Του Σωτήρη Ξενάκη
Παράνομες ανασκαφές, συστηματική αρχαιοκαπηλία, βεβηλώσεις, συλήσεις και καταστροφές σπουδαίων μνημείων της θρησκευτικής και πολιτιστικής μας κληρονομιάς από τους ναζί στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο περιέχονται, μεταξύ άλλων, στον φάκελο που σχεδιάζεται να αξιοποιηθεί στο πλαίσιο της διεκδίκησης των γερμανικών αποζημιώσεων.
Τα στοιχεία αυτά που δημοσιοποιούν τα «Π» αποτελούν μέρος της καταγραφής που έγινε το 1946 από το υπουργείο Παιδείας και τίθενται πλέον από την ελληνική πλευρά ως ουσιαστικές αξιώσεις. Αυτό γιατί για αυτά τα εκκλησιαστικά και μοναστηριακά μνημεία υπάρχει η απαξία της καταστροφής των πολιτιστικών θησαυρών, η οποία γίνεται μεγαλύτερη αν σκεφτούμε ότι σε μεγάλο βαθμό υπήρξαν και προσκυνήματα μεγάλης σπουδαιότητας, αλλά και σημασίας για την πνευματική ζωή του Ελληνισμού. Η «χαρτογράφηση», που έγινε πριν από 69 χρόνια, αφορά το σύνολο της χώρας και ορισμένα από τα σημαντικότερα «χτυπήματα» των κατακτητών, όπως αποτυπώθηκαν από τους ερευνητές της εποχής, έχουν ως εξής:
  • Βοιωτία. Η Μονή Οσίου Μελετίου εβλήθη από γερμανικό πυροβολικό. Προκλήθηκαν ζημιές στον εξωνάρθηκα του Καθολικού, στον περίβολο και σε κελιά. Η Μονή Οσίου Σεραφείμ Δομβούς πυρπολήθηκε και διασώθηκε μικρό τμήμα του ναού. Ο Οσιος Λουκάς βομβαρδίστηκε στις 27 Αυγούστου 1943. Υπέστησαν ζημιές εξωτερικά κτίρια και καταστράφηκαν δύο μαρμάρινα βυζαντινά θωράκια και ένας κιονίσκος.
  • Αχαΐα. Υπέστησαν πολλές ζημιές οι Μονές Μεγάλου Σπηλαίου και Αγίας Λαύρας, στην οποία μάλιστα καταστράφηκε ο άνω όροφος των κελιών.
  • Μεσσηνία. Το γερμανικό Πυροβολικό κανονιοβόλησε τη Μονή Βελανιδιάς, όπου υπήρχαν πολλές βυζαντινές αρχαιότητες και πολύτιμη βιβλιοθήκη.
  • Ευρυτανία. Οι Γερμανοί πυρπόλησαν την Ιερά Μονή Προυσού τον Αύγουστο του 1944. Αναφέρεται ότι καταστράφηκε η βιβλιοθήκη. Τον ίδιο μήνα οι κατακτητές ανατίναξαν τη Μονή Καταφυγίου - Κουμασίων, κοντά στις Κορυσχάδες. Καταστράφηκαν πέντε φορητές εικόνες και δύο χειρόγραφοι κώδικες του 17ου αιώνα.
  • Αρτα. Το 1944 οι Γερμανοί ανατίναξαν πυρομαχικά κοντά στη Μονή της Παρηγορήτριας και προκάλεσαν ζημιές στον φέροντα οργανισμό. Την 9η Νοεμβρίου 1944, λίγο πριν φύγουν, κανονιοβόλησαν τη Μονή Βλαχερνών. Πολλές ζημιές είχε και ο Αγιος Δημήτριος Κατσουρής. Στη Μονή Μολυβδοσκεπάστου, βλήμα όλμου κατέστρεψε μέρος του τρούλου. Κατά την πυρπόληση των κελιών της μονής την 9η Ιουλίου 1943 οι Γερμανοί έκαψαν και το ξυλόγλυπτο δεσποτικό, εικόνες και αφαίρεσαν άμφια, βιβλία και αργυρά λατρευτικά σκεύη (σταυρό, θυμιατό, κανδήλες).
  • Τρίκαλα. Στην Καλαμπάκα καταστράφηκε μέρος του νάρθηκα του επισκοπικού ναού, ενώ εικόνες χρησιμοποιήθηκαν ως καύσιμη ύλη. Ολες οι άλλες εκκλησίες της Καλαμπάκας καταστράφηκαν από πυρπολήσεις των Γερμανών. Στα Μετέωρα, ζημιές υπέστησαν η Μονή Μεταμορφώσεως, ο Αγιος Νικόλαος και ο Αγιος Στέφανος. Καταστράφηκαν το εικονοστάσιο και ο δεσποτικός θρόνος της Μονής Αγίου Στεφάνου, εκλάπησαν κηροπήγια και άλλα αντικείμενα από το θησαυροφυλάκιο, ενώ πυρπολήθηκε και ο Ναός του Αγίου Αθανασίου, μετόχιο της Μονής Αγίου Στεφάνου.
