«Αφίημι υμίν την πόλιν και τα βασίλεια»

Πάνσοφο στόμα του Πνεύματος, πανθαύμαστη δόξα της Εκκλησίας, βρύση της Θεολογίας αστείρευτο ποταμό θείων δογμάτων θησαυρό της σοφίας, καύχημα των πιστών...» χαρακτηρίζει ο υμνογράφος τον Άγιο Γρηγόριο Ναζιανζινό, τον Θεολόγο. Θα έλεγα όμως ότι η αρετή του αφανούς και πιο άγνωστου της τριάδας των «μεγίστων φωστήρων της τρισηλίου θεότητος» είναι η γενναιότητα της ταπείνωσης. Της μεγάλης αυτή αρετής, του θεμέλιου της αγάπης, που όμως σπάνια συναντά κανείς, σε αντίθεση με τον πληθωρικό λόγο που συχνά συνοδεύει ογκόλιθους αντιστροφής της!
Γεννημένος το 329 στην Αριανζό πολίχνη έξω από τη Ναζιανζό της Καππαδοκίας από πατέρα Επίσκοπο και μητέρα ευσεβέστατη και δυναμική χριστιανή, στυλοβάτη της οικογένειας - Οσία Νόννα - μετά τα εγκύκλια γράμματα, θερμός εραστής της γνώσης, ο Γρηγόριος - «τα μεν άλλα, πλούτον, ευγένειαν, εύκλειαν, δυναστείαν, α της κάτω περιφοράς εστί και της ονειρώδους τέρψεως παρήκα τοις βουλομένοις, του λόγου δε περιέχομαι μόνον» - τη θήρεψε αρχικά στην κοντινή Καισάρεια, όπου γνώρισε το Βασίλειο και συνδέθηκαν με στενή φιλία. Κατόπιν σπούδασε στην Καισάρεια της Παλαιστίνης και την Αλεξάνδρεια, όπου ευτύχησε να ακούσει τον περίφημο Θεολόγο Δίδυμο τον Τυφλό και να γνωρίσει το στύλο Ορθοδοξίας Μ. Αθανάσιο, και τον πατέρα της άσκησης Μ. Αντώνιο.
Ο μεγάλος του έρωτας για τη γνώση - «των δε λόγων έρως θερμός εμέ είχε» - θα ολοκληρωθεί στην Αθήνα, «το κλεινόν και ιοστεφές άστυ, το θαύμα της Ελλάδος», όπως θα την υμνήσει, μεγάλο πνευματικό κέντρο και τότε. Εδώ παρακολουθεί ανώτερα μαθήματα ρητορικής, ποίησης, φιλοσοφίας, διαλεκτικής, λογικής, αστρονομίας, γεωμετρίας, ακόμα και ιατρικής... Η έλευση του Βασιλείου θα τον γεμίσει χαρά και θα προωθήσει τη φιλία τους σε κορύφωση. Θα ζουν «αλλήλοις ομόστεγοι, ομοδίαιτοι, συμφυείς, το εν βλέποντες», πως θα κατακτήσουν τη γνώση, θα φτάσουν να νιώθουν μια ψυχή σε δύο σώματα - «μία μεν αμφοτέροις εδόκει ψυχή δύο σώματα φέρουσα»! Μεγάλα πνεύματα και οι δύο δεν θα ανταγωνίζονται ποιος θα πάρει την πρωτιά αλλά ποιος θα την παραχωρήσει στον άλλο. «Αγών δε αμφοτέροις, ουχ όστις αυτός το πρωτείον έχει, αλλ΄ όπως τω ετέρω τούτο παραχωρήσειαν»! Θα ανταγωνίζονται στην ταπείνωση όχι στη φιλοδοξία.
