Βάσω Κατράκη: Η γυναίκα που έδωσε Πνοή στην Πέτρα

του Γιάννη Ασδραχά

Στις αίθουσες του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης πραγματώνεται μία συγκυρία από αυτές που γίνονται μία μόνο φορά. Η τέχνη αποδεικνύει πως απευθύνεται διαχρονικά και με μία ατέρμονη πορεία στους αποδέκτες της με τον ίδιο απαρέγκλιτο συμβολισμό. Ο λόγος για μία ευδιάκριτη συνομιλία της τέχνης από την καταβολή του ανθρώπινου γένους, που πραγματοποιείται στους χώρους του μουσείου, με αφορμή την έκθεση έργων της χαράκτριας Βάσως Κατράκη. Αφετηρία είναι οι χαραγμένες σε βασάλτη μορφές των Βαλκανίων της νεολιθικής εποχής ( 5ης και 4ης χιλιετίας π.Χ.) μέσα από το υλικό της έκθεσης «Tο Ξεχασμένο Παρελθόν της Ευρώπης, Η κοιλάδα του Δούναβη». Συνεχίζουμε διατρέχοντας τις επόμενες δύο χιλιετίες που άνθησε και σμίλεψε σε πάλλευκο μάρμαρο τα ειδώλια του ο κυκλαδικός πολιτισμός, κομμάτι που ανήκει στη μόνιμη έκθεση του μουσείου. Για να κλείσει ο κύκλος με την εποχή μας και το λαξευμένο σε ψαμμίτη έργο της χαράκτριας Βάσως Κατράκη.

«Πνοή της Πέτρας» είναι ο τίτλος της έκθεσης με υλικό τα εκατόν δέκα έργα που αναδεικνύουν τη διαδρομή της καλλιτέχνιδας, φωτίζοντας, συγχρόνως, και μια άλλη διάσταση, που έπαιξε εξίσου καθοριστικό ρόλο στην ζωή της: αυτήν της μαχήτριας στους κοινωνικούς αγώνες που συντάραξαν την εποχή της. Η Βάσω Κατράκη όσο περισσότερο διείσδυε στην ουσία της τέχνης τόσο στο έργο της γινόταν ολοένα και πιο αφαιρετική. Η εικαστική της αποτύπωση είναι ανθρωποκεντρική. Ξεκίνησε από σκηνές ζωής, για να καταλήξει σε μία καταβύθιση στον ψυχισμό. Και όχι αβίαστη. Όπως σημείωνε η ίδια «η τέχνη δεν είναι παιχνίδι για αργόσχολους. Είναι αστραπή, είναι πόνος, είναι γέννα».

«Αγαπημένη, ζωντανή, ιδεογραμματική» την χαρακτήρισε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης σαν να βρισκόταν εκεί. Και ήταν πράγματι στα πρόσωπα του λαού, στο χαρακτικό της «Η Ρέμπελη Ζωή των Ψαράδων». Στην μητέρα, αδελφή, σύζυγο που πλέκει για τους στρατιώτες του ελληνοαλβανικού στην αφίσα «Για τον Στρατιώτη». Στο έργο ‘Tamarind’ που της χάρισε το βραβείο στην Μπιενάλε της Βενετίας το 1966. Και στις ζωγραφισμένες πέτρες από την εξορία της στην Γυάρο, ένα χρόνο μετά, από τους Συνταγματάρχες. Εμβληματικός ο εγχάρακτος λίθος με τη λεπτή σιλουέτα που φωτίζει ένας ερυθρός ήλιος, έργο που τυπώθηκε σε γραμματόσημο για την επέτειο των δέκα χρόνων από την εξέγερση του πολυτεχνείου.

«Θυμάμαι πάντα με ιδιαίτερη συγκίνηση και αγάπη την Βάσω Κατράκη, την ήρεμη, όμορφη και σοβαρή μορφή της και τον γαλήνιο χαρακτήρα της, που έκρυβε τη χαλύβδινη πίστη της και την αδιαπραγμάτευτη θέληση και αφοσίωση της στα κοινά μας ιδανικά», σημειώνει για την καλλιτέχνιδα στον κατάλογο της έκθεσης ένα άλλο, μεγάλο κεφάλαιο της Ρωμιοσύνης, ο Μίκης Θεοδωράκης, προσθέτοντας την πεποίθηση πως το έργο της «θα μείνει για πάντα» αφού εκφράζει πιστά τα «συναισθήματα, τις ιδέες και τα πιστεύω μας, που συνοψίζονται σε δύο φράσεις: Τέχνη για τον Λαό και για τον Λαό».

