Η γένεση και εξέλιξη τού μύθου τής Υπατίας

Υπατία η Αλεξανδρινή - η τελευταία παγανίστρια

Γράφει ο Απόστολος Παπαδημητρίου

Η ιστορία μιας ανιστόρητης, αντιχριστιανικής συκοφαντίας
Τους τελευταίους τρεις αιώνες, μία ανιστόρητη συκοφαντική επίθεση επαναλαμβάνεται διαρκώς, εναντίον τής Εκκλησίας και τού αγίου Κυρίλλου, με επίκεντρο τη δολοφονία τής Υπατίας. Μιας πλαστής και μυθικής Υπατίας, (ή καλύτερα πολλών πλαστών και μυθικών Υπατιών), που ελάχιστη σχέση έχουν με την αληθινή ιστορική Υπατία. Το ακόλουθο άρθρο τού Γιάννη Τσέντου, αφηγείται την ιστορία αυτής τής συκοφαντικής δυσφήμισης, όπου ο καθένας φτιάχνει μια "Υπατία" στα μέτρα του, με σκοπό να πολεμήσει την Εκκλησία και να στηρίξει τις αρρωστημένες ιδέες του.

Η πρόσφατη κινηματογραφική ταινία με θέμα τη φιλόσοφο Υπατία και την αποτρόπαια δολοφονία της στην Αλεξάνδρεια Agora, παραγωγή 2009 και έναρξη προβολής στην Ελλάδα 28 Ιανουαρίου 2010, ταινία τού Alejandro Αmenabar (με μία εξαιρετική Rachel Weisz στον πρωταγωνιστικό ρόλο) γέννησε σε πολλοίς πολλά και καίρια ερωτήματα: Ποια είναι αυτή η Υπατία; Τι είναι πάλι αυτή η νέα επίθεση ενάντια στην Εκκλησία; νέα επίθεση, καθώς φαίνεται σε πολλούς, αλλά βεβαίως κινούμενη φανερά πάνω στο παλαιό, δοκιμασμένο μοτίβο: το μοτίβο τού γκρεμίσματος των μύθων του Χριστιανισμού, το μοτίβο της αποκάλυψης της επιμελώς κρυμμένης για πολλούς αιώνες αλήθειας…

 

1. Η κατηγορία

Η άνανδρη δολοφονία της φιλοσόφου και μαθηματικού Υπατίας τον Μάρτιο τού 415 μ. Χ. Στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, μια δολοφονία στην οποία πολλοί δεν διστάζουν να εμπλέξουν ακόμη και τον πατριάρχη Αλεξανδρείας Κύριλλο, που στην καλύτερη περίπτωση εμφανίζεται ως ο ηθικός αυτουργός της δολοφονίας, έχει αποτελέσει σε πάρα πολλές περιπτώσεις, όπως θα βρούμε την ευκαιρία να δούμε στη συνέχεια, κεντρικό σημείο στο κατηγορητήριο κατά τού Χριστιανισμού.

Αν θέλουμε να είμαστε απολύτως ειλικρινείς, οφείλουμε να παραδεχθούμε ότι έχουμε μπροστά μας μία κατηγορία από αυτές που, αν μη τι άλλο, πετυχαίνουν να κερδίζουν τις εντυπώσεις: Μία δολοφονία είναι ούτως ή άλλως εξ ορισμού το βαρύτερο των εγκλημάτων και το χειρότερο, η δολοφονία περιγράφεται ως ιδιαίτερα αποτρόπαιη και ειδεχθής. Και σαν να μην έφθαναν τα παραπάνω, δεν πρόκειται εδώ για δολοφονία ενός οποιουδήποτε ανθρώπου, αλλά για δολοφονία φιλοσόφου και όχι απλώς φιλοσόφου, αλλά γυναίκας φιλοσόφου. Αν μάλιστα αναλογισθούμε πόσο δύσκολο ήταν για μια γυναίκα να γίνει ξακουστή ως φιλόσοφος και επιστήμων σε μια εποχή που δεν ευνοούσε καθόλου τη διάκριση των γυναικών, τότε αντιλαμβανόμαστε ότι η Υπατία δεν ήταν απλώς ένα αθώο θύμα, αλλά δίχως άλλο και μία σπουδαία προσωπικότητα, η οποία για ευνόητους λόγους ασκεί ιδιαίτερη γοητεία σε πολλούς σήμερα. (Είναι αξιοσημείωτο ότι η Margaret Alic, σε ένα πολύ γνωστό σύγγραμμά της με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Η κληρονομιά της Υπατίας. Η ιστορία γυναικών στην επιστήμη από την αρχαιότητα μέχρι και τον δέκατο ένατο αιώνα»¹, περιγράφει την Υπατία ως «την πιο ξακουστή γυναίκα επιστήμονα πριν τη Marie Curie»²). Όλα τα παραπάνω εμφανίζουν την Υπατία ως μάρτυρα, και βεβαίως οδηγούν σε μια απερίφραστη καταδίκη του αποτρόπαιου εγκλήματος, αλλά και σε μια δίκαιη αγανάκτηση ενάντια στους άνανδρους δολοφόνους.

