Τα πληθυσμιακά στοιχεία στον Πόντο στις αρχές του 20ου αιώνα

Τα πληθυσμιακά στοιχεία στον Πόντο στις αρχές του 20ου αιώνα

Γράφει ο Κωνσταντίνος Ζαφειρίδης*

Ο Πόντος αποτελεί μια από τις αλησμόνητες και χαμένες ελληνικές χώρες. Το συναισθηματικό φορτίο που έφεραν οι πρόσφυγες στην Ελλάδα, και το οποίο μετέδωσαν στις επόμενες γενιές, δημιούργησε κάποιες αντιλήψεις γύρω από τον πληθυσμό, όχι μόνο του Πόντου, αλλά και γενικότερα της Μικράς Ασίας. Η γενικότερη αίσθηση, λοιπόν, στους Έλληνες, πρόσφυγες ή μη, είναι ότι αυτές οι περιοχές κατοικούνταν κυρίως από Έλληνες, με λίγους Τούρκους διάσπαρτους, να θυμίζουν την Οθωμανική κυριαρχία και κατοχή. Η άποψη αυτή αμφισβητείται, όμως, από τα γεγονότα και τα διαθέσιμα στοιχεία των δύο πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα. 

Αρχικά, αξίζει να σημειωθεί ότι το ελληνικό στοιχείο δεν αποτελούσε την πλειοψηφία σε κανένα τμήμα της σημερινής Τουρκίας, με εξαίρεση μόνο ορισμένους καζάδες και σαντζάκια, δηλαδή, τις διοικητικές διαιρέσεις του οθωμανικού κράτους. Στην καλύτερη των περιπτώσεων αποτελούσε, ίσως, το 40% του συνολικού πληθυσμού μιας επαρχίας. Το ζήτημα περιπλέχθηκε στην αυγή του 20ου αιώνα. Με την ανάδυση των εθνικιστικών κινημάτων στα βαλκανικά κράτη και τις εδαφικές διεκδικήσεις τους, οι αριθμοί απέκτησαν τεράστια σημασία και μετατράπηκαν σε πολιτικά εργαλεία. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, και χάριν μιας απαραίτητης επιστημονικότητας, θα εξεταστούν οι απογραφές πληθυσμού που διενεργήθηκε στον Πόντο από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, αλλά και από τις αμερικανικές αποστολές κατά το Συνέδριο Ειρήνης στις Βερσαλλίες.

Η πρώτη απογραφή, η οποία θα εξεταστεί είναι αυτή του Γάλλου γεωγράφου Vital Cuinet, η οποία διενεργήθηκε το διάστημα 1881-1893, κατ’ εντολή της Οθωμανικής κυβέρνησης. Η έρευνα αυτή έχει σοβαρά κενά και κατακρίθηκε, ήδη, από την δημοσίευση της. Σε αυτή την απογραφή, λοιπόν, οι Έλληνες ανέρχονται σε 246.625. Αυτός ο αριθμός, ωστόσο, αφήνει εκτός αρκετούς ελληνικούς πληθυσμούς, οι οποίοι θα ανέβαζαν τον αριθμό σε 278.925. Παρά τις αδυναμίες, η δουλειά του Cuinet ήταν σαφώς πιο αξιόπιστη από εκείνη των Οθωμανών, η οποία κατέγραψε μόλις 193.733 Έλληνες. Η δεύτερη απογραφή των Οθωμανικών αρχών είναι αυτή του 1905-1906, στην οποία οι Έλληνες ανέρχονται σε 286.943.

Η πιο διαφωτιστική Οθωμανική απογραφή είναι του 1914. Σε αυτήν, οι Έλληνες του Πόντου αριθμούν 335.946 ψυχές. Σε κάποιες περιοχές το ελληνικό στοιχείο παρουσιάζει αύξηση της τάξεως του 50%. Έκπληξη δημιουργεί το γεγονός ότι στην επαρχία της Σινώπης έχει καταγραφεί αύξηση του ελληνικού στοιχείου κατά 85%. Πρόκειται για ένα ποσοστό, το οποίο δεν μπορεί να εξηγηθεί με ρυθμούς φυσικής εξέλιξης πληθυσμού, ακόμα και σε βιομηχανικές εποχές.

Στον αντίποδα, η πρώτη προσπάθεια καταγραφής από ελληνικής πλευράς, είναι η απογραφή του Σάββα Ιωαννίδη το 1870. Βασισμένος σε στοιχεία των ελληνικών Μητροπόλεων και προξενείων, παρουσιάζει έναν πληθυσμό 240.000 χριστιανών Ελλήνων και 480.000 μουσουλμάνων σε σύνολο 1.000.000. Στην απογραφή εμφανίζονται, επίσης, 120.000 Αρμένιοι και 100.000 Κιρκάσιοι. Επιπλέον, υποστηρίζει ότι οι κάτοικοι ελληνικής καταγωγής ήταν 330.000, ενώ της Οθωμανικής-250.000.

Η επόμενη ελληνική απογραφή διενεργήθηκε από το Πατριαρχείο το 1910 και δημοσιεύθηκε το 1919. Αυτή η απογραφή ανεβάζει τον αριθμό των Ελλήνων στους 450.913. Το Πατριαρχείο, ωστόσο, κατακρίθηκε έντονα για τα αμφιλεγόμενα σημεία, που βρίσκονται εντός της συγκεκριμένης απογραφής και τα οποία μειώνουν την αξιοπιστία του έργου. Αξίζει, επίσης, να αναφέρουμε την αμερικανική αποστολή και την διάσημη αναφορά King Crane, η οποία εκτιμά ότι οι Έλληνες πλησίαζαν τους 400.000.

