Το ήρεμο πραξικόπημα του 21ου αιώνα είναι η Ψηφιακή Ταυτότητα

 

Κάτι μεγάλο συμβαίνει αυτή τη στιγμή στον κόσμο, και ελάχιστοι το συνειδητοποιούν. Μια αλλαγή που δεν προβάλλεται στις οθόνες, δεν συζητείται σε κοινοβούλια, δεν προκαλεί διαδηλώσεις ούτε πολιτικά πάθη. Μια αλλαγή που, ωστόσο, θα επηρεάσει τη ζωή κάθε ανθρώπου στον πλανήτη. Ονομάζεται ψηφιακή ταυτότητα. Digital ID. Και πίσω από αυτόν τον τεχνικό, φαινομενικά αθώο όρο, κρύβεται μια κοσμογονική μεταβολή: η μετατροπή της ανθρώπινης ύπαρξης σε ψηφιακή εγγραφή που μπορεί να ελεγχθεί, να ανασταλεί, να τροποποιηθεί ή να διαγραφεί με το πάτημα ενός κουμπιού.

Η Μεγάλη Βρετανία ανακοίνωσε ήδη ότι έως το τέλος της τρέχουσας κοινοβουλευτικής περιόδου, η νέα ψηφιακή ταυτότητα θα καταστεί υποχρεωτική για όσους θέλουν να εργαστούν. Το μέτρο παρουσιάζεται ως εργαλείο καταπολέμησης της παράνομης απασχόλησης και της φοροδιαφυγής. Η φράση, όμως, «δε θα μπορείς να εργαστείς χωρίς ψηφιακή ταυτότητα» σηματοδοτεί κάτι βαθύτερο: τη σύνδεση του δικαιώματος στην εργασία με την ψηφιακή υπακοή. Από τούδε και στο εξής, η ύπαρξη, η εργασία και η συναλλαγή σου θα εξαρτώνται από την κατοχή ενός ψηφιακού δελτίου αναγνώρισης που ελέγχεται από το κράτος και, κατ’ επέκταση, από τις τράπεζες και τις εταιρείες.

Το φαινόμενο είναι παγκόσμιο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, είκοσι πέντε πολιτείες έχουν ήδη υιοθετήσει προγράμματα ψηφιακής άδειας οδήγησης. Στην Ευρώπη, το 2023 εγκρίθηκε ο κανονισμός EIDAS 2.0, ο οποίος υποχρεώνει όλα τα κράτη-μέλη να διαθέτουν εθνικό ψηφιακό πορτοφόλι ταυτότητας έως το 2026. Η Κίνα λάνσαρε φέτος την κρατική εφαρμογή ταυτότητας, ενσωματωμένη στο σύστημα κοινωνικής πίστωσης που αξιολογεί τη «συμπεριφορά» των πολιτών. Η Νότια Κορέα, η Σιγκαπούρη, η Νιγηρία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα — όλες βρίσκονται ήδη ένα βήμα πιο μπροστά.

Πίσω από αυτή τη σύμπτωση προθέσεων βρίσκεται ένα κοινό πλαίσιο. Ο ΟΗΕ έχει θέσει ως στόχο της Ατζέντας 2030 την «παροχή νομικής ταυτότητας σε όλους τους ανθρώπους». Χρηματοδότες του προγράμματος είναι η Παγκόσμια Τράπεζα και το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ. Σύμφωνα με τη World Bank ID4D Initiative, περισσότερες από 100 χώρες έχουν ήδη υιοθετήσει ή αναπτύσσουν συστήματα ψηφιακής ταυτότητας. Στα χαρτιά, η υπόσχεση είναι δελεαστική: λιγότερη απάτη, μεγαλύτερη ασφάλεια, ευκολία στις συναλλαγές, κοινωνική ένταξη για το ένα δισεκατομμύριο ανθρώπων που ζουν χωρίς επίσημα έγγραφα. Στην πράξη, όμως, σημαίνει ότι η ίδια η ύπαρξη ενός πολίτη εξαρτάται από ένα ψηφιακό κλειδί, διαχειριζόμενο από κάποιον άλλον.

Τι είναι, λοιπόν, αυτή η ψηφιακή ταυτότητα; 

Όχι απλώς μια φωτογραφία της άδειας οδήγησης στο κινητό σου. Είναι ένα λογισμικό αναγνώρισης της ύπαρξης. Μια εφαρμογή που περιλαμβάνει όλα τα προσωπικά σου δεδομένα: όνομα, ημερομηνία γέννησης, ΑΦΜ, στοιχεία υγείας, βιομετρικά, τραπεζικούς λογαριασμούς. Επαληθεύεται από μια «αξιόπιστη αρχή» — το κράτος ή μια ιδιωτική εταιρεία — και υπόσχεται απόλυτη ασφάλεια μέσω κρυπτογράφησης και αναγνώρισης προσώπου. Θεωρητικά, όλα φαίνονται απλά και αποτελεσματικά. Στην πράξη, όμως, αυτή η συγκέντρωση δεδομένων μετατρέπει τον πολίτη σε ψηφιακό προφίλ που μπορεί να κλειδωθεί ή να διαγραφεί ανά πάσα στιγμή.