Η κατηγορία φαίνεται να πετυχαίνει τον στόχο της: Ο Χριστιανισμός εμφανίζεται να μην έχει επικρατήσει απλώς και μόνο χάριν στον σκοταδισμό που έσβησε το φως της ελληνικής φιλοσοφίας, να μην έχει στηριχθεί απλώς και μόνο πάνω στις στάχτες των καμένων συγγραμμάτων, στα ερείπια των αρχαίων ναών και στα σπασμένα μέλη των αρχαίων αγαλμάτων, αλλά και να έχει πατήσει κυριολεκτικά επί πτωμάτων, και μάλιστα επί πτωμάτων αθώων. Και βέβαια, αν οι Χριστιανοί δεν δίστασαν να δολοφονήσουν με ειδεχθή τρόπο μία γυναίκα φιλόσοφο, τότε δεν φαίνεται να υπάρχει έγκλημα που να μην ήσαν ικανοί να διαπράξουν.

Ο αντικειμενικός και απροκατάληπτος μελετητής, ωστόσο, δεν θα δυσκολευθεί να διαπιστώσει ότι όλα τα παραπάνω δεν είναι τίποτε περισσότερο από έναν επιμελώς καλλιεργημένο μύθο.

Μολονότι οι πηγές στις οποίες γίνεται μνεία της Υπατίας και της δολοφονίας της είναι μάλλον πενιχρές, η παρουσία της Υπατίας στα έργα νεοτέρων συγγραφέων, ιδιαίτερα από τον Διαφωτισμό και εξής, είναι πραγματικά εντυπωσιακή³. Αν παρακολουθήσει κανείς τη σχετική βιβλιογραφία, δεν θα δυσκολευθεί να διαπιστώσει ότι ο μύθος της Υπατίας γεννήθηκε ευθύς εξ αρχής στο πλαίσιο της επιθέσεως ενάντια στον Χριστιανισμό, και ότι πολλά επιμέρους στοιχεία τού μύθου της Υπατίας εξηγούνται εύκολα από τα διαφορετικά κίνητρα και τους διαφορετικούς σκοπούς των εκάστοτε επικριτών τον Χριστιανισμού.

 

2. Η Υπατία τού Προτεσταντισμού

Δεν είναι τυχαίο ότι η Υπατία πρωτοεμφανίσθηκε στη νεώτερη γραμματεία το πρώτο τέταρτο τού 18ου αιώνα, και συγκεκριμένα το 1720, σε σύγγραμμα τού Ιρλανδού διανοητή John Toland (1670-1722). Ο Toland υπήρξε ένας πρώιμος διανοητής τού επονομαζόμενου Αιώνα των Φώτων. Ανατράφηκε ως καθολικός, στην πορεία όμως προσχώρησε στον Προτεσταντισμό, και οι φιλοσοφικές του αναζητήσεις τον οδήγησαν στον ντεϊσμό.

Ο μακροσκελέστατος τίτλος τού βιβλίου τού Toland αποκαλύπτει αφ' εαυτού τις προθέσεις τού συγγραφέα: “Υπατία, ή η ιστορία μιας εξαιρετικά όμορφης, εξαιρετικά ενάρετης, εξαιρετικά μορφωμένης και από κάθε άποψη ολοκληρωμένης Κυρίας- η οποία κομματιάστηκε από τον κλήρο της Αλεξανδρείας, για να ικανοποιηθεί η έπαρση, ο φθόνος και η αγριότητα τού αρχιεπισκόπου, ο οποίος κοινώς αλλά αναξίως επονομάζεται «άγιος» Κύριλλος” (Hypatia, or the history of a most beautiful, most virtuous, most learned, and every-way accomplished Lady, who was torn to pieces by the Clergy of Alexandries, to gratify the pride, emulation, and cruelty of their Archbishop, commonly but undeservedly styled, St. Cyril”).

Το σύντομο σύγγραμμα τού Toland διέπεται από έναν τυπικό προτεσταντικό αντικληρικαλισμό. Ο Toland βρήκε στην ιστορία της Υπατίας μία πρώτης τάξεως ευκαιρία να πλήξει το κύρος της καθολικής Εκκλησίας και τού κλήρου, που έβλεπε ως υπεύθυνους για την απάνθρωπη δολοφονία της φιλοσόφου.

 

3. Η Υπατία τού Διαφωτισμού

Ο 18ος αιώνας σηματοδοτεί τη γένεση τού μύθου της Υπατίας, ο οποίος όμως πολύ γρήγορα πήρε διαφορετική τροπή από αυτή που επιθυμούσε ο Toland. Ας μη λησμονούμε ότι ο 18ος αιώνας είναι ο αιώνας τού Διαφωτισμού, ο επονομαζόμενος «Αιώνας των Φώτων», ο οποίος εξήρε τον ορθό λόγο και σε αρκετές περιπτώσεις δεν δίστασε να έλθει σε ανοικτή σύγκρουση με τον Χριστιανισμό.

Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο, ο εκ των ηγετών τού Διαφωτισμού Βολταίρος (1694-1778) είδε στο πρόσωπο της Υπατίας το σύμβολο της αντίστασης τού ορθού λόγου ενάντια στη θύελλα τού Χριστιανικού δογματισμού και σκοταδισμού. Κατά τον Βολταίρο, ο φόνος της Υπατίας ήταν «μία κτηνώδης δολοφονία που διεπράχθη από τα χειροτονημένα χέρια τού Κυρίλλου, με μια φανατική συμμορία από πίσω τους» (στην καλύτερη περίπτωση, ο Κύριλλος εμφανίζεται ως ο ηθικός αυτουργός της δολοφονίας της Υπατίας, ο οποίος «εξαπέλυσε εναντίον της τον Χριστιανικό όχλο»), Ο Βολταίρος εμφανίζει την Υπατία να πέφτει δολοφονημένη, επειδή πίστευε στους θεούς των Ελλήνων, στους νόμους της λογικής φύσεως και στις ικανότητες τού ελεύθερου από δογματισμούς ανθρώπινου νου⁴.

Ο περίφημος Άγγλος ιστορικός τού 18ου αιώνα Edward Gibbon (1737-1794), βαρύτατα επηρεασμένος από τις αρχές τού Διαφωτισμού, κινείται και αυτός στο ίδιο ακριβώς πλαίσιο, γράφοντας χαρακτηριστικά ότι ο Κύριλλος «προκάλεσε ή αποδέχθηκε τη θυσία μιας παρθένου, η οποία δίδασκε τη θρησκεία των Ελλήνων»⁵ Όπως σχολιάζει η Maria Dzielska, αυτή η παρουσίαση της δολοφονίας της Υπατίας ταίριαζε τέλεια με τη θεωρία τού Gibbon ότι η εμφάνιση και εξάπλωση τού Χριστιανισμού υπήρξε ο αποφασιστικός παράγοντας που επέφερε την πτώση τού αρχαίου πολιτισμού. Μέσα από τη δολοφονία της Υπατίας, ο Gibbon δείχνει τη διαφορά ανάμεσα στον παλαιό και τον νέο κόσμο: αφ' ενός η Υπατία ως εκπρόσωπος τού λόγου και τού πνευματικού πολιτισμού, αφ' ετέρου ο Κύριλλος και ο Χριστιανισμός ως εκπρόσωποι τού δογματισμού και μιας αχαλίνωτης βαρβαρότητας.⁶

 

4. Η Υπατία της ρομαντικής λογοτεχνίας

Δεν θα ήταν άστοχο να πούμε ότι από την εποχή τού Διαφωτισμού και εξής η Υπατία σχεδόν έπαυσε να αντιμετωπίζεται ως ιστορική προσωπικότητα, και έγινε σύμβολο. Έκτοτε, ο μύθος της Υπατίας διαμορφώθηκε χωρίς πολλή προσοχή —κάποτε μάλιστα και με ωμή περιφρόνηση— προς την ιστορική αλήθεια, και έφθασε στο αποκορύφωμα του στα μέσα τού 19ου αιώνα. Το παράδοξο μάλιστα είναι ότι δεν έφθασε στο αποκορύφωμα του χάριν στους ιστορικούς ή τους φιλοσόφους, αλλά χάριν στους… Λογοτέχνες!

Ο Γάλλος ποιητής Leconte de Lisle (Charles Marie Rene Lcconte de Lisle, 1818 -1894), ο ηγέτης τού κινήματος των Παρνασσιστών, έχει συγγράψει δύο ποιήματα με τον τίτλο «Υπατία», ένα το 1847 και ένα το 1874. Το δεύτερο μας δίνει μία κατάδηλα αντιχριστιανική προσέγγιση τού θανάτου της Υπατίας:

«Ο άθλιος Γαλιλαίος σε κτύπησε και σε καταράσθηκε.

Αλλά πέφτοντας έγινες ακόμη μεγαλύτερη!

Και τώρα, αλλοίμονο!

Το πνεύμα τού Πλάτωνος

και το σώμα της Αφροδίτης

έχουν αποσυρθεί για πάντα

στους καθάριους ουρανούς της Ελλάδος!»⁷

Το ποίημα αυτό τού Leconte de Lisle σημάδευσε τον τρόπο με τον οποίο οι κατοπινές γενιές έβλεπαν την Υπατία: στα μάτια όλων, η Υπατία ήταν «το πνεύμα τού Πλάτωνος και το σώμα της Αφροδίτης» (le souffle de Platon et le corps d' Aphrodite), όπως την είχε θελήσει ο Leconte de Lisle.

Ο Leconte de Lisle είναι συγγραφέας και ενός σύντομου δραματικού έργου με τον τίτλο «Υπατία και Κύριλλος»⁸. Σε αυτό η φιλόσοφος Υπατία φέρεται να στέκεται ενώπιον ενός στενοκέφαλου και φανατισμένου Κυρίλλου, ο οποίος της επιτίθεται αναγγέλλοντας θριαμβευτικά ότι «οι θεοί σου έχουν γίνει σκόνη στα πόδια τού νικητή Χριστού», προκαλώντας έτσι μία γεμάτη ζέση και φλόγα ψυχής διακήρυξη πίστεως εκ μέρους της Υπατίας:

«Κάνεις λάθος, Κύριλλε. Ζουν στην καρδιά μου. Όχι όπως τους βλέπεις εσύ —ενδεδυμένοι εφήμερες μορφές, υποκείμενοι σε ανθρώπινα πάθη ακόμη και στους ουρανούς, λατρευόμενοι από τον όχλο και άξιοι χλεύης· αλλά όπως τους έχουν δει οι υψηλοί νόες στην έναστρη και αιώνια απεραντοσύνη: ως δυνάμεις τού σύμπαντος, εσωτερικές αρετές, αρμονική ένωση γης και ουρανού που ευφραίνει τον νου και το αυτί και το μάτι, που προσφέρει ένα εφικτό ιδεώδες σε όλους τους σοφούς ανθρώπους και ένα ορατό μεγαλείο στην ομορφιά της ψυχής. Τέτοιοι είναι οι θεοί μου!».