Στην συνέντευξη τύπου ο πρόεδρος του Ιδρύµατος Ωνάση – που χορήγει την έκθεση- Αντώνης Παπαδηµητρίου θυμήθηκε πως στα φοιτητικά χρόνια είχε αγοράσει ένα χαρακτικό της Βάσως Κατράκη. «Ηταν μία εννοιολογική επιλογή», είπε. Για τις «αφαιρετικές, ραδινές μορφές της τέχνης», μίλησε η Σάντρα Μαρινοπούλου πρόεδρος του ιδρύματος «Νικολάου και Ντόλης Γουλανδρή» σημειώνοντας στον κατάλογο ότι η Βάσω Κατράκη είναι «μία από τις σημαντικότερες εκπροσώπους της νεώτερης ελληνικής τέχνης» που «σφράγισε με το ανήσυχο πνεύμα και τις καινοτόμες αναζητήσεις της τις τεχνικές και την εικονογραφία της χαρακτικής έκφρασης στην Μεταπολεμική Ελλάδα».

Δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί αυτή η έκθεση, αν δεν δάνειζε το έργο της Βάσως Κατράκη το Κέντρο Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείο Βάσως Κατράκη στο Αιτωλικό.
Όπως σημειώνει ο Κώστας Σταυρόπουλος, πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Κέντρου, για πολλά χρόνια ισχυρίζεται πως η κυκλαδική τέχνη είναι η πρώτη στον κόσμο, κι όλα τα άλλα έπονται. «Να κάνουμε συνολική παρουσίαση της Βάσως Κατράκη στην Τέχνη» είναι το ζητούμενο της έκθεσης, όπως υπογραμμίζει ο επιμελητής της, ο ιστορικός τέχνης Γιάννης Μπόλης και προσθέτει πως οι συνθέσεις της «διατηρούν τον επίκαιρο χαρακτήρα τους με μία ονειροπόλα ρομαντική δυναμική που επικοινωνεί και συναντά με τον αποδέκτη της».

Η Κατράκη γεννήθηκε στο Αιτωλικό του Μεσολογγίου και όπως περιέγραφε γλαφυρά για τον γενέθλιο τόπος της «είναι ένα μικρό νησάκι, που το συνδέουνε με τη στεριά δυο μακριά πέτρινα γεφύρια με πολλές μικρές τοξωτές καμάρες. Το σπίτι μας ήτανε σχεδόν όλο μέσα στη θάλασσα και στη γειτονιά καθότανε όλο ψαράδες. Ένα ξυπόλυτο μελισσολόι τριγύριζε ολοήμερα, με τις γυναίκες τους συνέχεια γκαστρωμένες και τα παιδιά , μπακανιασμένα από την ελονοσία».

Ο πατέρας ήταν κτηματίας ενώ η μητέρα της συνεχίστρια της παράδοσης των ολοκέντητων λεπτών μεταξωτών και μπαμπακερών και πολύχρωμων μάλλινων κιλιμιών. Είχε αποσπάσει χρυσό βραβείο σε μια Διεθνή Έκθεση στο Παρίσι. Θυμόταν πως ο μεγάλος αδελφός της φοιτητής τότε της φιλολογίας, έφερνε από την Αθήνα «παλιά βιβλία με χρωματιστές χαλκογραφίες και ξυλογραφίες, χρωματιστές εικόνες και χαλκομανίες, μπογιές και πινέλα και δεν άφηνε παλιατζίδικο της Αθήνας αγύριστο».

«Κρυφά, ονειρευόμουνα να γίνω ζωγράφος, μα μου φαινότανε τόσο απίστευτα μεγάλο που δεν μπορούσε λογικά να χωρέσει στο μυαλό μου. Και μια μέρα, σφηνώθηκε ξαφνικά στο μυαλό μου ένα ερώτημα. Κι αν γίνω ζωγράφος; Πώς έγινε έτσι άξαφνα αυτό, δεν το κατάλαβα. Χίλιες καμπάνες χτυπήσανε μέσα μου, κι έχασα τον κόσμο. Από τότε, δεν είχα τίποτε άλλο στο μυαλό μου νύχτα και μέρα», εξομολογούνταν.

