Η "ελευθερία" του άθεου

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΙΩΣΗΦ ΤΗΣ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΕΩΣ (+ 1937)

Πρωθιεράρχης τῆς Ρωσικῆς Ἐκκλησίας τῶν Κατακομβῶν

Ἀντωνίου Μάρκου

Ὁ κατά κόσμον Ἰωάννης Συμεώνοβιτς Petrovsky γεννήθηκε τό Ustyuzhna τῆς περιφερείας τοῦ Νόβγκοροντ σέ κατώτερη οἰκογένεια. Προικισμένος μέ ἐξαιρετικά διανοητικά προσόντα φοίτησε στήν τοπική ἐκκλησιαστική σχολή τῆς πατρίδας του, τό Θεολογικό Σεμινάριο τοῦ Νόβγκροντ καί τήν Θεολογική Ἀκαδημία τῆς Μόσχας (1895 – 99). Τό 1900 ἀνακηρύχθηκε Λέκτορας τῆς Ἀκαδημίας τῆς Μόσχας, στήν ἕδρα τῆς Βιβλικῆς Ἱστορίας. Τό 1901 ἔγινε μοναχός καί δέχθηκε τήν Ἱερωσύνη. Τό 1903 ὁλοκλήρωσε τό διδακτορικό του στή Θεολογία καί ἀναδείχθηκε Καθηγητής τῆς Ἀκαδημίας τῆς Μόσχας. Κατά τήν περίοδο 1905 – 1910 συμπλήρωσε τό «Ἡμερολόγιο ἑνός Μοναχοῦ», ἕνα μεγάλης πνευματικῆς ἀξίας ἔργο 12 τόμων!
Τό 1904 χειροθετήθηκε Ἀρχιμανδρίτης. Τό 1906 διορίστηκε Προϊστάμενος τῆς Μονῆς τοῦ ἁγ. Ὀνουφρίου τῆς Ἐπισκοπῆς Χόλμ καί τό 1907 τῆς Μονῆς Γιούριεφ τοῦ Νόβγκοροντ. Τό 1909 χειροτονήθηκε Ἐπίσκοπος Οὔγκλιτς, βοηθός τῆς Ἐπισκοπῆς Γιαροσλάβ, ὑπό τόν Ἀρχιεπίσκοπο Τύχωνα (ἔπειτα Πατριάρχη) καί τόν Ἀρχιεπίσκοπο Ἀγαθάγγελο (ἔπειτα Πατριαρχικό Τοποτηρητή). Κατά τήν περίοδο 1909 – 1923 ἦταν ἀρχιερατικός προϊστάμενος τῆς Μονῆς Γιακοβλέβσκυ στό Ροστώβ, στήν ὁποία πρόσθεσε πολλά κτίρια καί τέσσερεις ναούς. Συμμετεῖχε στήν Πανρωσική Σύνοδο τοῦ 1917 - 1918. Τήν περίοδο 1. 12. 1917 – 20 . 1. 1918 ποίμανε τήν Ἐπισκοπή Ρίγας. Τήν 22. 1. 1920 ὀνομάσθηκε Ἀρχιεπίσκοπος Ροστώφ. Τήν 8. 6. 1920 συνελήφθη λόγῳ τῆς ἀντιδράσεώς του στή βεβήλωση τῶν Λειψάνων τῶν Ἁγίων τῆς περιφερείας του καί φυλακίσθηκε στό Γιαροσλάβ. Τήν 18. 7. 1920 μεταφέρθηκε στίς ἐσωτερικές φυλακές τῆς Μυστικῆς Ἀστυνομίας στή Μόσχα καί τήν 26. 7. 1920 καταδικάστηκε σέ ἕνα ἔτος καταναγκαστικά ἔργα.

Κατά τήν περίοδο 1920 – 1925 εἶχε τήν ποιμαντική εὐθύνη τῆς ἕδρας τοῦ Νόβγκοροντ. Ἐπίσης κατά τήν περίοδο 1923 - 1926 ποίμανε ὡς Τοποτηρητής τήν Ἐπισκοπή Γιαροσλάβ, λόγῳ τῶν προβλημάτων πού εἶχε μέ τίς Σοβιετικές Ἀρχές ὁ Μητροπ. Ἀγαθάγγελος. Κατά τήν διάρκεια τοῦ σχίσματος τῶν Ἀνακαινιστῶν διοίκησε τήν Ἐπισκοπή αὐτοτελῶς, μέ ἕδρα καί διαμονή τήν Μονή τοῦ Οὔγκλιτς. Τόν Μάϊο τοῦ 1922 συνελήφθη μέ ἀφορμή τήν ἀντίδραση κατά τῆς δημεύσεως τῶν Ἱερῶν Σκευῶν καί τήν 19. 6. 1922 καταδικάστηκε σέ φυλάκιση τεσσάρων ἐτῶν.

