Ο κορυφαίος ζωγράφος της βυζαντινής τέχνης είναι από τη Θεσσαλονίκη

Ο «Χριστός Αναπεσών» του Πανσέληνου στο Πρωτάτο

Ένα σχολείο της Θεσσαλονίκης, το 3ο Γυμνάσιο Αμπελοκήπων, ονομάζεται «Μανουήλ Πανσέληνος». Με την ονοματοθεσία αυτή η εκπαιδευτική κοινότητα τιμά έναν από τους μεγάλους καλλιτέχνες όλων των εποχών και τον κορυφαίο της βυζαντινής τέχνης, ο οποίος κατάγεται από τη Θεσσαλονίκη. Διάσημο έργο του είναι ο ναός του Πρωτάτου στο Άγιον Όρος.

Ο Μανουήλ Πανσέληνος είναι ένα μυθικό πρόσωπο, με την έννοια του μεγαλείου, στο χώρο της βυζαντινής ζωγραφικής και ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη και τη Μακεδονία . Είναι ο κορυφαίος ζωγράφος την εποχή των Παλαιολόγων (1263-1330) και ένας από τους πρώτους καλλιτέχνες ολόκληρης της βυζαντινής ζωγραφικής. Το μεγάλο και αξεπέραστο καλλιτεχνικό έργο του είναι η αγιογράφηση στην εκκλησία του Πρωτάτου στις Καρυές του Αγίου Όρους. Στη Θεσσαλονίκη έργο του Πανσέληνου θεωρείται από τους αρχαιολόγους η τοιχογράφηση του παρεκκλησίου του Αγίου Ευθυμίου στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου. Ο μεγάλος όμως αυτός καλλιτέχνης , που τον συγκρίνουν με τους σπουδαίους αναγεννησιακούς ζωγράφους της Δύσης, τον Τζιόττο κιαι τον Ραφαήλ δεν άφησε κανένα ενυπόγραφο έργο, ούτε διασώθηκαν έμμεσες πληροφορίες για τη ζωή του και την καλλιτεχνική του δράση. Οι βιογραφικές πληροφορίες είναι ανύπαρκτες και την ύπαρξή του ουσιαστικά καταδεικνύει το σπουδαίο έργο του που διασώθηκε.

Λεπτομέρεια από την παράσταση των Εισοδίων της Θεοτόκου, έργο του Πανσέληνου, στο ναό του Πρωτάτου στις Καρυές του  Αγίου Όρους.

Η γραπτή αναφορά στο πρόσωπο του Πανσελήνου και η προφορική παράδοση για την καταγωγή του από τη Θεσσαλονίκη άρχισε μόλις το 17^ο αιώνα. Σήμερα όλοι οι σοβαροί μελετητές του έργου του και γενικότερα της βυζαντινής ζωγραφικής θεωρούν ως τόπο γέννησης και καλλιτεχνικής του δράσης τη Θεσσαλονίκη. Την περίοδο αυτή η Θεσσαλονίκη ήταν το κέντρο της ζωγραφικής της λεγόμενης «Μακεδονικής σχολής», η οποία άφησε πολλά έργα στη μείζονα Μακεδονία και τη Σερβία. Ο Πανσέληνος ήταν ο κορυφαίος ζωγράφος και ο σπουδαιότερος εκπρόσωπός αυτής της Μακεδονικής σχολής, η οποία ανανέωσε τεχνοτροπικά και αισθητικά την παραδοσιακή βυζαντινή ζωγραφική. Άλλοι σημαντικοί ζωγράφοι της «Μακεδονικής σχολής» την ίδια εποχή, ήταν ο Γεώργιος Καλλιέργης και ο Μιχαήλ Αστραπάς με τον συνεργάτη του Ευτύχιο. Η κυρίαρχη επιστημονική άποψη είναι ότι ο Πανσέληνος έζησε στο τέλος του 13^ου και στις αρχές του 14^ου αιώνα και με το καλλιτεχνικό συνεργείο του διακόσμησε εκκλησιές στη Θεσσαλονίκη, τη Βέροια και κυρίως στο Άγιον Όρος.

Η τέχνη του Πανσέληνου

Πέρα από τα βιογραφικά στοιχεία του Πανσέληνου, το ίδιο το έργο του μιλάει για την καλλιτεχνική προσωπικότητα του μεγάλου ζωγράφου. Σήμερα αποδίδονται στο Μανουήλ Πανσέληνο και το εργαστήριό του οι τοιχογραφίες του Πρωτάτου (γύρω στα 1290), του νάρθηκα στο καθολικό της μονής Βατοπαιδίου (1312), στη μονή Μεγίστης Λαύρας (τέλος 13^ου αιώνα) του Αγίου Όρους και το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου στη Θεσσαλονίκη (1302-1303).

Λεπτομέρεια της παράστασης του Νιπτήρος από το ναό του Πρωτάτου του Αγίου Όρους, που τοιχογράφησε ο μεγάλος ζωγράφος Μανουήλ Πανσέληνος το 1290. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της τέχνης του είναι η ρεαλιστική απόδοση των μορφών και η δραματική έκφραση των προσώπων τους.