Όλα αυτά επιβεβαιώνονται από γραφόμενο του Γρηγορίου μετά την αναχώρηση του Βασιλείου. Έγινε τότε κάτι φοβερό, απίστευτο. «Όπως όταν κόβεται στα δύο ένα σώμα, νεκρώνονται και τα δύο κομμάτια και όταν χωρίζονται δύο μοσχαράκια φωνάζουν γοερά μην αντέχοντας την αποκοπή τους, έτσι έγινε με μας». Χωρίς το Βασίλειο νιώθει την Αθήνα νεκρή, άψυχη και το βάζει στα πόδια. Στο λιμάνι όμως η έκπληξη, καθηγητές και συμφοιτητές, τον παρακαλούν να μείνει, να τους χαρίσει τα φώτα του ως καθηγητής τώρα. Είδε σαν πρόκληση διακονίας αυτή την καταξίωση πριν τα τριάντα του και δεν είπε όχι. Από τότε θα ανταποκρίνεται σε κάθε πρόκληση διακονίας, αλλά θα αποφεύγει τα αξιώματα!
Επιστρέφοντας στην πατρίδα βαπτίζεται. Ήταν η εποχή που ο καθένας προσερχόταν στο βαπτισματικό θάνατο του παλιού κόσμου με την ελευθερία της ευθύνης του. Ύστερα θα κάνει για τέσσερα χρόνια... μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Ερήμου! Μελέτη, προσευχή, άσκηση συντροφιά με το Βασίλειο, «εις Πόντον φυγή». Γραπτός καρπός της, μια «Φιλοκαλία» -Ανθολόγιο- κειμένων των ως τότε μεγάλων του πνεύματος της Εκκλησίας, που συντάσσουν με το Βασίλειο, άγραφος, «καθαρθήναι δει πρώτον, είτα καθάραι, σοφισθήναι και ούτως σοφίσαι, γενέσθαι φως και ούτω φωτίσαι, εγγείσαι Θεόν και ούτω προσαγαγείν άλλους, αγιασθήναι και αγιάσαι». Η έρημος ως χώρος συστηματικής ετοιμασίας πριν την Ιεροσύνη, όχι αραξοβόλι φυγής η ατομικής σωτηρίας. Γραμμή Χριστού, γραμμή ευαγγελική! Κάτι ανάλογο μ΄ αυτό που είπε ο Νεομάρτυρας και Εθναπόστολος Κοσμάς ο Αιτωλός, «στο Όρος σώζεις την ψυχή σου, μα εγώ θα κατέβω στον κόσμο να τη χάσω με τους άλλους», και το έκανε.
Τώρα μπορεί να δεχθεί το χάρισμα της Ιεροσύνης αυτός ο μεγάλος της «θύραθεν» και της χριστιανικής γνώσης και να το τιμήσει μια δεκαετία ως βοηθός του Επίσκοπου πατέρα του. Να το τιμήσει ως παρουσία αγάπης σε όσους είναι σε ανάγκες και περιστάσεις, καθώς πιστεύει ότι, «πράξις θεωρίας επίβασις». Ζει σε ασκητική λιτότητα και μπορεί να επισημαίνει στους πλούσιους να αναλογίζονται τίνος δώρο είναι το έχει τους και πόσο θα το έχουν και στους «πολιτευομένους», τους άρχοντες, να μη λησμονούν, «τίνος εισί ποίημα» και να εναρμονίζουν αυστηρότητα και ανθρωπιά - «κέρασον τη απειλή την ελπίδα».
Αυτά αναδείχνουν τον Γρηγόριο κορυφαίο κληρικό της περιοχής και ο Καισαρείας Ευσέβιος τον ζητεί ως βοηθό του. Εκείνος ευχαριστεί και δείχνει τον «ισάδελφο» Βασίλειο για τη θέση. Και όταν ο Βασίλειος, που στο μεταξύ διαδέχεται τον αποθανόντα Μητροπολίτη, τον χειροτονεί σχεδόν δια της βίας Επίσκοπο Σασίμων μαθαίνοντας ότι άλλος διεκδικεί την επισκοπή, αποχωρεί και βέβαια δεν κινεί δικαστικό αγώνα για να τη διεκδικήσει!