Μεγάλη συμβολή στην εδραίωση τού μύθου της Υπατίας άσκησε ο Άγγλος μυθιστοριογράφος, κληρικός και ιστορικός Charles Κingsley (1819-1875), ο οποίος μπορεί μεν να μην συγκαταλέγεται σήμερα στους κορυφαίους της λογοτεχνίας, αλλά πάντως ήταν εξαιρετικά δημοφιλής την εποχή του. Ο Kingsley συνέγραψε το 1853 ένα εκτενέστατο ιστορικό μυθιστόρημα με πρωταγωνίστρια την Υπατία, τιτλοφορούμενο Hypatia or New foes with an old face⁹. Για να αντιληφθούμε πλήρως τη σημασία τού μυθιστορήματος τού Kingsley, πρέπει να κατανοήσουμε ότι ο 19ος αιώνας ήταν μια εποχή κατά την οποία οι ευρύτερες λαϊκές μάζες γνώριζαν το ιστορικό παρελθόν μέσα από τα ιστορικά μυθιστορήματα, όπως ακριβώς σήμερα, κατά το ανάλογον, το γνωρίζουν μέσα από τις κινηματογραφικές παραγωγές. Το βιβλίο λοιπόν τού Kingsley μεταφράσθηκε σε πολλές Ευρωπαϊκές γλώσσες, και μέσα από αυτό άπειροι αναγνώστες γνώρισαν και αγάπησαν μία Υπατία η οποία, υπεραγωνιζόμενη τού κόσμου των ελληνικών αξιών, σφαγιάσθηκε βάρβαρα σε ηλικία είκοσι πέντε ετών, στο άνθος της ομορφιάς της, από ένα φανατισμένο και βάρβαρο Χριστιανικό όχλο.

Με ανάλογο τρόπο είδε και προέβαλε την Υπατία και ο Γάλλος μυθιστοριογράφος και πολιτικός Maurice Barres (1862-1923), ο οποίος, ας μην το λησμονούμε, θεωρείται ως ένας από τους θεωρητικούς τού φασισμού. Ο Barres συμπεριέλαβε μία σύντομη ιστορία αφιερωμένη στην Υπατία υπό τον τίτλο: «Η δολοφονημένη παρθένος» (La vierge assassinee) στη συλλογή του Sous l’ oeil des barbares τού 1888.¹⁰ Πρωταγωνιστές της ιστορίας είναι δύο νεαροί Έλληνες της Αλεξανδρείας, ο Λούκιος και η γοητευτική Αμαρυλλίς, οι οποίοι βλέπουν με θλίψη γύρω τους τον κλασικό πολιτισμό να έχει σωριασθεί σε ερείπια από την λαίλαπα τού Χριστιανισμού και των βαρβάρων οπαδών του, και θυμούνται την εποχή που ο αυτοκράτορας Ιουλιανός φονεύθηκε από το χέρι Χριστιανού, ενώ προσπαθούσε να υπερασπισθεί τα ιερά μνημεία τού παρελθόντος. Οι δύο νέοι κατευθύνονται στο Σαραπείο, όπου συνήθως διδάσκει η Υπατία (η οποία μετονομάζεται από τον Barres σε «Αθηνά»). Παράλληλα όμως συρρέει στο Σαραπείο και ο όχλος των Χριστιανών, ο οποίος ζητάει επιτακτικά τον θάνατο της «Αθηνάς», τού συμβόλου τού παγανισμού στην Αλεξάνδρεια. Η «Αθηνά» εξακολουθεί να διδάσκει ατάραχη, γοητεύοντας με τον λόγο της ακόμη και μερικούς από τους Χριστιανούς, όμως οι πιο φανατισμένοι από αυτούς κινούνται ήδη απειλητικά εναντίον της. Ο Λούκιος, η Αμαρυλλίς και άλλοι Έλληνες προσπαθούν να την απομακρύνουν από το Σαραπείο, εκείνη όμως αρνείται να εγκαταλείψει τον ναό, τη βιβλιοθήκη και τα αγάλματα των προγόνων της, σκεπάζει το πρόσωπο της με ένα πέπλο και παραδίδεται στον φανατισμένο όχλο, ο οποίος κυριολεκτικά την κομματιάζει. Το μαρτύριο αυτό της «τελευταίας των Ελλήνων» αποτελεί κατά τον Barres την αφετηρία της αποθέωσης και τού άσβεστου θρύλου της.

Αν κάποιος επιθυμούσε να εξαντλήσει τη λογοτεχνική επεξεργασία τού θρύλου της Υπατίας, θα διαπίστωνε έκπληκτος ότι από τον Διαφωτισμό και εντεύθεν η Υπατία σχεδόν ποτέ δεν έπαυσε να φιγουράρει ως ηρωίδα λογοτεχνικών έργων. Είναι χαρακτηριστικό ότι μέσα σε μία περίπου δεκαετία στο δεύτερο ήμισυ τού εικοστού αιώνα κυκλοφόρησαν πέντε λογοτεχνικά έργα με βασική ηρωίδα την Υπατία: δύο δραματικά έργα στην ιταλική από τον Mario Luzi το 1978¹¹, δύο μυθιστορήματα στη γαλλική από τους Andre Ferretti το 1987¹²  και Jean Marcel το 1989¹³ στον Καναδά, και ένα ογκώδες ιστορικό μυθιστόρημα στη γερμανική από τον Αrnulf Zitelmann το 1989¹⁴.