  • Λάρισα. Καταστράφηκαν τα εξωτερικά κτίσματα της Μονής Ολυμπιώτισσας στην περιοχή της Ελασσόνας, ενώ τον Δεκέμβριο του ’43 πυρπολήθηκε η εκκλησία της Αγ. Τριάδας στο Λιβάδι Ελασσόνας.
  • Καστοριά. Καταστράφηκαν δύο εκκλησίες του χωριού Αγία Αννα, δύο εκκλησίες του χωριού Λάγκας και ολόκληρο το μοναστήρι του Κωσταραζίου.
  • Κέρκυρα. Από τους γερμανικούς βομβαρδισμούς καταστράφηκαν εντελώς οι βυζαντινοί ναοί των Αγίων Πατέρων (Σεπτέμβριος 1943), του Αγίου Δημητρίου και της Οδηγήτριας (οικογενειακός ναός οικογένειας Τριβόλη), ενώ σώθηκαν μόνο οι εικόνες του Ναού του Αγίου Ελευθερίου. Καταστράφηκαν επίσης η μητρόπολη των καθολικών, μνημείο του 16ου αιώνα, και ο Ναός του Ευαγγελισμού, μαζί με τα κειμήλια, τους τάφους ηρώων της Ναυμαχίας της Ναυπάκτου και πολλές ενδιαφέρουσες ιστορικές επιγραφές. Σώθηκε μόνο το καμπαναριό.
  • Λακωνία. Τον Νοέμβριο του 1943 καταστράφηκαν οι ιστορικές Μονές της Φανερωμένης στην Αναβρυτή και των Αγίων Τεσσαράκοντα στη Χρύσαφα. Τον Αύγουστο του 1944 οι Γερμανοί πυρπόλησαν και την Ιερά Μονή Τσίγκου στη Μάνη. Από την Ιερά Μονή των Αγίων Τεσσαράκοντα, του 17ου αιώνα, αφαιρέθηκε και η εικόνα των Αγίων Νικολάου και Σπυρίδωνος, που δώρισε ο πρόεδρος Βλ. Πούτιν στον πρωθυπουργό Αλέξη Τσίπρα. Η εικόνα αυτή είχε αγοραστεί από το ρωσικό Δημόσιο, από τους απογόνους του σφαγέα της Βιάννου, στρατηγού Μίλερ, οι οποίοι την κατείχαν.
«Δεν έγιναν σεβαστά ούτε τα ιερά ούτε τα όσια»

Ο κ. Σαράντος Θεοδωρόπουλος, δικηγόρος και μέλος του προεδρείου της Πανελλήνιας Ενωσης Δικηγόρων για τις Γερμανικές Αποζημιώσεις, παραχώρησε δήλωση στα «ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ» για το θέμα των ιεροσυλιών: «Η καταστροφή της πολιτιστικής μας κληρονομιάς από τους ναζί κατακτητές έχει καταλήξει σε μερικές ανυπολόγιστες καταστροφές. Το ότι κάποιοι από τους κληρικούς μας κατά τα χρόνια της Κατοχής τίμησαν τη μνήμη των αγωνιστών ιερέων του 1821 ενόχλησε αφάνταστα τους κατακτητές, οι οποίοι, εμφορούμενοι από τις απαίσιες ιδέες του ναζισμού, δεν σεβάστηκαν ούτε τη ζωή ούτε την τιμή, αλλά ούτε και τα όσια και τα ιερά ενός λαού. Πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή μας και στις ζημιές στις βυζαντινές αρχαιότητες, αλλά και στα μεγάλου κάλλους νεότερα θρησκευτικά μνημεία που καταστράφηκαν. Και αυτές τις απαίσιες πράξεις πρέπει να τις έχουν υπ’ όψιν τους όσοι εκφράζουν την κριτική τους για τη διεκδίκηση των ελληνικών οφειλών από τη Γερμανία, ενώ, ταυτόχρονα, προσπαθούν να μας πείσουν ότι εμφορούνται από τα “ελληνοχριστιανικά” ιδανικά».
Kλοπές και ζημιές σε αρχαιότητες

Σε περισσότερες από 35 περιοχές της χώρας έγιναν κλοπές αρχαιοτήτων από τους Γερμανούς κατακτητές. Είναι ενδεικτικό ότι ο στρατηγός των αλεξιπτωτιστών Ρίνγκελ αφαίρεσε από την Κνωσό τρία κιβώτια με αρχαιότητες. Επίσης, Γερμανοί αρχαιολόγοι έκαναν δεκάδες παράνομες ανασκαφές, ενώ στη διάρκεια της αποχώρησης των ναζί από τη χώρα μας προκάλεσαν μεγάλες ζημιές σε αρχαιότητες. Χαρακτηριστικά, ακόμα και με τα όπλα και τις ξιφολόγχες κατέστρεψαν αγάλματα και αγγεία στην Ακρόπολη και στον Κεραμεικό.