Η Κίνα παρέχει το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Η εθνική ψηφιακή ταυτότητα δεν είναι απλώς μια ηλεκτρονική έκδοση της παλιάς. Είναι συνδεδεμένη με το σύστημα κοινωνικής πίστωσης, το οποίο απονέμει βαθμούς υπακοής. Όποιος έχει υψηλή βαθμολογία αποκτά προνόμια: ευκολότερα δάνεια, ταξίδια, πρόσβαση σε δημόσιες υπηρεσίες. Όποιος έχει χαμηλή, βλέπει τη ζωή του να περιορίζεται. Δημοσιογράφοι που επέκριναν το καθεστώς διαπίστωσαν ότι δεν μπορούν να αγοράσουν εισιτήριο τρένου. Πολίτες που αρνήθηκαν κυβερνητικούς εμβολιασμούς αποκλείστηκαν από τα δημόσια μέσα μεταφοράς. Κάθε απόπειρα συναλλαγής περνά από τον αλγόριθμο. Αν το σύστημα δεν εγκρίνει ποιος είσαι ή τι λες, η ζωή σου απλώς παύει να λειτουργεί.

Τα παραδείγματα είναι αμέτρητα. Συνταξιούχοι που στερήθηκαν το επίδομά τους επειδή οι σαρωτές δακτυλικών αποτυπωμάτων δεν αναγνώρισαν τα φθαρμένα χέρια τους. Εργαζόμενοι που δεν μπορούσαν να αγοράσουν τρόφιμα γιατί η εφαρμογή τους «έπεσε». Ένα ψηφιακό σφάλμα μπορεί να ισοδυναμεί με εξαφάνιση. Αν το σύστημα δεν σε αναγνωρίζει, δεν υπάρχεις.

Η σιωπηλή εξάπλωση αυτών των συστημάτων είναι ίσως το πιο ανησυχητικό στοιχείο. Ελάχιστα μέσα ενημέρωσης ασχολούνται με το θέμα, και όταν το κάνουν, το παρουσιάζουν με τρόπο αποστειρωμένο. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η είδηση ότι η κυβέρνηση Στάρμερ στηρίζει την καθιέρωση ψηφιακής ταυτότητας για εργασία και ενοικίαση σπιτιού, παρουσιάστηκε με τρεις διαφορετικούς τρόπους: τα αριστερά μέσα την είδαν ως απειλή για την ιδιωτικότητα, τα δεξιά ως κρατικό ολοκληρωτισμό, και τα ουδέτερα ως «εκσυγχρονισμό». Πίσω από τη ρητορική της τεχνολογικής προόδου, ωστόσο, η κοινωνία οδηγείται σε ένα σύστημα όπου η συμμετοχή στον οικονομικό και κοινωνικό βίο προϋποθέτει την πλήρη ψηφιακή συμμόρφωση.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ήδη κάνει το αποφασιστικό βήμα. Ο κανονισμός EIDAS 2.0 ορίζει ότι κάθε κράτος-μέλος πρέπει έως το 2026 να διαθέτει ένα «εθνικό ψηφιακό πορτοφόλι ταυτότητας». Μέσα από αυτή την εφαρμογή, ο πολίτης θα μπορεί να συνδέεται στην τράπεζά του, να πληρώνει φόρους, να υπογράφει έγγραφα, να ψηφίζει, να ταξιδεύει, να αγοράζει. Με άλλα λόγια, όλες οι λειτουργίες της ζωής θα συνδέονται με ένα μοναδικό ψηφιακό αναγνωριστικό. Στην Ελλάδα, η μετάβαση έχει ήδη ξεκινήσει με το gov.gr Wallet και τη διασύνδεση του Μητρώου Πολιτών. Οι νέες ταυτότητες, αν και παρουσιάζονται ως τεχνική αναβάθμιση, ανοίγουν τον δρόμο για την πλήρη ενοποίηση όλων των προσωπικών δεδομένων σε ένα ψηφιακό προφίλ.

Η ρητορική των κυβερνήσεων είναι πάντα η ίδια: ασφάλεια, ευκολία, ένταξη. Υποστηρίζουν ότι τα ψηφιακά δελτία ταυτότητας θα περιορίσουν την απάτη, θα διευκολύνουν τις συναλλαγές, θα καταπολεμήσουν την παράνομη μετανάστευση. Θα εξοικονομήσουν χρόνο και χρήμα, καταργώντας τη γραφειοκρατία. Η Εσθονία, το πρώτο πλήρως ψηφιοποιημένο κράτος, ισχυρίζεται ότι εξοικονομεί 2% του ΑΕΠ της ετησίως χάρη στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση. Ο ΟΗΕ παρουσιάζει το μέτρο ως «κλειδί για τη βιώσιμη ανάπτυξη». Και πράγματι, στην επιφάνεια, το αφήγημα είναι ακαταμάχητο.