Με υπακοή στο θέλημα του Θεού αντιμετωπίζει αλυσιδωτά οικογενειακές δοκιμασίες - θάνατο πατέρα, αδελφού και αδελφής. Και στο Μοναστήρι της Αγίας Θέκλας - Σελεύκεια Ισαυρίας - όπου με άσκηση και προσευχή θα κάνει την πνευματική του ανασύνταξη, θα δεχθεί την κλήση του Θεού για αγώνα. Οι Ορθόδοξοι της Κωνσταντινούπολης παρακαλούν - 379. Σαράντα χρόνια μετά το θάνατο του Μ. Κωνσταντίνου, αυτοκράτορες πολέμιοι των αποφάσεων της Νικαίας τα έχουν διαλύσει όλα. Έχουν επιβάλει αρειανόφρονα επίσκοπο που τους έχει αφαιρέσει όλες τις Εκκλησίες!
Σπεύδει πρόθυμα και θαρραλέα. Οι Αρειανοί γελούν, τον περνούν για ανατολίτη χωρικό, που τι μπορούσε τάχα να κάνει, όταν και το παλάτι ήταν δικό τους. Καλού κακού όμως διαμηνύουν τις απειλές τους. Ο Γρηγόριος δεν πτοείται, ξεκινά όπως στα χρόνια των κατακομβών, από ένα σπίτι, το ονομάζει συμβολικά ναό της Αγίας Αναστασίας. Εκεί εκφωνεί τους περίφημους πέντε λόγους «Περί της θεότητος του Λόγου», αυτούς που τον παρέδωσαν στην αιώνια μνήμη της Εκκλησίας ως Θεολόγο. Η απήχηση του αγώνα του είναι τεράστια. Εξέχοντες θεολόγοι της εποχής - Ιερώνυμος, Ευάγριος Ποντικός - έρχονται να τον ακούσουν. «Με τη σφενδόνη του λόγου σφενδονίζει το λύκο Άρειο, τον αποδιώχνει από του Χριστού το κοπάδι», σημειώνει ο υμνογράφος.
Τα σύννεφα διαλύονται, ο ήλιος της Αλήθειας γλυκοχαράζει, ο Δαυίδ της πίστης κατατροπώνει το Γολιάθ του κατεστημένου της αιρετικής κακοδοξίας. Όχι χωρίς κόστος, και προσωπικό. Τη νύχτα του Μ. Σαββάτου την ώρα που βαφτίζει κατηχούμενους οργισμένοι αιρετικοί και αγοραίοι ορμούν, βρίζουν, χτυπούν, λιθοβολούν, πληγώνουν και τον ίδιο. Και τον οδηγούν στις αρχές κατηγορώντας τον ως ταραχοποιό - «ως στάσεως αίτιον». Είναι ο τελευταίος σπασμός του θηρίου της αίρεσης. Αθωώνεται πανηγυρικά, οι ένοχοι τώρα τρέμουν την τιμωρία. Εκείνος παρεμβαίνει, παρακαλεί να μη τιμωρηθούν. «Τους έχουμε συγχωρήσει»! Είναι η απάντηση της χρηστότητας του Κυρίου!
Τον επόμενο χρόνο - 380 - τα πράγματα αλλάζουν, ο Μ. Θεοδόσιος επανέρχεται στη γραμμή του Μ. Κωνσταντίνου. Η Ορθόδοξη πίστη ξαναβρίσκει τη θέση της, οι αρειανόφρονες παραδίδουν τις εκκλησίες, ως εδώ ήταν. Στη δοξολογία ο λαός με ασυγκράτητο ενθουσιασμό ζητεί το Γρηγόριο για Επίσκοπο, ο αυτοκράτορας συγκατανεύει. Εκείνος όμως σε γραμμή ταπείνωσης, όπως πάντα, προτείνει «άνω σχώμεν τας καρδίας. Δεν είναι ώρα για τέτοια, άλλα έχουν προτεραιότητα. Δόξα και ευχαριστία στο Θεό που έδωσε τη νίκη»! Δεν είναι από αυτούς που σπεύδουν να εξαργυρώσουν ένα αγώνα με μια θέση, ακόμα και τόσο υψηλή!