Τήν 21. 5. 1924 κλήθηκε ἀπό τόν Πατριάρχη Τύχωνα νά συμμετάσχει στήν Ἱερά Σύνοδο. Μετά τόν θάνατο τοῦ Τύχωνος (25. 3. 1925), ὑπέγραψε τήν 12. 4. 1925 γιά τήν ἀνάληψη τῆς τοποτηρητείας ἀπό τόν Μητροπ. Πέτρο. Τήν 6. 12. 1925 ὁ Μητροπ. Πέτρος τόν ὅρισε τρίτο ὑποψήφιο γιά τήν θέση τοῦ Ἀντιπροσώπου τοῦ Τοποτηρητοῦ. Τόν Αὔγουστο τοῦ 1926 ὀνομάσθηκε Μητροπ. Πετρουπόλεως, ἀπό τόν ἀσκοῦντα χρέη Ἀντιπροσώπου τοῦ Τοποτηρητοῦ Μητροπ. Σέργιο.

Τήν 13. 9. 1926 συνελήφθη ἀπό τήν Μυστική Ἀστυνομία γιά νά διευκολυνθεῖ ἡ ἐπικράτηση στήν Πετρούπολη νεωτεριστικῶν – φιλοσοβιετικῶν στοιχείων, ἀπό τά ὁποῖα τοῦ ζητήθηκε νά ὁρίσει Ἀντιπρόσωπό του τόν Ἐπίσκοπο Ἀλέξιο Simansky (ἔπειτα Πατριάρχη τοῦ Σοβιετοποιημένου Πατριαρχείου), νά ἐκλέξει βοηθούς Ἐπισκόπους ἀποδεκτούς ἀπό τήν Σοβιετική Κυβέρνηση καί νά ἀναφέρεται ὡς Μητροπ. Λένινγκραντ καί ὄχι Μητροπ. Πετρουπόλεως.

Τήν περίοδο 25. 11. 1926 – 16. 12. 1926, μέ τήν σύλληψη τοῦ Μητροπ. Σεργίου, ἄσκησε τά καθήκοντα τοῦ Ἀντιπροσώπου τοῦ Τοποτηρητοῦ Μητροπ. Πέτρου. Τήν 16. 12. 1926 συνελήφθη καί περιορίστηκε στή Μονή Μοντένσκυ, κοντά στή γεννέτειρά του Ustyuzhna.

Τόν Ἰούλιο τοῦ 1927 καταδίκασε τήν Διακήρυξη νομιμοφροσύνης πρός τό Σοβιετικό καθεστώς τοῦ Μητροπ. Σεργίου καί τόν Φεβρουάριο τοῦ 1928 ὑπέγραψε τήν ἐπίσης καταδικαστική ἀπόφαση τῆς ὑπό τόν Μητροπ. Ἀγαθάγγελο Συνόδου τοῦ Γιαροσλάβ. Προηγουμένως ἡ ὑπό τόν Μητροπ. Σέργιο Σύνοδος τόν μετέθεσε στήν Ὀδησσό (17. 9. 1927, πράξη πού ὁ Μητροπ. Ἰωσήφ δέν ἀναγνώρισε), τόν συνταξιοδότησε (27. 1. 1927) καί τελικά κήρυξε τά Μυστήριά του ἄκυρα (6. 4. 1929).

Ὅταν ὁ Σεργιανιστής ἀρχιμ. Λέβ Yegorov τόν κατηγόρησε ὅτι ἦταν σχισματικός, ὁ Μητροπ. Ἰωσήφ ἀπάντησε: «Δέν εἶμαι καθόλου σχισματικός καί δέν καλῶ σέ σχίσμα, ἀλλά στό νά διατηρηθεῖ ἡ Ἐκκλησία ἁγνή ἀπό αὐτούς πού προκαλοῦν πραγματικό σχίσμα… Οὔτε ἔχουμε φύγει, φεύγουμε ἤ θά φύγουμε ποτέ ἀπό τήν ὁδό τῆς Γνησίας Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἀλλά θεωροῦμε ὅτι οἱ ἔχθροί Της, προδότες καί δολοφόνοι εἶναι ἐκείνοι πού δέν εἶναι μαζί μας, ἀλλά ἐναντίον μας.
Δέν εἴμαστε ἐμεῖ πού κάνουμε σχίσμα, μέ τό νά μήν δεχώμεθα τόν Μητροπ. Σέργιο, ἀλλά ἐσεῖς πού τοῦ κάνετε ὑπακοή καί τόν ἀκολουθεῖτε στήν ἄβυσσο τῆς καταδίκης».

