Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ

 [1]μερος

«Πεθαμένη τέχνη» και πεθαμένοι άνθρωποι που την κρίνουν 

κυρ  Φώτης  Κοντογλου *

Για την καρδιά μου, η μονάχη αληθινή τέχνη, είναι η βυζαντινή τέχνη. Και δεν μου κακοφαίνεται επειδή τη λένε παλιά, ξεπεσμένη, δογματική, ασκητική, άτεχνη κ.λ.π., αλλά λυπάμαι, γιατί πολλού άνθρωποι δεν γεύουνται τη γλυκύτητά της, παρασυρμένοι από κάποιους που μιλούν περιφρονητικά για την άγια τούτη τέχνη, με θεωρίες και με κούφια λόγια, που τα μάθανε τάχα στη Ευρώπη, στην πηγή της σοφίας. Μα υπάρχει και κάποια άλλη σοφία, πιο αληθινή και υπάρχουνε και αισθήματα πιο αγνά, πιο θρεφτικά για την ψυχή από την έρημο Σαχάρα της ανάλυσης και της αντικειμενικής αισθητικής, όπως τη λένε δα αυτοί οι σοφοί, που είναι και στη φάτσα και στην ψυχή τους σαν χημικοί, να πούμε, της τέχνης.

Τώρα τελευταία στη Ελλάδα δουλεύουμε όλο με θεωρίες. Κι οι θεωρίες είναι σκιάχτρα που φοβερίζουνε τον καϋμένο τον κόσμο να υποταχθεί. Κάποιος σοφός της Ευρώπης είπε πως δεν υπάρχει ουτοπία, που να μην την έκανε ο Ευρωπαίος θεωρία. Θεωρία του Φαλμεράγιερ, θεωρία του Ταΐν, θεωρία του Αϊνστάϊν, θεωρία της τέταρτης διάστασης, θεωρία του Φρόϋντ, θεωρία του Υπαρξισμού κ.λ.π. Τι φοβερά τελώνια. Κι ο φουκαράς ο άνθρωπος που θέλει να γλιτώσει απ’ αυτές τις Ερινύες καταφεύγει, για να ξεκουραστεί το πνεύμα του, στην τέχνη, που τη νομίζει για αθώα και βρίσκει ο δυστυχής πάλι θεωρίες κι εκεί πέρα. Ο κάθε ζωγράφος έχει και μια θεωρία. Κι όλες στηρίζονται πάνω σε μια βελόνα, που στέκεται απάνω σ’ ένα αυγό (κατά τον Ναστρατίν Χότζα) και κηρύττουνε όλες με λύσσα την «εξέλιξη», «το σύγχρονο πνεύμα» και το «νεωτερισμό». Στράγγιξε λοιπόν ολότελα το αίμα από την καρδιά των ανθρώπων και το πήρε το μυαλό και το ‘κανε έμπυο και φαρμακώνεται η ανθρωπότητα.

Σ’ ένα βιβλίο έχω γραμμένο :

«Είναι ολότελα έξω από τις δυνάμεις του ανθρώπου να δημιουργήσει μέσα σε μια ψυχή κάτι τι, που δεν υπάρχει από πριν μέσα σε τούτη την ψυχή. Απλά με τα λόγια του δίνει αφορμή για να ξυπνήσουνε πράγματα που κοιμούνται μέσα μας και που ο Θεός ξέρει μοναχά από που κρατάνε». Και σημείωσε πως τότε που τα έγραφα αυτά είχα κι εγώ τη μανία να πείσω τον άλλον, αν και σιχαινόμουνα ανέκαθεν τα θεωρίες, ενώ τώρα, μ΄ αυτά που γράφω, θέλω μοναχά να φυλάξω όσο μπορώ τους αθώους απ’ αυτή τη δυστυχία της επιστημονικής γνώσης της τέχνης. Κι επειδή όσοι τη διδάσκουνε μεταχειρίζονται για εργαλείο το μυαλό, θα το μεταχειριστώ κι εγώ λίγο πολύ αυτό το εργαλείο, μ’ όλο που είναι σκουριασμένο από την αχρηστία που το έχω αφήσει. 

