Ένα ιστορικό βιβλιοδετείο της Δράμας διασώζει τη βυζαντινή ραφή

Γιάννης Πανταζόπουλος

Ο Δημήτρης Γούδας γεννήθηκε στην Δράμα το 1989. Σπούδασε Γραφιστική και από το 2016 ασχολείται συστηματικά με τις ιστορικές βιβλιοδεσίες και ιδιαίτερα με τη βυζαντινή βιβλιοδεσία, συγκεκριμένα με τη μεσαιωνική βυζαντινή ραφή, γνωστή και ως «στάχωση». Προέρχεται από το ρήμα «σταχώνω» (εκ του σταχόω -ῶ) που αρχικά σήμαινε «δένω στάχια» και στη συνέχεια «δένω βιβλίο με στάχωμα» και «βιβλιοδετώ».

Η βιβλιοδέτηση είναι η συρραφή των φύλλων ενός χειρογράφου ή εντύπου και η ένωσή τους με προστατευτικό κάλυμμα (εξώφυλλο), ώστε να πάρουν μορφή που να διευκολύνει την ανάγνωση και να προστατεύονται από τη φθορά. Είναι πιο παλιά από την τυπογραφία και η συγκεκριμένη τεχνική αναμφίβολα αποτελεί ξεχωριστό κεφάλαιο στην ιστορία της βιβλιοδεσίας, τόσο λόγω της αλυσιδωτής ραφής όσο και για τα ιδιόμορφα εξωτερικά της γνωρίσματα. 

Κατά τη βυζαντινή εποχή την αντιγραφή και διακίνηση των βιβλίων συνολικά είχαν αναλάβει τα μοναστήρια. Οι μοναχοί ήταν αυτοί που φρόντιζαν και για την προετοιμασία των υλικών της βιβλιοδεσίας (πινακίδες, περγαμηνή, δέρμα). Γι’ αυτό και ο ίδιος μαθήτευσε το 2017 για μικρό χρονικό διάστημα δίπλα σε έναν μοναχό της Μονής Ιβήρων, μαθαίνοντας τη βιβλιοδετική παράδοση του Αγίου Όρους.

Σήμερα, στο κέντρο της Δράμας, στον πρώτο όροφο της Gallery 13 ο Δημήτρης Γούδας στεγάζει το καλλιτεχνικό βιβλιοδετείο της πόλης. Στόχος του είναι η ανάδειξη της ιστορίας της τέχνης του βιβλίου και ιδιαίτερα της στάχωσης.

Ένα προϊόν πολιτισμού αναντικατάστατο και μοναδικό, κάτι το οποίο δεν χάνει ποτέ την αξία του ούτε την αίσθηση που νιώθεις κρατώντας το. Νιώθω δηλαδή ότι κρατώ τον κόπο μου και καταφέρνω να αγαπήσω κάθε ατέλειά του. 

— Τι ήταν αυτό που σας έκανε να ασχοληθείτε με την τέχνη της στάχωσης; 
Όταν ξεκίνησα να εξερευνώ τον κόσμο της βιβλιοδεσίας, το βλέμμα μου ήταν στραμμένο στο εξωτερικό. Χώρες όπως η Γερμανία και η Γαλλία συνεχίζουν να παράγουν υψηλής ποιότητας βιβλιοδεσίες. Σε αναζήτηση της βιβλιοδετικής παράδοσης στη χώρα μας είχα την ευκαιρία να μαθητεύσω για μικρό χρονικό διάστημα δίπλα σε έναν μοναχό στο Άγιο Όρος. Όσο ξετύλιγα το νήμα της ιστορίας τού πώς και πότε το βιβλίο ξεκίνησε να υφίσταται με τη μορφή που το γνωρίζουμε σήμερα, ερχόμουν όλο και πιο κοντά στις μεσαιωνικές βιβλιοδεσίες. Κατάλαβα πως αυτή η πρώτη τεχνική, η στάχωση, ήταν πολύ κοντά στα ενδιαφέροντά μου.

Στην προσπάθειά μου να εμβαθύνω μου δόθηκε η δυνατότητα να προσεγγίσω την τεχνική με τη βοήθεια ανθρώπων από τον χώρο της συντήρησης έργων τέχνης ‒ ο συντηρητής είναι ο επιστήμονας ο οποίος, λύνοντας έναν κώδικα με σκοπό να τον αποκαταστήσει, μαθαίνει πώς πραγματικά δενόταν. Αποτέλεσμα αυτής της επαφής ήταν να μάθω τις τεχνικές της βυζαντινής ραφής, της στάχωσης, αλλά και να επιμορφωθώ όσον αφορά τις βασικές αρχές της συντήρησης και αποκατάστασης βιβλιακού και αρχειακού υλικού. 

