Ξαπλωμένη στον Νότο της Ελλάδας η Κρήτη δεν επιπλέει. Ίπταται.

 Είναι ένα νησί που αιωρείται. Οι Κρητικοί μοιάζουν με τη μουσική και τον χορό τους: Πατάνε γερά στη γη, τινάζονται ψηλά και κολυμπούν στον αέρα.
Το μέγεθος του νησιού, το ατίθασο τοπίο και ο πλούτος που προσφέρει η γη και η θάλασσα έκαναν τη Δυτική, την Κεντρική και την Ανατολική Κρήτη να αναπτυχθούν μουσικά η καθεμιά με τον δικό της τρόπο. Υπάρχει όμως ένα κοινό συστατικό που απογειώνει τα τραγούδια όλης της Κρήτης: ο στίχος -οι δεκαπεντασύλλαβες ρίμες που ονομάζονται μαντινάδες. Μια φόρμα λαϊκής ποίησης που οι Κρητικοί διατηρούν ολοζώντανη προσαρμόζοντάς την στο σύγχρονο εκφραστικό ύφος.

Πανηγύρι παραμονή του δεκαπενταύγουστου στο χωρίο Αβδού που βρίσκεται 

ανατολικά του Ηρακλείου λίγο πριν στο οροπέδιο Λασιθίου. 

Από αριστερά προς τα δεξιά, Γιώργος Μανωλάκης, Ψαρογιώργης, 

Στέλιος Πετράκης, Γιώργος Σαλούστρος

Οι Έλληνες, οι Τούρκοι και οι Ενετοί άφησαν τα ίχνη τους στη μουσική παράδοση, μα πιο πολύ τα άφησε η παλιά φρουρά των μουσικών: οι «Πρωτομάστορες». Εκείνοι που ηχογράφησαν τραγούδια και σκοπούς από το 1920 και μετά: Ροδινός, Μπαξεβάνης, Καραβίτης, Ψύλλος, Χάρχαλης, Δερμιτζογιάννης, Λαγός, Κουτσουρέλης, Ναύτης, Καλογερίδης, Στραβός, Φουσταλιέρης, Σκορδαλός, Μουντάκης και άλλοι πολλοί. Αυτοί αποτελούν την χειροπιαστή παράδοση και συνάμα τα ιερά και τα όσια της κρητικής μουσικής. Η οποία συνεχίζει να παράγει νέο υλικό που υπηρετεί, όχι πάντα αναλογικά, τον πλούτο των ιδιωμάτων και των στυλ. Αναρίθμητοι καλλιτέχνες, πλούσια παραγωγή, ποικιλία παραδόσεων, μια πολύ δυνατή λαϊκοπόπ σκηνή με τοπικό χρώμα που όλα μαζί προωθούνται γερά μέσα από έντυπα, ραδιόφωνα και τηλεοπτικά κανάλια.

Μουσική Γεωγραφία

Ο Στέλιος Φουσταλιεράκης (19 Ιουνίου 1911 – Απρίλιος 1992), γνωστός και ως Φουσταλιέρης.

Ταξιδεύοντας ανατολικά μυρίζει Αιγαίο. Οι Λασιθιώτικες κοντυλιές έχουν βάλει τη σφραγίδα τους στον ήχο της Κρητικής μουσικής. Ο ρυθμοί είναι πιο ανάλαφροι, πιο πεταχτοί, το ύφος γέρνει δυτικότροπα και πλάι στο βιολί και τη λύρα, η κιθάρα διεκδικεί ξανά στα χέρια των νεώτερων τη θέση της στις «ζυγιές», όπως έχει επικρατήσει να αποκαλούνται οι παραδοσιακές κομπανίες.Από την εποχή του θρυλικού δίδυμου Μπαξεβάνη-Ροδινού αλλά και του Καλογρίδη, του Φουσταλιέρη, του Λαγού, η Κεντρική Κρήτη κυριαρχεί στη μουσική όλου του νησιού. Το Ρέθυμνο φημίζεται για τους λυράρηδες και για το μουσικό ύφος το οποίο διαφέρει από την Ανατολική Κρήτη, διαφέρει και από τη δωρικότητα και το ανατολίτικο ύφος της Δυτικής και εισάγει τη λιτότητα, την αυστηρότητα και έναν ήχο με κύρος.
Το Ηράκλειο είναι το μεγάλο χωνευτήρι. Μια μεγαλούπολη που υπερβαίνει τα όρια του νησιού. Το Ηράκλειο ανέβασε στροφές και απομακρύνθηκε με μεγαλύτερη ταχύτητα από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής. Χάνοντας τα στοιχεία που τους κρατούσαν δεμένους στην κουλτούρα του παρελθόντος, οι Ηρακλειώτες κέρδισαν σε ελευθερία και σε ευκολία προσαρμογής σε νέες ιδέες. Η πόλη έχει γίνει το ιδανικό σκηνικό για να δοκιμαστούν τα καινούργια πράγματα.
Τα Χανιά προίκισαν την Κρητική μουσική με τον ήχο του βιολιού που πηγή του θεωρείται η Κίσσαμος. Η δύναμη της παράδοσης νίκησε οριστικά την προσπάθεια που έκανε, μέσω του κρατικού ραδιοφώνου, ο αείμνηστος Σίμων Καράς, το ’50 και το ’60, να απαγορεύσει το βιολί επειδή παιζόταν –και παίζεται- με ύφος ανατολίτικο και να το αντικαταστήσει με τη λύρα θεωρώντας την το «γνήσιο» παραδοσιακό όργανο της Κρήτης. Όμως η οθωμανική επιρροή είναι αυτή που έδωσε στον ήχο της Δυτικής Κρήτης το ξεχωριστό της στυλ. Στα Χανιά γεννήθηκαν και τα περίφημα «ταμπαχανιώτικα» -αστικά τραγούδια μετά το ’22, παιγμένα με το μπουλγαρί, το μπουζούκι της Κρήτης, που μοιάζουν με ρεμπέτικα- τα οποία διασώθηκαν αποκλειστικά σχεδόν από τις ηχογραφήσεις του Φουσταλιέρη.