Μόνο που η ίδια τεχνολογία που προσφέρει ευκολία είναι και το τέλειο εργαλείο ελέγχου. Η ιστορία έχει δείξει ότι η εξουσία ποτέ δεν αρκείται στην εποπτεία — επιδιώκει πάντοτε την επιβολή. Και αυτό γίνεται εμφανές όταν εξετάσει κανείς τον τρόπο με τον οποίο τα κράτη ήδη χρησιμοποιούν την οικονομική εξουσία ως μηχανισμό πειθάρχησης.

Το 2022, στον Καναδά, η κυβέρνηση Τρυντώ κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης για να αντιμετωπίσει τις διαδηλώσεις του «Freedom Convoy». Με μια απλή διοικητική εντολή, διέταξε τις τράπεζες να παγώσουν τους λογαριασμούς πολιτών που είχαν δωρίσει χρήματα στους διαδηλωτές μέσω του GoFundMe. Δεν υπήρξε κατηγορητήριο, ούτε δικαστική απόφαση. Οι άνθρωποι ξύπνησαν και διαπίστωσαν ότι δεν είχαν πρόσβαση στα χρήματά τους. Παρόμοια περιστατικά σημειώθηκαν φέτος στη Γεωργία, όπου η κυβέρνηση πάγωσε τους λογαριασμούς ΜΚΟ και δικηγόρων που βοηθούσαν διαδηλωτές. Το «έγκλημά» τους ήταν η υποστήριξη του δικαιώματος στη διαμαρτυρία.

Αυτά τα περιστατικά αποτελούν προειδοποιητικά σημάδια. Με ένα ενοποιημένο σύστημα ψηφιακής ταυτότητας, η διακοπή πρόσβασης δεν θα χρειάζεται ούτε τράπεζα ούτε δικαστήριο. Θα μπορεί να γίνεται αυτόματα, με βάση αλγοριθμικά κριτήρια ή κυβερνητικές λίστες. Ο νόμος περί «καταπολέμησης της νομιμοποίησης εσόδων» δίνει ήδη στα κράτη τη δυνατότητα να παγώνουν λογαριασμούς για «ύποπτη δραστηριότητα». Τι σημαίνει όμως «ύποπτη»; Μια δωρεά σε ένα πολιτικό κίνημα; Η αγορά Bitcoin; Η συμμετοχή σε ένα μποϊκοτάζ; Όλα αυτά μπορούν να χαρακτηριστούν «παράτυπα» χωρίς να είναι παράνομα.

Ακόμη πιο επικίνδυνη είναι η εταιρική διάσταση. Η Amazon, η Uber, η Apple και δεκάδες άλλες εταιρείες συμμετέχουν σε πιλοτικά προγράμματα ταυτοποίησης πελατών μέσω ψηφιακών ID. Στην πράξη, η ψηφιακή ταυτότητα μπορεί να μετατραπεί σε ένα «υπερ-cookie» που παρακολουθεί κάθε πτυχή της ζωής σου: τις αγορές, τις προτιμήσεις, τις διαδρομές, τις οικονομικές σου κινήσεις. Οι πληροφορίες αυτές, συνδυασμένες με τεχνητή νοημοσύνη, οδηγούν στη λεγόμενη δυναμική τιμολόγηση: διαφορετική τιμή για κάθε πελάτη, ανάλογα με το προφίλ του.

Φαντάσου: βρίσκεσαι σε ένα αεροδρόμιο ύστερα από δέκα ώρες πτήσης. Το σύστημα γνωρίζει ότι είσαι κουρασμένος, πεινασμένος, πρόθυμος να πληρώσεις. Το ίδιο σάντουιτς που χτες κόστιζε δώδεκα ευρώ, σήμερα για σένα κάνει είκοσι πέντε. Ο διπλανός σου το αγοράζει φτηνότερα, γιατί ο αλγόριθμος τον θεωρεί πιο «ευαίσθητο στην τιμή». Το Ticketmaster ήδη το εφαρμόζει. Οι αεροπορικές εταιρείες επίσης. Με το ψηφιακό ID, αυτή η πρακτική θα επεκταθεί παντού: στην ασφάλεια, στη στέγαση, στις μετακινήσεις. Δεν θα μπορείς να διαπραγματευτείς τίποτα, γιατί το σύστημα θα γνωρίζει τα πάντα.