 

5. Η Υπατία τού φεμινισμού

Ο μύθος της Υπατίας δεν έχει παύσει να εξελίσσεται. Σε μία μάλιστα από τις πιο πρόσφατες εκδοχές τού μύθου, η Υπατία δεν εκπροσωπεί πλέον μόνο το αδάμαστο πνεύμα, τις ελληνικές αξίες, τον ορθό λόγο και την επιστήμη, αλλά ανάγεται και σε σύμβολο… Φεμινιστικό! Έχουν εμφανισθεί ακόμη και φεμινιστικά περιοδικά που φέρουν το όνομα της, ένα στην Ελλάδα και ένα εκδιδόμενο στο Πανεπιστήμιο της Indiana.

Το τελευταίο αυτό περιοδικό φιλοξένησε στο τέταρτο τεύχος του το 1989 μία εγκωμιαστική λογοτεχνική επανεπεξεργασία τού μύθου της Υπατίας από τη φεμινίστρια ποιήτρια και μυθιστοριογράφο Ursula Molinaro¹⁵. Στο εισαγωγικό κείμενο διαβάζουμε ότι «η βάναυση δολοφονία της φημισμένης φιλοσόφου Υπατίας από έναν όχλο Χριστιανών στην Αλεξάνδρεια το 415 μ. Χ. σηματοδοτεί το τέλος μιας εποχής κατά την οποία οι γυναίκες εκτιμώνταν ακόμη για το μυαλό που υπάρχει κάτω από τα μαλλιά τους». Το λογοτεχνικό κείμενο αποτελεί ίσως το αποκορύφωμα της πιο ωμής παραποίησης της ιστορικής αλήθειας. Σε αυτό η Υπατία, η οποία εξυμνείται στις πηγές ως άμεμπτη και απολαμβάνουσα καθολικό σεβασμό παρθένος, εμφανίζεται να έχει αρχίσει ήδη από την εφηβική της ηλικία να εναλλάσσει εραστές με ιλιγγιώδεις ρυθμούς, και κατόπιν να έχει παντρευτεί τον φιλόσοφο Ισίδωρο, ο οποίος βρέθηκε αναγκασμένος να ανέχεται τις πολλές εξωσυζυγικές περιπέτειες της συζύγου του. Όταν ο πατέρας της μαθηματικός Θέων, προειδοποιημένος από τα άστρα για τον επερχόμενο τραγικό θάνατο της κόρης του, της προτείνει να μετοικήσει στη Σικελία, η Υπατία, ανώτερη η ίδια και από τον πατέρα της και από τον σύζυγό της, αρνείται, συναισθανόμενη ότι έσβηνε πλέον η εποχή κατά την οποία οι γυναίκες είχαν το δικαίωμα να σκέπτονται ελεύθερα, αλλά και μην επιθυμώντας να αφήσει τον τότε εραστή της, τον έπαρχο Ορέστη… Ακολουθεί μία αναφορά στη σύγκρουση της Υπατίας με τον Χριστιανισμό και μία περιγραφή της δολοφονίας της, και τέλος η Molinaro κλείνει συμπεραίνοντας ότι αυτή επρόκειτο να είναι η μοίρα των γυναικών στη Χριστιανική εποχή, στην οποία η Υπατία «δεν είχε την παραμικρή επιθυμία να ζήσει»…

 

6. Από το χθες στο σήμερα

Όπως διαπιστώνουμε από την προηγηθείσα αναφορά στη γένεση και εξέλιξη τού μύθου της Υπατίας, οι περισσότεροι από τους συγγραφείς που μνημονεύουν την Υπατία δεν καταβάλλουν την παραμικρή προσπάθεια να φανούν πιστοί προς την ιστορική αλήθεια· και τούτο είναι απολύτως φυσικό, αφ' ης στιγμής η Υπατία έπαυσε να είναι μία ιστορική προσωπικότητα και έγινε ένα σύμβολο, στο οποίο ο καθένας μπορούσε να δει σχεδόν οτιδήποτε.

Έτσι, η Υπατία τού Toland δεν ήταν παρά μία προτεσταντική καταγγελία των αυθαιρεσιών τού καθολικού κλήρου. Η Υπατία τού Βολταίρου, και γενικότερα τού Διαφωτισμού, είναι το σύμβολο της αντίστασης τού ορθού λόγου ενάντια στη θύελλα τού Χριστιανικού δογματισμού και σκοταδισμού. Η Υπατία της ρομαντικής λογοτεχνίας των ιστορικών μυθιστορημάτων είναι μία ωραιότατη, άμωμος παρθένος, ρομαντική εκπρόσωπος μιας εποχής που σβήνει. Η Υπατία τού φεμινισμού είναι μία γυναίκα -σύμβολο, μία πρωτοπόρος φεμινίστρια με ελευθεριάζοντα βίο, που πέφτει θύμα τού ανδροκρατούμενου κατεστημένου, που δεν μπορούσε να την ανεχθεί. Η Υπατία των αρχαιολατρών είναι μία απτή απόδειξη της σύγκρουσης Χριστιανισμού και ελληνισμού. Και βεβαίως δεν μπορούμε να μη διερωτηθούμε τι κοινό υπάρχει σε όλες αυτές τις Υπατίες…