Μουσική Ανθρωπογεωγραφία

Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα δια χειρός Μποστ

Όσο δύσκολο είναι να βρεις σπίτι χωρίς ρακή, άλλο τόσο δύσκολο είναι να βρεις οικογένεια δίχως κάποιον μαντιναδολόγο, τραγουδιστή ή οργανοπαίχτη.Η μουσική ήταν βασικό στοιχείο της ανατροφής ενός παιδιού. Αληθινό βίωμα. Άλλωστε ο ήρωας της Κρήτης, ο Ερωτόκριτος, κατακτά την Αρετούσα με το λαούτο του. Οι Κρητικοί μουσικόφιλοι είναι εκπαιδευμένο και απαιτητικό κοινό. Πολλά τα ονόματα που κρατούν ζωντανή την παράδοση, από τον Ψαραντώνη, τον Δία της κρητικής μουσικής και τους υπόλοιπους Ξυλούρηδες, τον αδερφό του Γιάννη και τον γιο του Γιώργη (Ψαρογιώργη) ως τους μαθητές του Μουντάκη και του Ρος Ντέιλι που έφτασαν στο μεδούλι της παράδοσης για να την εξελίξουν.

Ο γνωστός Ιρλανδός λυράρης Ross Daily, διευθύνει το Μουσικό Εργαστήρι «Λαβύρινθος» (www.labyrinthmusic.gr) στο χωριό Χουδέτσι στην Κρήτη.

Επίσης τους Χαϊνηδες, τον τραγουδιστή Βασίλη Σταυρακάκη, τον αδερφό του Μιχάλη που παίζει μαντολίνο, τον λυράρη Ζαχάρη Σπυριδάκη, τον λυράρη και τραγουδιστή Δημήτρη Σγουρό, τον εκλεκτικό λυράρη Στέλιο Πετράκη, τον βιολιστή Αντώνη Μαρτσάκη και το εντυπωσιακό παράδοξο που ακούει στο όνομα Ρος Ντέιλι, ο καταλύτης για να κάνει η κρητική μουσική βήματα και να μάθει το παρελθόν της με το βλέμμα στο μέλλον. Και για να συναντηθεί κάποια στιγμή με τους γείτονές της και με τον υπόλοιπο κόσμο.

Ένας νεαρός Νίκος Ξυλούρης

Ανώγεια: Το λίκνο μιας ισχυρής παράδοσης

Τα Ανώγεια βρίσκονται στην άγρια πλευρά της Κρήτης που είναι και η πιο γοητευτική.
Στις κορφές του Ψηλορείτη, εκεί που μόνο πρόβατα μπορούν να βοσκήσουν, βρήκαν καταφύγιο αντάρτες και επαναστάτες, κυνηγημένοι κάθε λογής, άνθρωποι που δεν υποτάχτηκαν. Οι Ανωγειανοί πάλεψαν με τις πέτρες και έμειναν όρθιοι. Κράτησαν τη δική τους γλώσσα, γεμάτη από λέξεις αρχαιοελληνικές, τη δική τους προφορά και γέννησαν μουσικούς και τραγουδιστές όπως ο Νίκος Ξυλούρης.

Γιορτή Αγίου Φανουρίου στα Ανώγεια Ρεθύμνης. Ο Άγιος Φανούριος είναι ο προστάτης των Ξυλούρηδων και κάθε χρόνο την ημέρα της γιορτής του μαζεύεται ολόκληρη η οικογένεια Ξυλούρη και φίλοι σε ένα πανηγύρι με μουσική και φαγητό.