Και υπάρχει και η τρίτη διάσταση — η επιτήρηση. Ορισμένες αμερικανικές πολιτείες έχουν ήδη λανσάρει εφαρμογές ψηφιακής άδειας που διαθέτουν λειτουργία «phone home»: κάθε φορά που τη χρησιμοποιείς, αποστέλλεται σήμα σε κυβερνητική βάση δεδομένων με την ακριβή ώρα και τοποθεσία. Το αποτέλεσμα είναι ένα πλήρες ψηφιακό αρχείο κινήσεων και δραστηριοτήτων. Ένας «ψηφιακός ίσκιος» που σε ακολουθεί παντού. Κι αν αυτός ο μηχανισμός εγκατασταθεί, δεν μπορεί να ανακληθεί.

Όλα ξεκινούν με έναν «καλό σκοπό»: ασφάλεια, ευκολία, εξάλειψη της απάτης. Κάθε επέκταση όμως ανοίγει νέα πεδία ελέγχου. Πρώτα συνδέεται το δίπλωμα οδήγησης. Μετά το διαβατήριο. Κα ύστερα ο τραπεζικός λογαριασμός «για μεγαλύτερη ασφάλεια». Στο τέλος, όλη σου η ύπαρξη εξαρτάται από ένα αναγνωριστικό κωδικό. Αν κάποια κυβέρνηση, εταιρεία ή αλγόριθμος αποφασίσει ότι ανήκεις στη «λάθος πλευρά», απλώς κλείνει την πρόσβαση σε όλα: στις πληρωμές, στα ταξίδια, στην εργασία. Χωρίς καμία δικαστική διαδικασία. Χωρίς έλεγχο. Χωρίς λογοδοσία.

Αυτός είναι ο πραγματικός φόβος πίσω από την ψηφιακή ταυτότητα. Όχι η τεχνολογία, αλλά η συγκέντρωση εξουσίας. Δεν πρόκειται για θεωρία συνωμοσίας. Πρόκειται για ένα τεχνοπολιτικό σχέδιο που ήδη υλοποιείται, αθόρυβα και νομότυπα. Η γραμμή ανάμεσα στην ψηφιακή διευκόλυνση και τον ψηφιακό δεσποτισμό είναι λεπτή — και η Ιστορία διδάσκει ότι, μόλις της δοθεί η δυνατότητα, η εξουσία δεν σταματά ποτέ στο πρώτο στάδιο.

Στην Ελλάδα, το θέμα περνά σχεδόν απαρατήρητο. Οι νέες ταυτότητες παρουσιάζονται ως «εκσυγχρονισμός», το gov.gr ως «ευκολία», οι ψηφιακές υπογραφές ως «βελτίωση της εξυπηρέτησης του πολίτη». Κανείς όμως δεν συζητά τι σημαίνει όταν ολόκληρη η ύπαρξη ενός ανθρώπου —το ΑΦΜ, το ΑΜΚΑ, οι τραπεζικοί λογαριασμοί, τα ιατρικά δεδομένα, η ψήφος— συγκεντρώνονται σε μια ενιαία ψηφιακή πλατφόρμα. Ποιος ελέγχει, ποιος επιβλέπει, ποιος εγγυάται ότι τα δεδομένα αυτά δεν θα χρησιμοποιηθούν εναντίον σου;

Η αλήθεια είναι πως η ψηφιακή ταυτότητα δεν είναι απλώς τεχνολογία· είναι ιδεολογία. Είναι το εργαλείο μέσω του οποίου ο πολίτης μετατρέπεται σε διαχειρίσιμη μονάδα πληροφορίας. Και αυτό είναι το θεμέλιο πάνω στο οποίο μπορεί να οικοδομηθεί ένας νέος τύπος ολοκληρωτισμού — όχι στρατιωτικού ή κομματικού, αλλά τεχνοκρατικού. Ο ολοκληρωτισμός του αλγορίθμου.

Η εποχή της ψηφιακής ταυτότητας δεν έρχεται με σειρήνες και συντάγματα, αλλά με ειδοποιήσεις και εφαρμογές. Με το υποσχόμενο «εύκολο login». Με την άνεση της οθόνης που δεν σε αναγκάζει να σκεφτείς τι χάνεις όσο αποκτάς ευκολία. Και όταν το καταλάβεις, θα είναι ήδη αργά: η ελευθερία σου θα έχει ενσωματωθεί σε ένα app που μπορεί να σε αποσυνδέσει από την ίδια σου τη ζωή.

Αυτό που διακυβεύεται δεν είναι η τεχνολογία, αλλά η ελευθερία. Και αν η κοινωνία δεν καταλάβει εγκαίρως τη φύση αυτής της «καινοτομίας», το μέλλον δεν θα είναι ούτε ψηφιακό ούτε ανθρώπινο — θα είναι απλώς ελεγχόμενο.

 πηγή