Γράφτηκε στη «Σχολή Σχολή Καλών Τεχνών» με Καθηγητές τον Παρθένη στη Ζωγραφική και τον Κεφαλληνό στη Χαρακτική. Πήρε το Δίπλωμα της Σχολής το 1940. Παράλληλα ξεκινούσε ο πόλεμος. Τα χρόνια της φωτιάς συστρατεύτηκε με τις δυνάμεις του ΕΑΜ. Αποτύπωσε το μαρτύριο της πείνας στο χαρακτικό της όπου ένας αποστεωμένος άνδρας έχει μπροστά μία επιγραφή με την χρονιά 1943. Το 1955 έκανε την πρώτη ατομική της έκθεση στην Αίθουσα τέχνης Ζαχαρίου, ενώ απεβίωσε το 1988.

Στην τέχνη της χαρακτικής «διερευνώντας τους παραδοσιακούς τρόπους χάραξης πάνω στα καθιερωμένα υλικά, όπως στο όρθιο και στο πλάγιο ξύλο, στο χαλκό, ένιωσα σιγά σιγά να εξαντλούνται οι εκφραστικοί τρόποι που ταίριαζαν στην ιδιοσυγκρασία μου». Έτσι στην περιπλάνηση των αναζητήσεών της για το ιδανικό υλικό που θα εκπλήρωνε τις εκφραστικές της ανάγκες, «ταίριαξε» με τον ψαμμίτη λίθο, που «με την αδρή του επιφάνεια και την αδιερεύνητη περιοχή του, μου άνοιξε το δρόμο για τα μεγάλα σχήματα και στη βαθιά κι ελεύθερη χειρονομία. Η επαφή μου με την τραχιά αυτή κρητική πέτρα με οδήγησε και στην αναζήτηση καινούριων εργαλείων. Ο μαστρακάς και τα καλέμια των γλυπτών με βοήθησαν σ' αυτό. Με βαθιές εγκοπές, με σκληρά γδαρσίματα, με απότομα ή ελαφρά περάσματα από τα μαύρα στ' άσπρα κι αντίθετα, προσπάθησα να κατακτήσω την άγνωστη γλώσσα του καινούριου αυτού υλικού και να του αποσπάσω τα μυστικά, που θα βοηθούσαν στην έκφραση των αναγκών μου».

Αυτή η ιδιαίτερη σχέση που ανέπτυξε με αυτήν την πέτρα φαίνεται στην έκθεση. Δίπλα στα αποτυπωμένα στο χαρτί χαρακτικά συνομιλούν και οι χαραγμένες πέτρες δίνοντας μία πλήρη διάσταση στο έργο της. Με αυτή την τεχνοτροπία που πολλοί απορούσαν πως μία γυναίκα είχε την δύναμη να δαμάσει ένα τόσο σκληρό υλικό χάραξε το έργο της ‘Tamarind’ το 1966, που διακρίθηκε στην 33η Μπιενάλε της Βενετίας, με το διεθνές βραβείο λιθογραφίας. Εκτοτε είχε διακρίσεις σε διεθνείς εκθέσεις και μπιενάλε, όπως αυτές της Αλεξάνδρειας, του Σάο Πάολο, του Τόκυο και της Λειψίας.

Την έκθεση πλαισιώνει δίγλωσσος κατάλογος. Στο πλαίσιο της θα πραγματοποιηθούν εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολεία τις καθημερινές και προγράμματα για παιδιά και γονείς κάθε Σαββατοκύριακο.

«Πνοή στην πέτρα»
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Νεοφύτου Δούκα 4, τηλ.: 210 7294220
Διάρκεια: εώς τις 31 Ιανουαρίου 2011
Ώρες λειτουργίας: Από Δευτέρα εώς Παρασκευή: 10:00 – 13:00.
Δωρεάν ξεναγήσεις για το κοινό (με το εισιτήριο εισόδου): κάθε Πέμπτη στις 19.00 & κάθε Κυριακή στις 13.00.
Έναρξη προγράμματος την Κυριακή 14 Νοεμβρίου