Η Υπατία της πρόσφατης ταινίας δανείζεται πολλά από τα γνωστά μοτίβα, προσαρμόζοντάς τα βεβαίως στο πνεύμα της εποχής μας. Η Υπατία είναι ένας άνθρωπος της επιστήμης, αγνωστικίστρια ή ακόμη και ανοικτά άθεη, που έχει μάθει να υπηρετεί την αλήθεια της επιστήμης και της φιλοσοφικής αναζήτησης μάλλον, παρά τις θρησκείες με τα «παραμύθια» τους και τα μισαλλόδοξα κηρύγματά τους. Τη στιγμή ακριβώς που συλλαμβάνει την αλήθεια για την περιφορά της γης γύρω από τον ήλιο και τις τροχιές της κινήσεως των ουρανίων σωμάτων —σύλληψη που θα την έφερνε περισσότερα από χίλια χρόνια μπροστά από την εποχή της—, η Υπατία πέφτει άγρια δολοφονημένη από φανατικούς Χριστιανούς, γινόμενη το εξιλαστήριο θύμα σε συγκρούσεις, φανατισμούς και αντιπαραθέσεις που μοιάζουν απίστευτα μικρές μπροστά στο μεγαλείο της αδικοχαμένης φιλοσόφου.

 

7. Ανακρίβειες και σκοπιμότητες

Με δεδομένο τον τρόπο με τον οποίο είδαμε ότι έχει προσεγγισθεί το θέμα της Υπατίας κατά καιρούς, είναι λογικό και αναμενόμενο η κοινή εικόνα που έχουμε σχηματίσει γι’ αυτήν να είναι ούτως η άλλως γεμάτη από κάθε λογής ανακρίβειες.

Ένα παράδειγμα τέτοιας ανακρίβειας είναι το εξής: Στη σκέψη των περισσοτέρων, η Υπατία που έπεσε δολοφονημένη από τον Χριστιανικό όχλο ήταν συν τοις άλλοις μία πανέμορφη γυναίκα στο άνθος της ηλικίας της, «το πνεύμα τού Πλάτωνος και το σώμα της Αφροδίτης», όπως την είδε ο Leconte de Lisle. Οι περισσότεροι φαντάζονται την Υπατία να δολοφονείται περί την ηλικία των είκοσι πέντε ετών, όπως ακριβώς το θέλησε ο Kingsley. Αν όμως βρούμε το θάρρος να κοιτάξουμε τα πράγματα χωρίς το παραμορφωτικό κάτοπτρο τού μύθου, και βάλουμε κάτω τις χρονολογίες που γνωρίζουμε, θα διαπιστώσουμε πόσο μακριά βρίσκεται αυτή η κοινή αντίληψη από την πραγματικότητα.¹⁶ Η Υπατία δολοφονήθηκε το 415 μ. Χ.· αν ήταν τότε είκοσι πέντε ετών, όπως το θέλει η κοινή αντίληψη, τότε θα είχε γεννηθεί περί το 390· περί το 390, όμως, η Υπατία ήταν διδάσκαλος τού Συνεσίου και είχε ήδη τη φήμη σπουδαίας διδασκάλου της φιλοσοφίας. Με δεδομένο ότι είχε ήδη αποκτήσει φήμη, φαίνεται μάλλον απίθανο να ήταν μόνο είκοσι πέντε ετών ακόμη και τότε, το 390 πόσω μάλλον άλλα είκοσι πέντε χρόνια αργότερα, το 415! Αυτά λέει η κοινή λογική. Και σαν να μην έφθαναν αυτά, εις επικουρίαν της κοινής λογικής έχουμε και τη μαρτυρία τού Ιωάννη Μαλάλα ότι τη στιγμή της δολοφονίας της η Υπατία ήταν «παλαιά γυνή», δηλαδή ηλικιωμένη!¹⁷ Αυτά βεβαίως ισχύουν για την Υπατία της ιστορίας· διότι η Υπατία τού μύθου, η Υπατία ως σύμβολο, έπρεπε οπωσδήποτε να είναι είκοσι πέντε ετών… Και αυτή είναι μόνο μία από τις αναρίθμητες ανακρίβειες τού μύθου της Υπατίας.

Έτσι και η πρόσφατη ταινία για την Υπατία έχει πολλές ανακρίβειες. Μερικές τέτοιες ανακρίβειες είναι οι καινοτόμες επιστημονικές συλλήψεις της Υπατίας, η παρουσία της Υπατίας στο Σαραπείο, ο τρόπος καταστροφής τού Σαραπείου,¹⁸ τα περί τον θάνατο τού πατέρα της Υπατίας Θέωνα, τα σχετικά με τον τρόπο ανάρρησης τού Κυρίλλου στον πατριαρχικό θρόνο της Αλεξανδρείας, το επεισόδιο με τους Ιουδαίους στο θέατρο, το μισογυνικό παραλήρημα τού Κυρίλλου, το γεγονός ότι ο Συνέσιος εμφανίζεται να βρίσκεται στην Αλεξάνδρεια τη στιγμή της δολοφονίας της Υπατίας, ενώ αυτός στην πραγματικότητα δεν βρισκόταν στη ζωή, κ. ά.