Ποια είναι τα καλλιτεχνικά χαρακτηριστικά της δουλειάς του; Οι αρχαιολόγοι σημειώνουν ότι οι μορφές του Πανσέληνου έχουν ένα ρεαλισμό με δραματική έκφραση στα πρόσωπα και μια βαθιά πνευματικότητα. Δίνει στα σώματα πλαστικότητα, ένα χαρακτήρα γλυπτού, ενώ γενικά ο καλλιτέχνης υιοθετεί πρότυπα από την αρχαία ελληνική τέχνη. Η μνημειακότητα των συνθέσεων με το αρχιτεκτονικό βάθος και η απόδοση προσωπικών χαρακτηριστικών είναι γνωρίσματα του καλλιτέχνη του Πρωτάτου. Τέλος τα εκπληκτικά χρώματα με τις φωτοσκιάσεις του πράσινου τόνου είναι σημαντικό στοιχείο της καλλιτεχνικής δημιουργίας του Πανσέληνου. Η αγιογράφηση του Πρωτάτου, της κεντρικής εκκλησία του Αγίου Όρους στις Καρυές, αποτελεί το καλύτερο έργο του ζωγράφου της Θεσσαλονίκης, ο οποίος αποτυπώνει με εξαιρετική ευαισθησία τη γόνιμη επαφή του χριστιανικού κόσμου με την κλασική αρχαιοελληνική παράδοση.

Λεπτομέρεια από την παράσταση της Προσευχής στο Όρος των Ελαιών στον κεντρικό ναό της μονής Βατοπαιδίου στο Άγιον Όρος. Η τοιχογράφηση  έγινε από τον Μανουήλ Πανσέληνο το 1312. 

Το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου

Το καλλιτεχνικό ταλέντο του άφησε ο Πανσέληνος και στη γενέτειρά του, στη μικρή τρίκλιτη βασιλική του Αγίου Ευθυμίου, που είναι προσκολλημένη στην ανατολική πλευρά της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου. Η τοιχογράφηση του μικρού παρεκκλησίου του Αγίου Ευθυμίου, αποδίδεται στο εργαστήρι του μεγάλου ζωγράφου της «Μακεδονικής σχολής». Δυστυχώς οι τοιχογραφίες του μνημείου από την πολυκαιρία και την πυρκαγιά του 1917 δεν σώζονται σε καλή κατάσταση. Ωστόσο και μ’ αυτό το επίπεδο διατήρησής τους επιβεβαιώνεται η μεγάλη τέχνη του Πανσέληνου.

Το Διακονικό στο παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου στο ναό του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη.  

Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου ανακαινίστηκε από ένα υψηλόβαθμο στρατιωτικό στέλεχος της βυζαντινής αυλής, τον «πρωτοστράτορα» Μιχαήλ Γλαβά Δούκα Ταρχανιώτη και τη γυναίκα του Μαρία που ανήκε στην οικογένεια των Κομνηνών. Οι ίδιοι είναι κτήτορες και της μεγάλης μονής της Παμμακαρίστου στην Κωνσταντινούπολη. Ο Μιχαήλ Ταρχανιώτης έμεινε στη Θεσσαλονίκη στα τέλη του 13^ου αιώνα με εντολή του αυτοκράτορα για αρκετά χρόνια, προκειμένου να αντιμετωπίσει τους Σέρβους που απειλούσαν τη «συμβασιλεύουσα».

Στο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού εξέχουσα θέση κατέχουν ο Άγιος Δημήτριος και ο Άγιος Ευθύμιος. Όπως υπογραμμίζουν οι μελετητές του, το παρεκκλήσι δεν ήταν αφιερωμένο στο μεγάλο ασκητή  Άγιο Ευθύμιο αλλά στον τοπικό Όσιο Ευθύμιο, ο οποίος έζησε στη Θεσσαλονίκη και τη Χαλκιδική. Μετά το θάνατό του το 899 το σκήνωμά του μεταφέρθηκε για προσκύνημα στο ναό του Αγίου Δημητρίου, ενώ οι Θεσσαλονικείς τον τιμούσαν για την προσφορά του και τα θαύματά του.

Τοιχογραφία στον Άγιο Ευθύμιο, το εικονογραφικό έργο του οποίου αποδίδεται στον Πανσέληνο.

Οι τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου Ευθυμίου αντιπροσωπεύουν την παλαιολόγεια ζωγραφική των αρχών του 14^ου αιώνα στη Θεσσαλονίκη, ενώ η τεχνική και η τέχνη των τοιχογραφιών έχουν απόλυτη συνάφεια με αυτές που φιλοτέχνησε ο Πανσέληνος στο ναό του Πρωτάτου στο Άγιον Όρος.

Φορητή εικόνα του Αγίου Γεωργίου, έργο του Πανσέληνου, από τη μονή Βατοπαιδίου. 

Χ.ΖΑΦ

Οι βασικές πληροφορίες και οι φωτογραφίες προέρχονται από το συλλογικό έργο (με επιστημονική επιμέλεια του καθηγητή Ευθύμιου Τσιγαρίδα): «Μανουήλ Πανσέληνος, εκ του Ιερού Ναού του Πρωτάτου», έκδοση Αγιορειτικής Εστίας, Θεσσαλονίκη 2003. 

πηγή