Συνεχίζοντας την  ανάλυση, υπάρχουν αποκλίσεις στις απογραφές, οι οποίες μπορούν να εξηγηθούν. Στην εποχή του εθνικισμού και της εθνικής αυτοδιάθεσης τα νούμερα αποτελούν ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο. Κάθε πλευρά είχε τους λόγους της για να νοθεύσει τα νούμερα. Η μεν Ελλάδα μπορούσε να έχει εδαφικές διεκδικήσεις στην Μικρά Ασία, η δε Τουρκία να ασκήσει πιο στιβαρό έλεγχο σε εδάφη της, διεκδικούμενα από γειτονικά κράτη. 

Οι Οθωμανοί πολλές φορές κατέγραφαν τους μουσουλμάνους δύο ή και τρεις φορές, εκμεταλλευόμενοι το γεγονός ότι πολλοί Έλληνες απέφευγαν να απογραφούν, προκειμένου να διαφύγουν της κυβερνητικής προσοχής. Η ελληνική πλευρά διόγκωνε τα νούμερα, καταγράφοντας πληθυσμούς για τους οποίους ήταν αμφίβολο αν ήταν ελληνικοί, καθώς στον Πόντο ούτε η γλώσσα ούτε η θρησκεία, αλλά θεωρητικά ούτε και η καταγωγή αποτελούσε ασφαλές κριτήριο εθνικότητας. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και το ζήτημα των Κρυπτοχριστιανών, οι οποίοι στο θρήσκευμα παρουσιάζονταν φαινομενικά ως μουσουλμάνοι, ενώ διατηρούσαν κρυφά την ορθόδοξη πίστη τους. Είναι ένα θέμα εξαιρετικά πολύπλοκο και έχει τύχει πολιτικής εκμετάλλευσης εκατέρωθεν. Οι ξένες έρευνες σχετικά με την απογραφή του πληθυσμού, είναι πιο αξιόπιστες συνολικά, χωρίς να ξεφεύγουν, όμως, κι αυτές από σκοπιμότητες και σφάλματα. 

Συμπερασματικά, ο ελληνικός πληθυσμός στον Πόντο κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, φαίνεται πως δεν ήταν μικρότερος των 336.000, αλλά ούτε και μεγαλύτερος των  400.000, κάτι που εν μέρει επιβεβαιώνεται από τους περίπου 200- 250.000 νεκρούς Πόντιους του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και από αυτούς που τελικά ήρθαν στην Ελλάδα. Σε κάθε περίπτωση όμως, οι θέσεις αυτές δεν είναι επιστημονικά ακλόνητες, καθώς τα διαθέσιμα στοιχεία και κυρίως αυτά που χάθηκαν ή παραποιήθηκαν, δεν επιτρέπουν τον σχηματισμό μιας ξεκάθαρης εικόνας. 

Το πιο πιθανό είναι ότι οι Έλληνες δεν αποτελούσαν πλειοψηφία πουθενά στον Πόντο. Πιο ισχυροί πληθυσμιακά εμφανίζονταν στην Τραπεζούντα, αποτελώντας το 40% του συνολικού πληθυσμού της επαρχίας Η εικόνα, επομένως, μιας “ελληνικής” Μικράς Ασίας φαίνεται να μην ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Αυτή, ακριβώς, η εντύπωση ήταν που έβλαψε τον σκοπό των Ελλήνων του Πόντου και επέδρασε αρνητικά στο πως οι Μεγάλες Δυνάμεις έβλεπαν τις ελληνικές διεκδικήσεις, με τα γνωστά εν τέλει αποτελέσματα, της ήττας και απώλειας της Μικράς Ασίας.

Βιβλιογραφία

- Cuinet, Vital. La Turquie d’ Asie. Geographie, administrative, statistique, descriptive et raisonee de chaque province de l’Asie mineure 1 1. Paris: E. Leroux, 1890.

- Karpat, Kemal H.  Ottoman population 1830-1914. Demographic and social characteristics. Madison, Wisconsin : THE University of Wisconsin Press, 1985.

- McCarthy, Justin. Muslims and minorities. The population of ottoman Anatolia and the end of the empire. New York, London: New York University Press, 1983.

- Kiepert, Heinrich. Die Verbreitung Der Griechischen  Sprache im Pontischen Kustengebirge,” Zeitschrift Der Gesellschaft fur Erkunde zu Berlin, no XXV (1890):317-330.

- Γεωργανόπουλος Ευριπίδης Π.” Τα πληθυσμιακά στοιχεία για τον Πόντο(1870-1912): κριτική και συγκριτική παρουσίαση τους. ” University Studio Press.

* Είναι απόφοιτος του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Απέκτησε μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών στο ΔΙΠΑΕ, με τίτλο «Σπουδές στη Μαύρη θάλασσα και Ανατολική Μεσόγειο». Έχει συμμετάσχει σε πληθώρα συνέδρια και ημερίδες. Μιλά αγγλικά, γερμανικά, ισπανικά και τουρκικά. Στα ακαδημαϊκά του ενδιαφέροντα εμπίπτουν η ιστορία του Πόντου, η σύγχρονη ελληνική ιστορία εν γένει, αλλά και η μελέτη των Βαλκανίων.

Πηγή: Balkans in Site