Ο χώρος της GALLERY13, στον όροφο της οποίας στεγάζεται το Βιβλιοδετείο. Στο κάδρο, τυπογραφικό σαλόνι από την έκδοση Ποιήματατων Κ.Π. Καβάφη (1897-1933). Σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων (75), με 24 χαλκογραφίες υπογεγραμμένες από τον χαράκτη Χρήστο Σανταμούρη. Τυπωμένο με χαρακτήρες κάσας και στοιχειοθετημένο στο χέρι από τον Νίκο Βοζίκη. Η υλοποίηση της έκδοσης πραγματοποιήθηκε στο τυπογραφείο των Εκδόσεων Διάττων με την ευγενική χορηγία του Ιδρύματος Ωνάση. Φωτ.: Δημήτρης Μεσσήνης

— Πείτε μας λίγες πληροφορίες γι’ αυτή την τεχνική βιβλιοδέτησης. 
Αναφέρομαι στη μετάβαση από τους κυλίνδρους του αρχαίου κόσμου στον χριστιανικό κώδικα, πρόγονο της σημερινής εικόνας του βιβλίου, στα περγαμηνά χειρόγραφα με τη μικρογράμματη καλλιγραφική ελληνική γραφή, που είναι δεμένα σε τετράδια με τη χαρακτηριστική αλυσιδωτή ραφή και τη λεία ράχη, τη στάχωση με τα περίτεχνα κεντητά εξογκωμένα κεφαλάρια που συνδέουν τις ξύλινες πινακίδες-εξώφυλλα με το σώμα του βιβλίου, δημιουργώντας ένα ανθεκτικό στον χρόνο αντικείμενο γνώσης και αισθητικής, ντυμένο με δέρμα και διακοσμημένο με γεωμετρικά σχήματα και ένθετα μεταλλικά στοιχεία. Αυτόν τον τρόπο βιβλιοδέτησης που στη Δύση τον ονόμαζαν «alla greca», δηλαδή ελληνικό.

— Τι σας παρακίνησε να ασχοληθείτε με τους βυζαντινούς κώδικες; 
Η γοητεία των αιώνων που φέρουν. Η δύναμη της εικόνας τους. Πρόκειται για μια κιβωτό γνώσης. 

Ο Προσκυνηματικός οδηγός “ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ” του 1896. Διακρίνονται εργαλεία συντήρησής και βιβλιοδεσίας, όπως το “κόκκαλο”. Ένα εργαλείο που αποτελεί την προέκταση του χεριού του βιβλιοδέτη, απαραίτητο απο τα πρώτα στάδια της βιβλιοδεσίας έως το φινίρισμα της. Φωτ.: Δημήτρης Μεσσήνης

— Έχετε κάποια ιστορικά παραδείγματα να μας αναφέρετε από την περιοχή σας; 
Τον Κώδικα 1424, το παλαιότερο πλήρες χειρόγραφο της «Καινής Διαθήκης» στον κόσμο, το οποίο γράφτηκε τον ένατο ή δέκατο αιώνα από τον μοναχό Σάββα. Πρόσφατα επιστράφηκε οικειοθελώς από τη Λουθηρανική Θεολογική Σχολή του Σικάγου στην Ιερά Μονή Παναγίας Εικοσιφοινίσσης στο όρος Παγγαίο, κοντά στη Δράμα, ένα από τα αρχαιότερα μοναστήρια στην Ευρώπη, που στο παρελθόν είχε μια πλούσια σε χειρόγραφα βιβλιοθήκη.

— Τι σημαίνει για σας το χειροποίητο βιβλίο; 
Ένα προϊόν πολιτισμού αναντικατάστατο και μοναδικό, κάτι το οποίο δεν χάνει ποτέ την αξία του ούτε την αίσθηση που νιώθεις κρατώντας το. Νιώθω δηλαδή ότι κρατώ τον κόπο μου και καταφέρνω να αγαπήσω κάθε ατέλειά του. 

Ράβωντας στο τεζάκι. Φωτ.: Δημήτρης Μεσσήνης

— Τι οδηγεί έναν νέο άνθρωπο να επιστρέψει και να εργαστεί σε μια μικρή πόλη όπως η Δράμα; 
Κάποια στιγμή ένιωσα την ανάγκη να ανασυνταχθώ. Στη μικρή πόλη της Δράμας βρήκα το κατάλληλο περιβάλλον για να συνεχίσω. Επέλεξα, λοιπόν, συνειδητά να ξεκινήσω το εγχείρημά μου εδώ, στη γενέτειρά μου, και όχι σε κάποια μεγαλούπολη, να δημιουργήσω δηλαδή στην πόλη μου αυτό το οποίο αναζητούσα. Και το έκανα. 