Αρχές του 381 τα πλήθη δεν συγκρατούνται, κάποια μέρα τον αρπάζουν και τον πάνε στην Αρχιεπισκοπή. Εκείνος ήρεμα ευχαριστεί για την πηγαία αγάπη, κι αποχωρεί. Η δικαίωση όμως έρχεται την ίδια χρονιά πανηγυρικά. Ο Αντιοχείας Μελέτιος, πρόεδρος της Β΄ Οικουμενικής Συνόδου που συνερχόταν τότε στην Κωνσταντινούπολη το προτείνει και γίνεται αποδεκτό, Γρηγόριος Ναζιανζηνός, ο μεγάλος της Θεολογίας, ο γενναίος της Ορθοδοξίας, ο αφανής, ο ταπεινός, Επίσκοπος της Βασιλεύουσας. Και πρόεδρος της ίδιας συνόδου, μετά το θάνατο του Μελετίου. Ο τέλειος συνδυασμός! Ο κορυφαίος εκφραστής της θεότητας του Υιού και Λόγου του Θεού, στην κορυφαία θέση!
Όχι όμως για πολύ. Υπάρχουν πάντα οι φιλόδοξοι και οι τυπολάτρες. Αυτοί δεν αναγνωρίζουν πνευματικό μέγεθος, δεν εκτιμούν αγώνες η αγιότητες βίου. Το τελευταίο τους ενοχλεί πολύ, ιδιαίτερα όταν συνοδεύεται και από «άσκευον βίον, ευτελή τράπεζαν, μικρόν των πτηνών αποδέουσαν!». Ούτε τα απαραίτητα για τον εαυτό του, όλα για την φιλανθρωπία! Μανία του κι αυτή με τους φτωχούς!
Οι επίσκοποι Αλεξάνδρειας και Μακεδονίας δεν σκάμπαζαν από τέτοια. Οι πρώτοι δεν ανέχονται το προβάδισμα της Νέας Ρώμης, οι δεύτεροι θεωρούν την εκλογή του Επισκόπου της υπόθεση εσωτερική, δική τους. Τα τελεσθέντα δεν αναγνωρίζονται, η εκλογή κρίνεται άκυρη! Πόσο νυχτωμένοι ήταν! Για μια επισκοπική θέση, κι ας ήταν η πρώτη, ένας Γρηγόριος δεν γίνεται αφορμή διχασμού της Εκκλησίας. Τόσα χρόνια η αφάνεια ήταν η αγάπη του, η ταπείνωση σύμφυτη με τη ζωή του, δεν θα τις πρόδιδε τώρα.
Επιγράφω το άρθρο, «η γενναιότητα της ταπείνωσης». Όμως θα έλεγα ότι η άσκηση της ταπείνωσης ήταν γι΄ αυτόν «παιχνίδι σε γήπεδο δικό του»! Χωρίς δισταγμό η καθυστέρηση, γενναία απόφαση! «Αφίημι υμίν την πόλιν και τα βασίλεια»! «Σας τα χαρίζω όλα! Δεν ήθελα να γίνω Επίσκοπος, ούτε στη Βασιλεύουσα, και το ξέρετε. Αγώνα για την αλήθεια της Εκκλησίας κλήθηκα κι έκανα. Δοξασμένος ο Κύριος που τον έστεψε με επιτυχία. Ο λαός του Θεού και η Σύνοδος με ανέβασαν σ΄ αυτή τη θέση. Δεν μου είναι καθόλου δύσκολο να την αφήσω για να μη διχαστεί η Εκκλησία». Αυτό είναι το πνεύμα του «Συντακτηρίου λόγου» του στη Σύνοδο, αυτός ο αποχαιρετισμός του.
