Ο μαγικός κόσμος των γεφυριών της Πίνδου

Η ημέρα είναι συννεφιασμένη. Τα βουνά της Ζαγοριάς στο βάθος είναι μελανά. Πάνω σε ένα μικρό πέτρινο γεφύρι στέκουν τρεις άντρες και δυο μουλάρια. Ο μοναδικός καβαλάρης λέγεται Σπύρος Μαντάς. Και είναι μέχρι σήμερα ο σπουδαιότερος ερευνητής των πέτρινων τοξωτών γεφυριών της Πίνδου στην Ελλάδα.

Ενθύμιο από την αναζήτηση του γεφυριού του Αλή Πασά, στο Λίμαρ της Αλβανίας (14 ώρες πηγαινέλα με το μουλάρι). Στην επιστροφή η οικογένεια του χωριού που του έδειξε τον δρόμο, τον περίμενε έχοντας σουβλίσει ένα αρνί. Εβγαλαν και αναμνηστική φωτογραφία – ο Σπύρος Μαντάς κρατώντας καλάσνικοφ!

Η ημέρα είναι συννεφιασμένη. Τα βουνά της Ζαγοριάς στο βάθος είναι μελανά. Πάνω σε ένα μικρό πέτρινο γεφύρι στέκουν τρεις άντρες και δυο μουλάρια. Ο μοναδικός καβαλάρης λέγεται Σπύρος Μαντάς. Και είναι μέχρι σήμερα ο σπουδαιότερος ερευνητής των πέτρινων τοξωτών γεφυριών της Πίνδου στην Ελλάδα.

Δίπλα στο γραφείο του, ως πολύτιμο στολίδι, βρίσκεται μια βαριά πέτρα, με ανάγλυφους σταυρούς και κυπαρίσσια και ημερομηνία 1883. «Είναι το κλειδί από το δίτοξο γεφύρι του Ντεβελέγκα, που βρισκόταν ανάμεσα στα Ιωάννινα και στο Μέτσοβο. Το γκρεμίσανε το 1961…» μου λέει. Μπροστά του υψώνεται το επιβλητικό εξάτομο έργο «Γεφυρογραφία της Πίνδου και των όμορων περιοχών», μια έκδοση της Περιφέρειας Ηπείρου και του Αρχείου Γεφυριών Ηπειρώτικων, το magnum opus ενός σαραντάχρονου ταξιδιού στην πιο συναρπαστική οροσειρά των Βαλκανίων.

Ψηλός, αδύνατος και θαλερός ο κύριος Σπύρος μιλάει αργά και σταθερά γι’ αυτό το ταξίδι. «Ξεκίνησα το 1976 γράφοντας άρθρα στο περιοδικό “Ταξιδεύοντας” του Κώστα Καββαθά. Στο τελευταίο τεύχος πριν κλείσει το περιοδικό το 1982 γράφω για τα γεφύρια του Ζαγοριού και από τότε ξεκινώ ουσιαστικά να τα μελετώ και να τα καταγράφω». Ο κύριος Σπύρος ήταν καθηγητής οικονομολόγος με καταγωγή από την Ηλεία. Ομως πολιτογραφήθηκε Ηπειρώτης και ταξίδεψε την Πίνδο έως τις απώτατες εσχατιές της.

Τι είναι η «Γεφυρογραφία»; Είναι «γραφή» των γεφυριών της Πίνδου, όπως λέει. Γεωγραφικά απλώνεται σε μια έκταση που ξεκινάει από τη Ναυπακτία και καλύπτει όλη τη βορειοδυτική Ελλάδα, με δυτικό όριο το Ιόνιο, ανατολικό τους γειτονικούς νομούς της Ηπείρου και βόρειο τη νοητή γραμμή Πρέσπες – Ελβασάν – νότια Αλβανία. «Τα ηπειρώτικα γεφύρια δεν έχουν να κάνουν τόσο με τον τόπο όσο με την τεχνοτροπία. Ετσι ο όρος αφορά τα γεφύρια όλης της Πίνδου που διαθέτουν κοινά χαρακτηριστικά ικανά να συγκροτούν ρυθμό». Η καρδιά της λαϊκής γεφυροποιίας πάντως είναι η Ηπειρος. Εκεί υπάρχουν τα περισσότερα και τα καλύτερα γεφύρια. «Το έργο είναι ιστορία, λαογραφία, αρχιτεκτονική, τραγούδι… επιδέχεται πολλών ειδών προσεγγίσεις», λέει.