Οταν ιεράρχες και παπάδες συμμετείχαν στην Αντίσταση
Η στάση της Εκκλησίας απέναντι στον κατακτητή δεν ήταν μία και ομοιόμορφη, όπως και η όλη στάση της ελληνικής κοινωνίας. Ισως η ένταση των διεκδικήσεων της εργατικής τάξης, οι απεργίες, η έλευση του ξεριζωμένου μικρασιατικού πληθυσμού και τα προβλήματα που προκάλεσε έφεραν στο προσκήνιο κι έναν εσωτερικό διχασμό, ο οποίος μάλιστα μετά την Κατοχή οδήγησε στον Εμφύλιο. Αυτή η ανομοιομορφία στην αντιμετώπιση του κατακτητή που υπήρχε στην ελληνική κοινωνία αποτυπώθηκε και στον κλήρο. Ορισμένοι κληρικοί συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς, ωστόσο η μεγάλη πλειονότητα αντιστάθηκε με αυτοθυσία. Είναι θρυλική η ιστορία του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Σεραφείμ, ο οποίος υπήρξε ο ανταρτόπαπας του Ναπολέοντα Ζέρβα. Είναι επίσης γνωστή η ιστορία του πρώην ηγουμένου της Μονής Αγάθωνος, αρχιμανδρίτη Γερμανού Δημάκου, του θρυλικού παπα-Ανυπόμονου, ο οποίος ήταν ο ιερέας των μαυροσκούφηδων του Αρη Βελουχιώτη.

Δεν εξαντλείται όμως σε αυτούς τους δύο η προσφορά των κληρικών στον αγώνα. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι μία από τις πρώτες αντιστασιακές πράξεις ήταν η άρνηση του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρύσανθου να ορκίσει την κυβέρνηση των δωσιλόγων και να παραστεί στη δοξολογία για τη νίκη των γερμανικών όπλων. Παρά τον βαθύτατο αντικομμουνισμό του -κατά τον Εμφύλιο υποστήριξε πολύ ακραίες θέσεις «για την αντιμετώπιση του κομμουνισμού»-, ο Χρύσανθος τήρησε σε όλη την Κατοχή εχθρική στάση και κατά των Γερμανών και κατά των δωσιλογικών κυβερνήσεων. Αρνήθηκε μάλιστα να επανέλθει στον αρχιεπισκοπικό θρόνο, όμως τη θέση ανέλαβε ένας άλλος φωτισμένος και μαχητικός ιεράρχης, ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός. Η στάση του, εξόχως πατριωτική, τον έφερε ακόμα και αντιμέτωπο με απειλές για τυφεκισμό από τον στρατηγό Στρόοπ των SS. Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός απάντησε στην απειλή του Στρόοπ: «Οι ιεράρχες της Ελλάδος, στρατηγέ Στρόοπ, δεν τουφεκίζονται, απαγχονίζονται. Σας παρακαλώ να σεβασθείτε αυτήν την παράδοσιν». Tο 1944 τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό, ενώ απειλήθηκε ότι θα οδηγηθεί και σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο μετέπειτα μητροπολίτης Κυθήρων Μελέτιος Γαλανόπουλος είχε ως αρχιμανδρίτης αναπτύξει αντιφασιστική δράση στη Γερμανία, όπου υπηρετούσε προπολεμικά, με αποτέλεσμα να εγκλειστεί στο Νταχάου. Ο μητροπολίτης Σπάρτης και Μονεμβασίας, Διονύσιος Δάφνος, στους βαλκανικούς πολέμους 1912-1913 είχε τιμηθεί με στρατιωτικό σταυρό αξίας Β’ τάξεως, κατά την υπηρεσία του στο θρυλικό θωρηκτό «Αβέρωφ» ως αρχιμανδρίτης του στόλου, για την αυτοθυσία του στο να εμψυχώνει το πλήρωμα την ώρα της μάχης. Ο κληρικός αυτός ανέπτυξε λαμπρή πατριωτική δράση κατά την Κατοχή και κλείστηκε το 1944 στις Φυλακές Τριπόλεως. Μητροπολίτες όπως ο Κοζάνης Ιωακείμ ανέβηκαν στο βουνό μαζί με τον αντάρτικο στρατό. Ο Ηλείας Αντώνιος ανέβηκε επίσης στο βουνό και εξελέγη και εθνοσύμβουλος. Ο Σάμου Ειρηναίος εξελέγη πρόεδρος της Επιτροπής Απελευθέρωσης του νησιού. Μεγάλες υπηρεσίες πρόσφεραν ο Χίου Ιωακείμ, ο Χαλκίδος Γρηγόριος, ο Αττικής Ιάκωβος, ο Δημητριάδος Ιωακείμ, ο Δρυϊνουπόλεως Δημήτριος, ο Μηθύμνης Διονύσιος και ο Ελασσόνος Καλλίνικος.
Αλλά και πάρα πολλοί άλλοι από τον κατώτερο κλήρο οργάνωναν συσσίτια, επισκέπτονταν φυλακισμένους και ενίσχυαν οικογένειες φυλακισμένων, εκτελεσμένων, ομήρων και αντιστασιακών. Κάποιοι από αυτούς βρήκαν μαρτυρικό θάνατο από τον βάρβαρο κατακτητή.