Τήν 12. 9. 1930 ὁ Μητροπ. Ἰωσήφ συνελήφθη στή Μονή πού εἶχε περιοριστεῖ καί τήν 3. 9. 1931 καταδικάστηκε σέ τέσσερα χρόνια ἐγκλεισμό σέ στρατόπεδο στό Καζαξτάν.

Ὁ Μητροπ. Ἰωσήφ ὀργάνωσε τήν Ἐκκλησία τῶν Κατακομβῶν χωρίς ἐξωτερική – διοικητική ἑνότητα, λόγῳ τῶν εἰδικῶν συνθηκῶν πού ἐπικρατοῦσαν τότε στή Σοβιετική Ρωσία. Οἱ Ἐπισκοπές Της ἐκτείνονταν σέ μεγάλη γεωγραφική ἔκταση καί ἀποτελοῦνταν ἀπό μεγάλο συνήθως ἀριθμό ἐνοριῶν - "κατ' οἶκον ἐκκλησιῶν" τῶν 10 - 25 ἀτόμων, ὀργανωμένες ἀπό τόν Ἐπίσκοπο πού ποίμαινε μυστικά τήν Ἐπισκοπή. Τίς ἐνορίες αὐτές ἐξυπηρετοῦσαν μυστικοί Ἱερεῖς - χειροτονημένοι ἀπό τόν συγκεκριμένο Ἐπίσκοπο - καί περιοδεύοντες Πνευματικοί, κυρίως ἐκείνοι τῶν ὁποίων τό πολιτικό ἐπάγγελμα ἐπέτρεπε τίς συνεχεῖς μετακινήσεις, λ.χ. σιδηροδρομικῶν ὑπαλλήλων. Πολλές φορές σέ μία καί τήν αὐτή περιοχή ὑπῆρχαν περισσότερες ἀπό μία Ἐπισκοπές, χωρίς οἱ Ἐπίσκοποί τους νά γνωρίζονται κἄν μεταξύ τους. Σέ κάποιες ἄλλες περιπτώσεις Ἐπίσκοποι τῶν Κατακομβῶν γνωρίζονταν μεταξύ τους, τουλάχιστον ἀνά δύο (χειροτονήσας καί χειροτονηθείς) καί μέ ἀπόλυτη μυστικότητα συνέρχονταν σέ Συνόδους καί ἐπιλαμβάνονταν θεμάτων Πίστεως καί ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας τῶν Κατάκομβῶν.

Γιά τήν δραστηριότητα τοῦ Μητροπ. Ἰωσήφ εἶναι ἰδιαιτέρως ἀποκαλυπτική σχετική ἀναφορά τοῦ Πρωθιερέως Μιχαήλ Polsky πού ἀναφέρεται στόν Κατακομβίτη ἀρχιμ. Ἀρσένιο. (Ὁ ἀρχιμ. Ἀρσένιος κατά τήν περίοδο 1923 - 1927 ἀσκοῦνταν ἐρημητικά σέ κάποιο βουνό τοῦ Καζαχτάν. Τό 1927 αὐτός καί οἱ 14 συνασκητές του συνελήφθησαν καί καταδικάστηκαν σέ 8 χρόνια ἐγλεισμό σέ στρατόπεδο στή Σιβηρία. Κατά τήν περίοδο 1935 - 1937 ἦταν ἐξόριστος στό Ἀκτιουμπίνσκ καί ἀργότερα στήν Ἄλμα Ἄτα).