Το έργο του Σπύρου Μαντά είναι μια λαϊκή Ηπειρώτικη τριλογία. Χωρίζεται σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος (ένας τόμος) είναι αφιερωμένο στους μάστορες των γεφυριών, τους «ποιητές των τόξων», όπως τους ονομάζει. Το δεύτερο μέρος είναι η ούτως ειπείν καταγραφή και αποτύπωση των γεφυριών (τρεις τόμοι). Η δομή της ύλης του δεύτερου μέρους χωρίζεται σε 20 οδοιπορικά, τα οποία οδήγησαν στην ανακάλυψη και καταγραφή των γεφυριών. Το τρίτο μέρος (ένας τόμος και ένα μουσικό παράρτημα) είναι ένα αφιέρωμα στους θρύλους και στα τραγούδια γύρω από το γεφύρι της Αρτας, αλλά και αντίστοιχους θρύλους και τραγούδια από τα Βαλκάνια. «Είναι ένας παγκόσμιος θρύλος ο εντοιχισμός αλλά μόνο στα Βαλκάνια τραγουδήθηκε».

Κάνοντας έρευνα σε εποχές με ελλιπέστατη βιβλιογραφία και χωρίς τον ψηφιακό κόσμο, ο κύριος Σπύρος μελέτησε παλιούς χάρτες και παμπάλαια αρχεία, έμαθε φωτογραφία, βίντεο και αρχιτεκτονικό σχέδιο, αλλά κυρίως ταξίδεψε, ταξίδεψε στη μαγευτική οροσειρά με την ψυχή του, γνώρισε ανθρώπους και τις ιστορίες τους, διέσχισε δύσβατες ορεινές περιοχές πεζός και με μουλάρι, έφτασε κατάκοπος στον προορισμό του, άλλοτε γεμάτος από τη χαρά της ανακάλυψης όταν έβρισκε το γεφύρι, κι άλλοτε με απογοήτευση όταν το γεφύρι είχε πια καταστραφεί.

Στο εξάτομο έργο του «Γεφυρογραφία της Πίνδου και των όμορων περιοχών» ο Σπύρος Μαντάς έχει καταγράψει τα 1.460 γεφύρια της ευρύτερης περιοχής. Από αυτά διασώζονται μόνον τα 712.

Ενας ολόκληρος κόσμος από αριστουργήματα χάνεται αργά, σιωπηλά

Η «Γεφυρογραφία» του Σπύρου Μαντά περιέχει έρευνα και καταγραφή 1.460 γεφυριών στην Πίνδο. Από αυτά, τα 712 υπάρχουν ακόμη, ενώ τα 748 έχουν καταστραφεί για πάντα! Ενας ολόκληρος κόσμος από αριστουργήματα της λαϊκής γεφυροποιίας χάνεται αργά, σιωπηλά, μέσα στις ομίχλες των βουνών, στα αφρισμένα νερά των ποταμών και στα πυκνά πέπλα της ανθρώπινης αδιαφορίας. «Ακόμη και τα γκρεμισμένα όμως τα κατέγραψα, τα φωτογράφισα, και διέσωσα την ιστορία τους και τους θρύλους τους. Και ευτυχώς η Περιφέρεια Ηπείρου έδειξε ενδιαφέρον και έκανε την έκδοση», λέει ο κύριος Σπύρος. Το 2004 είχε κάνει μια εκπομπή στην ΕΡΤ με τίτλο «Ηπειρώτικα γεφύρια: Περιμένοντας τον θάνατο». «Ηταν λίγο πεσιμιστικός τίτλος, αλλά δείχνει την πραγματικότητα». Τα γεφύρια πέφτουν από κακή συντήρηση, από κάποια κακοκαιρία αλλά κυρίως από την εγκατάλειψη. Δεκαοκτώ χρόνια μετά την εκπομπή, περίπου 30 γεφύρια που είχε ήδη βρει ο κύριος Σπύρος να στέκουν, έχουν χαθεί για πάντα…