— Κατά τη γνώμη σας, οι άνθρωποι στις μικρές κοινωνίες αγαπούν την τέχνη; Πώς αντιδρούν όταν σας επισκέπτονται; 
Στις μικρές κοινωνίες έχουμε ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας, παιδιά που δεν έχουν φύγει από την πόλη τους και νέους που επέστρεψαν στην γενέτειρά τους, όπως συνέβη μ’ εμένα. Σε κάθε περίπτωση, όλοι έχουμε ανάγκη την τέχνη. Η αισθητική είναι που διαφέρει όμως. Ο χώρος που έχω δημιουργήσει αποτελεί το καταφύγιό μου. Για την ακρίβεια, ένα καταφύγιο δημιουργικότητας. Και πιστεύω ότι αρέσει αυτό στον κόσμο.

«Ένας μικρός κρυμμένος θησαυρός»: είναι από τα ομορφότερα λόγια που μου έχουν πει. Εισπράττω αγάπη αλλά και αγωνία για το μέλλον του εγχειρήματος. Βλέπω στα μάτια τους αυτό το οποίο οι ίδιοι, για τον έναν ή τον άλλο λόγο, δεν τόλμησαν. Νιώθουν ότι πρόκειται για ένα όραμα το οποίο βρήκε τον ιδανικό του χώρο. Πραγματικά είναι από τις καλύτερες αποφάσεις που έχω πάρει στη ζωή μου. Με βοηθάει να γίνομαι συνεχώς καλύτερος, τόσο με τον εαυτό μου όσο και με τους γύρω μου.

Τυπική εικόνα Βυζαντινού Κώδικα. Το συγκεκριμένο μοντέλο αποτελεί την πρώτη μου βιβλιοδεσία. Φωτ.: Δημήτρης Μεσσήνης

Δέρματα, υφάσματα και χειροποίητα διακοσμητικά χαρτιά βιβλιοδεσίας. Διακρίνεται η συρταριέρα με τα τυπογραφικά στοιχεία για τους τίτλους των βιβλίων: ΑΡΧΑΪΚΑ, ΟΛΥΜΠΙΚ, ΓΚΡΕΚΟ, ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ... Φωτ.: Δημήτρης Μεσσήνης

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: 

ΚΥΛΙΝΔΡΟΣ / ΕΙΛΗΤΑΡΙΟ: Ο κύλινδρος ήταν γνωστός από τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους, οι οποίοι τον κατασκεύαζαν από πάπυρο. Το ειλητάριο στη βυζαντινή εποχή ήταν από ορθογώνιο κομμάτι παπύρου, περγαμηνής ή χαρτιού, το οποίο τυλιγόταν γύρω από έναν άξονα σε κάθετη ή σπανιότερα σε οριζόντια διεύθυνση. 

ΠΕΡΓΑΜΗΝΗ: Η περγαμηνή είναι υλικό γραφής για σελίδες βιβλίου, κώδικα ή χειρόγραφου, που παρασκευάζεται από δέρμα μόσχου, προβάτου ή αίγας. Άρχισε να χρησιμοποιείται από τον 2ο αιώνα π.Χ., αντικαθιστώντας σταδιακά τον δυσεύρετο και ακριβό πάπυρο, η δε χρήση της συνετέλεσε αποφασιστικά στην αντιγραφή των κειμένων και στην εξέλιξη της γραφής. 

ΤΕΤΡΑΔΙΑ: Με την εισαγωγή της περγαμηνής έχουμε και την εμφάνιση του Κώδικα (Codex), που αποτελείται από περγαμηνές που διπλώνονταν στα τέσσερα, τα λεγόμενα «τετράδια». 

ΚΩΔΙΚΑΣ: Ο Κώδικας αποτελεί τύπο συλλογής χειρόγραφων από πάπυρο, περγαμηνή ή χαρτί, στερεωμένων σε ένα σώμα με τη μορφή βιβλίου, που ήταν σε χρήση κυρίως πριν από την εφεύρεση της τυπογραφίας. 

ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: Μεταφραστικό δάνειο από το γερμανικό «Buchbinderei».

Το Τεζάκι. Ένας μικρός αργαλειός, στον οποίο ράβονται τα βιβλία Δυτικού τύπου με εξογκώματα στη ράχη. Η Βυζαντινή βιβλιοδεσία, δηλαδή η Στάχωση, έχει λεία ράχη και ανήκει στις λεγόμενες Ανατολικές βιβλιοδεσίες. Φωτ.: Δημήτρης Μεσσήνης

lifo