωτ. κάτω): κτίσμα του 16^ου αι. πάνω σε υπόλειμμα παλαιότερου πύργου

15. Μονή Σταυρονοκήτα

Εντός τής Μονής

ο μέγας πύργος (φωτ. κάτω): πιθανώς υστεροβυζαντινό κτίσμα, με ανακατασκευή των ανωτέρων ορόφων κατά το β' μισό του 16^ου αι.

της παλαιάς εισόδου: μικρός πύργος του 16^ου αι.

τρεις γωνιακοί πυργίσκοι του περιτειχίσματος (16^ος αι.).

16. Μονή Ξενοφώντος

Εντός της Μονής

του Άγιου Στεφάνου: πυργόσχημο οικοδόμημα, πάνω από την δεύτερη πύλη της μονής· διαμορφώθηκε τον 16^ο -17^ο αι.

της ΝΑ γωνίας: υπόλειμμα γωνιακού πύργου του περιτειχίσματος, πιθανώς του 11^ου αι.

Εκτός της Μονής

του Άγιου Φιλίππου- μαρτυρούμενος πύργος, του οποίου η ανοικοδόμηση έγινε πριν το 1356 και πιθανώς μέσα στον 14ο αιώνα.

17. Μονή Γρηγορίου

Εντός της Μονής

μαρτυρείται «μεγάλος πύργος», ο οποίος φαίνεται να ιδρύθηκε λίγο μετά το 1569.

18. Μονή Έσφιγμένου

Εντός της Μονής

σώζονται πέντε πύργοι του περιτειχίσματος (οι δύο γωνιακοί) και μαρτυρείται άλλος ένας γωνιακός, πιθανώς βυζαντινοί.

ο σημερινός μεγάλος «πύργος» στη βόρεια πλευρά και ένας ακόμη στην ανατολική αποτελούν μέρος της κτιριακής επεκτάσεως των μέσων του 19^ου αι.

19. Μονή Αγίου Παντελεήμονος

Παλιομονάστηρο.

ο μεγάλος πύργος του σωζόταν ως το β' μισό του 19^ου αι. και φαίνεται να ήταν βυζαντινό κτίσμα.

της εισόδου: υπολείμματα πυργόσχημου κτηρίου (16^ος αι.).

«του Άγιου Σάββα»: γωνιακός πύργος του περιτειχίσματος (16^ος αι.).

Εκτός της Μονής.

«του Θεσσαλονικέως»: μνημονεύεται παραθαλάσσιος πύργος (πιθανώς βυζαντινός) στο άμεσο περιβάλλον της σημερινής μονής.

του Κάτζαρη: ερειπωμένος πύργος, κτισμένος προ του 1348, πιθανώς του 11^ου αι.

20. Μονή Κασταμονίτου

Εντός της Μονής

ο μέγας πύργος: σώζεται υπόλειμμα του και ήταν παλαιότερος του 1569, πιθανώς βυζαντινός.

μαρτυρούνται υπολείμματα δύο γωνιακών πύργων του περιτειχίσματος.

Εκτός της Μονής

ο «Παλαιόπυργος» της παραλίας (φωτ. κάτω): ερειπωμένος πύργος, παλαιότερος του 1572.

Ενσωματώνει υπολείμματα παλαιοτέρου κτηρίου.

του Αγίου Υπατίου: υπολείμματα πύργου (προ του 1572, πιθανώς του 11^ου αι.).

21. Πρωτάτον

υστεροβυζαντινός πύργος ανακατασκευασμένος το 1694 και το 1890:

Τα στοιχεία είναι από τη διπλωματική εργασία των Παπαντωνίου Παναγιώτη και Πίτση Χαραλάμπους: «Η αρχιτεκτονική του Αγίου Όρους: πύργοι και αρσανάδες».

πηγή