Δεν είναι όμως τόσο οι επιμέρους ανακρίβειες αυτές που μπορεί να ενοχλήσουν στη συγκεκριμένη ταινία, ανακρίβειες ούτως ή άλλως πολύ μικρότερες σε σχέση με προηγούμενες προσεγγίσεις· είναι μάλλον το ευρύτερο πνεύμα που διέπει την όλη προσέγγιση, ο τρόπος φερ' ειπείν με τον οποίο εμφανίζονται οι Χριστιανοί, περίπου ανάλογος με την εικόνα των φανατισμένων μουσουλμάνων φονταμενταλιστών της εποχής μας· όσο για τον Κύριλλο Αλεξανδρείας, εμφανίζεται με τον τρόπο ακριβώς με τον οποίο θα παριστανόταν στη μεγάλη οθόνη ένας Οσάμα Μπιν Λάντεν…

 

8. Συμπεράσματα - Προβληματισμοί

Γενικά, το πρόβλημα σε όλες γενικά τις προσεγγίσεις της Υπατίας δεν έγκειται τόσο στις επιμέρους ανακρίβειες, όσο σε αυτό τούτο το γεγονός ότι η Υπατία χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο στο πλαίσιο της αντί-Χριστιανικής πολεμικής. Και από τη στιγμή που η Υπατία έπαυσε, όπως ήδη σημειώσαμε, να είναι μία ιστορική προσωπικότητα και έγινε ένα σύμβολο, ο καθένας μπορούσε να δει σε αυτήν σχεδόν οτιδήποτε, ανάλογα με τα παραμορφωτικά γυαλιά που θα επέλεγε να φορέσει, με έναν όμως πάντα κοινό παρονομαστή: την αντί-Χριστιανική πολεμική.

Στην πραγματικότητα, η ιστορία της Υπατίας, όπως συνήθως προβάλλεται, δεν είναι τίποτε περισσότερο από έναν επιμελώς καλλιεργημένο μύθο. Πράγματι, η μελέτη των πηγών που μας παραδίδουν την ιστορία της Υπατίας ανατρέπει άρδην την εικόνα που συνήθως έχουμε για τη δολοφονημένη φιλόσοφο. Πρώτ' απ’ όλα, αν δούμε συγκριτικά τις Χριστιανικές και τις εθνικές πηγές, θα περιμέναμε ίσως οι εθνικοί να εκθειάζουν την Υπατία και οι Χριστιανοί να προσπαθούν αμήχανα να μειώσουν την αξία της. Στην πραγματικότητα, οι Χριστιανικές πηγές είναι αυτές που εκθειάζουν την Υπατία, ενώ ο εθνικός Δαμάσκιος, η μόνη εθνική πηγή που τη μνημονεύει, δεν κρύβει την περιφρόνησή του γι’ αυτήν. Όσο για τον κύκλο της Υπατίας, γνωρίζουμε από τις πηγές ότι ήταν κατά βάσιν Χριστιανικός. Και γενικά, δεν έχουμε την παραμικρή ένδειξη στις πηγές ότι στη σύγκρουση Χριστιανισμού και παγανισμού η Υπατία βρισκόταν στο στρατόπεδο τού παγανισμού! Και όχι μόνο αυτό, αλλά έχουμε βάσιμους λόγους να συμπεράνουμε ότι βρισκόταν πλησιέστερα στον Χριστιανισμό παρά στον παγανισμό! Όσο ανατρεπτικό και αν φαίνεται αυτό, οι πηγές όχι μόνο δεν εμφανίζουν την Υπατία εκπρόσωπο τού παγανιστικού κόσμου, αλλά οδηγούν πολύ πιο εύκολα στο συμπέρασμα ότι η αδικοχαμένη φιλόσοφος έπεσε θύμα μιας… ενδοχριστιανικης διαμάχης! Αυτά βεβαίως τα παραθέτουμε απλώς επιγραμματικά εδώ, επιφυλασσόμενοι να αφιερώσουμε σύντομα ειδική μελέτη στην ανασκευή τού μύθου της Υπατίας, όπου όλα τα παραπάνω θα αναλύονται και θα τεκμηριώνονται ενδελεχώς.

Πέρα από τα παραπάνω, στα οποία επιφυλασσόμαστε να επανέλθουμε, η πρόσφατη συζήτηση με αφορμή την κινηματογραφική παραγωγή για την Υπατία γεννά και άλλες σκέψεις. Μία παρατήρηση που δεν πρέπει να παραλείψουμε να κάνουμε, έστω και παρεμπιπτόντως, είναι ότι η επίμαχη ταινία για την Υπατία αρκεί, για να βάλει σε δεύτερες σκέψεις όσους φρονούν ότι οι θεωρίες περί σύγκρουσης επιστήμης και θρησκείας ανήκουν στο παρελθόν…