Τσαμπουνάνε λοιπόν αυτοί οι αναλυτικοί μέρα νύχτα, για να μην το ξεχάσουμε, πως ο τεχνίτης «πρέπει» (διαταγή) να αντιπροσωπεύει την εποχή του και αν δεν την αντιπροσωπεύει είναι για πέταμα. Ποια είναι η εποχή μας κι από που θα φανεί πως την αντιπροσωπεύουμε; Η κάθε εποχή δεν είναι ένα πράγμα. Στη ίδια εποχή και στη ίδια χώρα ζήσανε ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Βαλαωρίτης, ο Βηλαράς, ο Κολοκοτρώνης κ.λ.π. Ποιος εξέφρασε τη εποχή του; Αν δεν ήξερες την ιστορία, θα’ νοιωθες πως όλοι τούτοι ζήσανε τον ίδιο καιρό; Ή θα ‘λεγες πως ο Κάλβος έζησε εκατό χρόνια πρωτύτερα; Γιατί δηλαδή ο Κάλβος να μην είχε ζήσει στα 1700 ή στα 1500 ή στα 1300; Μίλα ίσια! Άσε τις φιλοσοφίες. Γιατί τάχα ο Παπαδιαμάντης να μην έχει ζήσει πριν από το Βηλαρά κι ο Κολοκοτρώνης ύστερα από τον Καβάφη; 

Μπορείς να βρεις άκρη στα φανερώματα της ζωής; Μα εσύ θέλεις να τα καταστρέψεις όλα, θέλεις να κάνεις σύστημα. Και τι κερδίζεις μ’ αυτό; Έχεις έναν φτωχοεγωϊσμό, που σου λέγει πως κάνεις κάτι μ’ αυτές τις κατατάξεις. Κι τι ανάγκη έχει ο ζωγράφος π.χ. από αυτά τα καθήκοντα, να αντιπροσωπεύει δηλαδή την εποχή του; Την εποχή τους την εκφράζουνε με τον εξωτερικό τρόπο που εννοείς εσύ, οι μέτριοι τεχνίτες. Την εποχή του Παπαδιαμάντη λ.χ. την εκφράζει (εξωτερικά) περισσότερο ο Ασμοδαίος, ο Κλεάνθης Τριαναταφύλλου, το ημερολόγιον το Ασωπίου, οι λογής λογής φημερίδες παρά ο Παπαδιαμάντης. Αυτός μπορεί να εκφράζει τον ελληνισμό από τα χρόνια του Νικηφόρου Φωκά ίσαμε σήμερα. 

Αν μου πεις πως εκφράζουνε εσωτερικά την εποχή τους, θα σου απαντήσω πως ναι, την εκφράζουνε, γιατί δεν μπορεί να γίνει αλλιώς. Την εκφράζουνε χωρίς να το θέλουν, αβίαστα, συχνά χωρίς να το γνωρίζουνε. Γιατί ο άνθρωπος που έχει «ζωήν εν εαυτώ» είναι σε αρμονία με την γύρω του ζωή. Κι ό,τι κάνει είναι δικαιωμένο. Αλλά αν εννοείς τούτη την εσωτερική, τούτη τη βαθύτερη αντιπροσώπευση, που γίνεται απροσπάθητα από κάθε αληθινόν άνθρωπο σε ό,τι έργο κάνει, γιατί ανησυχείς κι ολοένα θυμίζεις στους άλλους, πως πρέπει να αντιπροσωπεύουνε την εποχή τους; 

Αγαπητέ μου ‘το πνεύμα «όπου θέλει ποιεί» και δεν ρωτά την σοφή κεφαλή τη δική σου ή την δική μου τι πρέπει να κάνει και πως πρέπει να το κάνει. Άμα ο τεχνίτης είναι αληθινός, άμα είναι ζωή μέσα του, όπου θέλει πηγαίνει και στα πιο παλιά και στα πιο λησμονημένα, κι ό,τι κάνει θα’ χει την πνοή

* ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, 28/11/1948 πηγή