Ο συγγραφέας στέκεται με μεγάλο σεβασμό απέναντι στους δημιουργούς των γεφυριών. «Οι πετράδες που έχτιζαν γεφύρια έχτιζαν ασφαλώς και σπίτια, και εκκλησίες και μέγαρα. Καθώς όμως το χτίσιμο ενός γεφυριού απαιτούσε μεγάλη εμπειρία, οι γεφυράδες ήταν οι καλύτεροι μάστορες της πέτρας. Το χτίσιμο ενός γεφυριού τρόμαζε… είναι το κτίσμα με τους περισσότερους θρύλους». Κι όμως. Κανένα γεφύρι δεν έχει το όνομα του μάστορά του, πάντα έπαιρνε το όνομα του χορηγού. Εκτός από ένα, στον Προυσό, στο οποίο ο μάστορας σκοτώθηκε μόλις έβαλε το κλειδί του γεφυριού αλλά το γεφύρι κατέρρευσε. Το γεφύρι που φτιάχτηκε πήρε το όνομα του χαμένου πρωτομάστορα Γιώργη Κολοκύθα από την Καστάνιανη της Κόνιτσας. 
«Τα γεφύρια είναι τρόπος για να δεις πώς ήταν οι δρόμοι και η οικονομία της περιοχής. Πρώτα χτιζόταν το γεφύρι και μετά ο δρόμος. Το γεφύρι απομυθοποιεί τον φόβο του αγνώστου, τον φόβο του τι άραγε να υπάρχει στην απέναντι όχθη…». 

Ο κύριος Σπύρος μιλάει για τα γεφύρια σαν να είναι ζωντανές υπάρξεις. «Το γεφύρι είναι ένα πολύ λιτό κτίσμα σαν εμφάνιση αλλά κρύβει θησαυρούς… Είναι φλύαρο ως προς το περιεχόμενο». Με επιμονή και στοργή θησαύρισε τις πολλές ιστορίες και θρύλους που στολίζουν τα διαμάντια αυτά της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Αλλά δεν ξεχνάει και τις δικές του ιστορίες στην έρευνα πεδίου. Μου λέει για την αναζήτηση του γεφυριού του Αλή Πασά, στη Ζαγοριά, στο Λίμαρ, εφτά ώρες να πάει με το μουλάρι και εφτά να γυρίσει. Και στην επιστροφή η αλβανική φαμίλια του χωριού που του έδειξε τον δρόμο, τον περίμενε έχοντας σουβλίσει ένα αρνί για να φάνε όλοι μαζί. Στο τέλος έβγαλαν και αναμνηστική φωτογραφία κρατώντας ένα καλάσνικοφ!
Πριν φύγω τον ρωτάω τι είναι αλήθεια ένα γεφύρι; «Πέτρες πετούμενες…» απαντάει γελώντας πίσω από το χιονάτο μουστάκι του. «Τροχιές δέους, που προσπαθούνε να ζεύξουνε το άπειρο…».

Ταξιδεύοντας για χρόνια στην Πίνδο έκατσα συχνά δίπλα σε κάποια από αυτά τα πέτρινα στολίδια της μαγικής οροσειράς, θαύμασα την αέρινη ισορροπία τους πάνω από τα ήσυχα νερά και προσπάθησα να αφουγκραστώ τις ιστορίες τους. Η «Γεφυρογραφία» του κυρίου Σπύρου είναι ένα από τα έργα που θα ήθελα να έχω μελετήσει εκείνα τα χρόνια πριν βγω στους δρόμους. Για πολλούς λόγους. Αλλά κυρίως για τις υπέροχες ιστορίες, την ολόδροση αφήγηση, και αυτό το γοητευτικό πλέγμα μύθων και θρύλων για τα βουνά, χωριά, ποταμιά, δάση, ζώα, πουλιά, ανθρώπους και γεφύρια που ορίζουν κάτι σαν Μυθολογία της Πίνδου. Κι ακόμη και τώρα που ξεφυλλίζω τους ογκώδεις τόμους νιώθω το αγαθό δαιμόνιο του ταξιδιώτη να με τσιγκλάει να φύγω για τη φοβερή αυτή οροσειρά και να ψάξω τις «πετούμενες πέτρες» του κυρίου Σπύρου, όσες ξέρω και τις άλλες τις πολλές που δεν ξέρω, αλλάζοντας συνεχώς όχθες στην Πίνδο. Χίλιες αφορμές για ταξίδι είναι αυτά τα βιβλία. Αλλά πώς να ήταν αλλιώς; Ο κύριος Σπύρος πάνω απ’ όλα είναι ένας από εμάς. Ενας ισόβιος ταξιδιώτης. Και μαζί ένας έφηβος, αιώνια μαγεμένος από τη χαρά της ανακάλυψης. 

• Το έργο «Γεφυρογραφία της Πίνδου και των όμορων περιοχών» δεν κυκλοφορεί στο εμπόριο. Οι ενδιαφερόμενοι να το προμηθευτούν μπορούν να καλέσουν τον Σπύρο Μαντά στο τηλέφωνο 6938 121276.

 Αντώνης Ιορδάνογλου – ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 31/10/2022