Σ’ αυτό το ξεχωριστό χωριό η μνήμη είναι ζωντανή. Οι άνθρωποι βρίσκονται κοντά με το παρελθόν τους. Ζουν μέσα σ’ αυτό. Οι γυναίκες συνεχίζουν να υφαίνουν πάνω στα λαϊκά μοτίβα. Οι περισσότεροι άντρες είναι κτηνοτρόφοι.

Η Ζουμπουλία Ξυλούρη, αδερφή του Νίκου, μαζί με τον Γιώργο Ξυλούρη, 

γιο του Ψαραντώνη, στο καφενείο που διατηρούσε η ίδια στο πατρικό 

σπίτι του Νίκου Ξυλούρη στο Περαχώρι Ανωγείων. 

Η ακούραστη ξεναγός της ιστορίας των μουσικών αδελφών της «έφυγε» το 2016.

Οι οικογένειες ζουν από το κρέας, το τυρί και το γάλα. Μένουν δεμένες και οι γενιές ζουν η μία δίπλα στην άλλη: τα παιδιά μεγαλώνουν με τους γονείς και τους παππούδες και έτσι η αλυσίδα της παράδοσης δεν σπάει εύκολα. Στο Περαχώρι, το σπίτι που γεννήθηκε ο Νικος Ξυλούρης είναι χώρος προσκυνήματος. Αυτή η σπουδαία φωνή που έκανε γνωστή τη μουσική της Κρήτης σε όλη την Ελλάδα είναι γέννημα-θρέμμα  της ιδιαίτερης παράδοσης που υπάρχει εδώ. Ένας άλλος Ξυλούρης, ο αδερφός του Νίκου, ο Ψαραντώνης, χάραξε τον δικό του δρόμο και με το μοναδικό του ύφος είναι σήμερα ίσως ο σημαντικότερος εν ζωή μουσικός της Κρήτης.

Ο εμβληματικός Ψαραντώνης

Ο Λεωνίδας με τον Λουδοβίκο των Ανωγείων μπροστά στον Άγιο Υάκυνθο

Εκεί που τελειώνουν τ’ Ανώγεια αρχίζουν τα βουνά. Τα «όρη», που οι Ανωγειανοί τα ξέρουν πέτρα την πέτρα. Στα 1400 μέτρα υψόμετρο είναι το οροπέδιο της Νίδας, το πιο όμορφο στην Κρήτη. Πάνω από το οροπέδιο κρέμεται η μυθολογία: Το περίφημο Ιδαίον Άντρον. Από τα πρώτα μινωικά χρόνια ώς τη ρωμαϊκή εποχή η σπηλιά του Δία ήταν τόπος λατρείας και προσκυνήματος. Ολόκληρη η περιοχή είναι γεμάτη προκλήσεις για τους αρχαιολόγους, όπως ο μινωικός οικισμός στη Ζώμινθο που κατοικήθηκε από τον 18^ο αιώνα π.Χ. Δίπλα ακριβώς, μόλις 7 χιλιόμετρα από το χωριό, υπάρχει το νέο «εύρημα»: ο «Υάκινθος», που γεννήθηκε από την έμπνευση του Λουδοβίκου των Ανωγείων, που με την ευφυΐα του έκανε ένα όνειρο πραγματικότητα. Έφτιαξε ένα χώρο που κάθε χρόνο, τον Ιούλιο κάνει τα Ανώγεια κέντρο πολιτισμού με εκδηλώσεις και συναυλίες από μεγάλα ονόματα της ελληνικής μουσικής, δίνοντας κατά κάποιον τρόπο συνέχεια στην πρωτοβουλία του Μάνου Χατζιδάκι πριν τρεις δεκαετίες να αναδείξει τα Ανώγεια σε τόπο μουσικής δημιουργίας και μουσικού προβληματισμού.Πάνω από κάθε νότα, πάνω από κάθε μαντινάδα που ακούγεται στο Μεϊντάνι ή το Περαχώρι, πλανώνται τα ονόματα των σπουδαίων μουσικών που έβγαλαν τα Ανώγεια: Ο τυφλός λυράρης Μανόλης Πασπαράκης ή Στραβός και πιο παλιά, ο Αντώνης Σκουλάς ή Καραμουζαντώνης. Μαντολινάρηδες σαν το Μανόλη Αεράκη ή Μυρομανόλη και σαν τον Περικλή Σαλούστρο. Και φυσικά ο Ψαρογιάννης και ο Ψαρονίκος, δηλ. ο Γιάννης και ο Νίκος Ξυλούρης. Την ίδια σπουδαία παράδοση έχουν και σε μαντιναδολόγους.

πηγή