Ένα τελευταίο, εντελώς βασικό συμπέρασμα που θα μπορούσαμε να βγάλουμε είναι το εξής: Είδαμε σε αυτό το άρθρο, έστω επιγραμματικά, τη διαρκή παρουσία της Υπατίας ως συμβόλου στο πλαίσιο της αντί-Χριστιανικής πολεμικής από την εποχή τού Διαφωτισμού και εντεύθεν. Όταν λοιπόν σήμερα κυκλοφορεί μια κινηματογραφική παραγωγή για την Υπατία, και εμείς πιστεύουμε ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια «νέα» επίθεση και διερωτώμαστε ποια είναι αυτή η Υπατία, τότε φαίνεται ότι δεν θα έπρεπε να μεμφόμαστε τόσο την εντρέχεια των πολεμίων της Εκκλησίας, όσο τη δική μας ολιγωρία και άγνοια…

Δρ Γιάννης Κ. Τσέντος

Σημειώσεις:

---

1. Margaret Alic, Hypatia's heritage. A history of women in science from Antiquity through the nineteenht century, Beacon Press, Boston 1986. Το βιβλίο της Alic έχει ήδη μεταφρασθεί στη γερμανική (Hypatias Toochter. Der verleugnete Anteil der Frauen an der Naturwissenschaft, Unionsverlag, ubersetz. Rita Peterli, Zurich 1987 και 1991) και τη σουηδική (Arvet efter Hypatia. Historien om kninnliga forskare fram Antiken till det sena artonhundratalet, Alfabeta Bokforlag, Stockholm 1989).

2. Margaret Alic, όπου πριν σελ. 41.

3. Μέχρι πριν από μερικά χρόνια, οποίος επιθυμούσε να παρακολουθήσει τη διαμόρφωση τού μύθου της Υπατίας στη νεώτερη γραμματεία ήταν υποχρεωμένος να ανατρέξει σε μία ξεπερασμένη μελέτη τού Johann Rudolf Asmus, γραμμένη στις αρχές τού εικοστού αιώνα και ελλιπή ακόμη και για την εποχή της [Johann Rudolf Asmus, «Hypatia in Tradition und Dichtung» Studien zur vergleichenden Literaturgeschichte 7 (1907), σελ. 11-44]. Σήμερα όμως έχουμε μία πραγματικά σύγχρονη επισκόπηση τής διαμόρφωσης τού μύθου της Υπατίας σε μία εξαιρετική μονογραφία αφιερωμένη στην Υπατία, εκπονηθείσα από τη Maria Dzielska [Hypatia of Alexandria, transl. by F. Lyra, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts/London 1995 (Hypatia y Aleksandrii, Nakladem Uniwesytetu Jagiellonskiego, Krakow 1993)].

4. Voltaire, Melanges, Bibliotheque de la Pleiade 152, Paris 1961, σελ. 1104 και 1108 Oeuvres completes de Voltaire, VII, Dictionnaire philosophique, Paris 1835, σελ. 700-701.

5. Edward Gibbon, The history of the decline and fall of the Roman empire, ed. J. B. Bury, vol. 5, Methuen & Co. , London 1898, σελ. 109.

6. Maria Dzielska, Hypatia of Alexandria, σελ. 4.

7. Oeuvres de Leconte de Lisle, Poemes antiques. Pans 1897, σελ. 97.

8. Όπου πριν σελ. 275-289.

9. Charles Kingsley, Hypatia, or New foes with an old face, 2 vols, ed. Mabel Goddart, New York 1929.

10. Maurice Barres, Sous I' oeil des barbares, Paris 1904².

11. Mario Luzi, Libro di Ipazia και Il messagero, Biblioteca universale Rizzoli, Milano 1978.

12. Andre Ferretti, Rennaisance en Paganie, Montreal 1987.

13. Jean Marcel, Hypatia, ou, La fin des dieux, Lemeac, Montreal 1989.

14. Arnulf Zitelmann, Hypatia. Roman, Beltz & Gelberg, Weinheim und Basel 1989.

15. Ursula Molinaro, Christian martyr in reverse: Hypatia, 370-415 A. D.'. Hypatia. A Journal of Feminist Philosophy 4 (1989), σελ. 6-8.

16. Πάνω σε αυτό το θέμα έχουν γραφεί μέχρι και ειδικές μελέτες. Βλέπε για παράδειγμα R. J. Penella, “When was Hypatia born?”. Historia 33 (1984). Σελ. 126-128.

17. Ιωάννου Μαλάλα, Χρονογραφία, ed. L Dindorf, 359. 12-15: «Κατ’ εκείνον δε τον καιρόν παρρησίαν λαβόντες υπό τού Επισκόπου οι Αλεξανδρείς έκαυσαν φρυγάνοις αυθεντήσαντες υπατίαν την περιβόητον φιλόσοφον, περί ης μεγάλα εφέρετο· ην δε παλαιά γυνή».

18. Για το θέμα της καταστροφής τού Σαραπείου βλέπε δύο άρθρα τού γράφοντος δημοσιευμένα στις σελίδες των Ακτινών: α) «Η καταστροφή τού Σαραπείου. Μέρος Α': Το σκηνικό». Ακτίνες 632 (Ιούνιος 2002), σελ. 197-202 και β) «Η καταστροφή τού Σαραπείου. Μέρος Β΄: Τα γεγονότα», Ακτίνες 633 (Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2002), σελ. 228-234.
 

Πηγή: Περ. "ΑΚΤΙΝΕΣ" Μάιος 2010, αρ. 711  σελ. 137-146.