"Τόν Αὔγουστο τοῦ 1938 - γράφει ὁ π. Μιχαήλ - ζοῦσε στήν Ἄλμα Ἄτα ἕνας νέος σχετικά Κληρικός, ὁ ἀρχιμ. Ἀρσένιος. Ἀπό αὐτόν ἄκουσα γιά πρώτη φορά, ὅτι ὑπῆρχε μία μυστική Ἐκκλησία τῶν Κατακομβῶν, ὑπό τόν Μητροπ. Πετρουπόλεως Ἰωσήφ, ὁ ὁποῖος τήν εἶχε ὀργανώσει μέ τήν εὐλογία τοῦ Μητροπ. Πέτρου τοῦ Κρούτισκ.
Τήν περίοδο ἐκείνη ὁ Μητροπ. Ἰωσήφ ἦταν ἐξόριστος στό Χεμκέτ, 100 περίπου χιλιόμετρα ἀπό τήν Ἄλμα Ἄτα καί βρισκόταν συνεχῶς σέ μυστική ἐπικοινωνία μέ τόν Πρωθιεράρχη Μητροπ. Πέτρο. Ὁ ἀρχιμ. Ἀρσένιος εἶχε χειροτονηθεῖ ἀπό τόν Μητροπ. Ἰωσήφ καί εἶχε τήν εὐχέρεια νά τόν ἐνισχύει οἰκονομικά (ἦταν κατασκευαστής παιχνιδιῶν καί ἐκμαγίων). Εἶχε κατασκευάσει ἕνα ναό κάτω ἀπό τήν γῆ, τόν ὁποῖο εἶχε ἐγκαινιάσει ὁ Μητροπ. Ἰωσήφ καί στόν ὁποῖο λειτουργοῦσε.
Ὁ ναός εἶχε σκαφτεῖ μέ πολύ κόπο κάτω ἀπό τό δωμάτιο τοῦ π. Ἀρσενίου. Στό διπλανό δωμάτιο ὑπῆρχε μία καταπακτή, μόνιμα σκεπασμένη μέ ἕνα χαλί, ἀπό τήν ὁποία μία σκάλα ὁδηγοῦσε σέ ἕνα κελλάρι. Σέ μία γωνία τοῦ κελλαριοῦ ὑπῆρχε μία τρύπα φραγμένη μέ πέτρες. Ἀπό αὐτό τό σημεῖο μποροῦσε κανείς νά μπεῖ ἔρποντας στόν ναό, τοῦ ὁποίου τά μοναδικά στολίδια ἦταν φτωχικά καντήλια καί κάποιες εἰκόνες.
Κατά τήν διάρκεια τῶν Ἀκολουθιῶν στό ναό αὐτό, ἐπικρατοῦσε μία ἰδιαίτερα κατανυκτική ἀτμόσφαιρα καί δέν κρύβω τό γεγονός, ὅτι ὁ φόβος ἦταν διάχυτος, ἰδιαίτερα τήν νύκτα. Ὅταν π.χ. κάπου μακρυά ἄρχιζε νά γαυγίζει κάποιος σκύλος, ὅλοι περιμέναμε νά ἀκουστοῦν τά βήματα καί τά χτυπήματα τῶν πρακτόρων τῆς Μυστικῆς Ἀστυνομίας.
Ἀπό τό 1936 μέχρι καί τόν Σεπτέμβριο τοῦ 1937, ὅλα ἐξελίσσοντο καλά. Ὁ γιός μου ἔψαλλε σ' αὐτό τόν ναό μέ μία μοναχή. Τήν 26η Αὐγούστου 1937, ὁ Μητροπ. Ἰωσήφ μᾶς ἔκανε μία ἐπίσκεψη, μέ τήν εὐκαιρία τῆς ἑορτῆς μου. Τί θαυμάσιος καί ἀκλόνητος ἄνθρωπος πού ἦταν! Ἄνθρωπος τῆς προσευχῆς. Πολύ ψηλός, μέ μεγάλη λευκή γενειάδα καί ἀσυνήθιστα ὡραῖο πρόσωπο. Κυκλοφοροῦσε πάντα κρύβοντας τά μοναχικά του ἐνδύματα καί τά μαλλιά του. Σέ ἄλλη περίπτωση θά εἶχε συλληφθεῖ, ἐνῶ θά ἦταν ἀκόμη στόν δρόμο.
Ὁ Μητροπ. Ἰωσήφ μοῦ εἶχε ἀναφέρει ἐμπιστευτικά, ὅτι ὁ Πατριάρχης Τύχων τόν εἶχε προτείνει γιά διάδοχό του. Γιά διάφορους λόγους αὐτό τό γεγονός δέν ἀναφέρεται στήν Ἱστορία".

Ὁ Μητροπ. Ἰωσήφ συνελήφθη γιά τελευταῖα φορά τήν 23. 9. 1937, μαζί μέ ὅλους τούς Κατακομβίτες Κληρικούς τῆς περιοχῆς. Ἀπεβίωσε ὡς Ἡγέτης τῆς Ρωσικῆς Ἐκκλησίας, ἀφοῦ ὁ Μητροπ. Πέτρος τόν ὅρισε Τοποτηρητή, τήν 9. 10. 1937 (σύμφωνα μέ μία ὄχι πολύ γνωστή ἀπόφαση τοῦ Πατριάρχου Τύχωνος καί τῆς Πανρωσικῆς Συνόδου τοῦ 1917 – 1918). 42 ἡμέρες μετά, τό βράδυ τῆς 20ης πρός 21η Νοεμβρίου 1937, ἐκτελέστηκε στό Chimkent, μαζί μέ τόν Μητροπ. Κύριλλο τοῦ Καζάν καί τόν Ἐπίσκοπο Εὐγένιο Kobzanov.