Η συνέχεια γνωστή, Ο Γρηγόριος διακονεί την Εκκλησία του Θεού που παροικεί στη Ναζιανζό. Και οι πιστοί τον χαίρονται στην ταλάντωσή του, «μνημονευτέον Θεού μάλλον η αναπαυστέον». Απολαμβάνουν περίφημους λόγους, στα Χριστούγεννα, το Πάσχαν, απ΄ τους οποίους ο Κοσμάς ο Μελωδός και Ιωάννης ο Δαμασκηνός στιχουργούν αργότερα υπέροχους Κανόνες, «Χριστός γεννάται δοξάσατε» και «αναστάσεως ημέρα λαμπρυνθώμεν λαοί», αντίστοιχα. Γοητεύονται με εκείνο το «Αθανάσιον επαινών αρετή επαινέσομαι. Ταύτον γαρ εκείνον τε ειπείν και αρετήν επαινέσαι», στο βίου του κορυφαίου της Ορθοδοξίας.
Δεν καταπιάνομαι με τον πλούτο η το βάθος της θεολογίας η το ποιητικό χάρισμα και τα τετρακόσια επτά ποιήματα του που αριθμούν δεκαεπτάμιση χιλιάδες στίχους, λέω όμως ότι ο Κ. Κρουμβάχερ τον θεωρεί «άξιο να λάβει την πρώτη θέση ανάμεσα στους ποιητές»
«Αφίημι υμίν την πόλιν και τα βασίλεια»! Σ΄ αυτή τη φράση συμπυκνώνεται το μεγαλείο της ψυχής του Γρηγορίου του Θεολόγου! Εδώ κορυφώνεται η πνευματικότητα μίας ζωής σε ανάβαση στο ύψος του έσχατου βάθους. Έχει βέβαια και η αποφυγή του διχασμού της Εκκλησίας την ειδική της διάσταση. Αυτό όμως είναι παρεπόμενο της γενναιότητας της ταπείνωσης του προσώπου που τόλμησε αυτό το «αφίημι υμίν την πόλιν και τα βασίλεια»! Έλληνες χριστιανούς ποιητές που έγραψαν σε αρχαία προσωδιακά μέτρα» και χαρακτηρίζει την ποίησή του , «ευγενή και μεγάλη».
«Αφίημι υμίν την πόλιν και τα βασίλεια»! Σ΄ αυτή τη φράση συμπυκνώνεται το μεγαλείο της ψυχής του Γρηγορίου του Θεολόγου! Εδώ κορυφώνεται η πνευματικότητα μιας ζωής σε ανάβαση στο ύψος του έσχατου βάθους. Έχει βέβαια και η αποφυγή του διχασμού της Εκκλησίας την ειδική της διάσταση. Αυτό όμως είναι παρεπόμενο της γενναιότητας της ταπείνωσης του προσώπου που τόλμησε αυτό το «αφίημι υμίν την πόλιν και τα βασίλεια»!
Αυτή την υπέροχη μορφή γιορτάζει η Εκκλησία 25 Ιανουαρίου και καλεί τους πιστούς να την τιμήσουν. Που σημαίνει, να μιμηθούν το υπόδειγμα, τη νέα έκδοση του υποδείγματος του Χριστού! Τιμή ενός Αγίου είναι η μίμηση της Ζωής του! Και εδώ της κορυφαίας έκφρασης της, της γενναίας απόφασης του Γρηγορίου να ακολουθήσει την άκρα ταπείνωση του Χριστού, ότι στο δικό του κόσμο πρώτος είναι ο τελευταίος και μεγάλος, ο διάκονος όλων! Αυτό προϋποθέτει άσκηση στην αξία του ύψους του έσχατου βάθους, αλλιώτικα, βίωση του μεγαλείου της ταπείνωσης και όχι λόγια παχιά για την ταπείνωση! Υπόθεση δύσκολη σε εποχή αποθέωσης της επιφάνειας, υπόθεση όμως αληθινά μεγάλη!
Αθανάσιος Κοτταδάκης