Η «βίβλος» του Μεγαλέξανδρου

ΓΙΩΤΑ ΜΥΡΤΣΙΩΤΗ

---

Ένθεν ουν ήκεν Αλέξανδρος επί τον καλούμενον Γρανικόν ποταμόν / Τούτον δε εφύλαττον σατράπαι Δαρείου. Γενναίας δε μάχης / Εκράτησεν Αλέξανδρος και λάφυρα λαβών εξ αυτών/ Επεμψεν τη μητρί αυτού Ολυμπιάδι εις Μακεδονίαν. Η ελληνική επιγραφή σε βυζαντινή γραφή που διαβάζουμε κάτω από μια μικρογραφία εξαιρετικής σύνθεσης αποτελεί ελάχιστο μόνο δείγμα σελίδας από το σωζόμενο βυζαντινό χειρόγραφο με τα έπη του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το «ξεφυλλίζουμε» στη Θεσσαλονίκη, σε μια ψηφιακή έκθεση με την οποία το Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας, φέρνει συμβολικά στο Αλεξάνδρειο Μέλαθρο το εκτενέστερο αφήγημα του Μεσαίωνα στον κόσμο που εξιστορεί τη θρυλική ζωή του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Ο θρύλος του Μακεδόνα στρατηλάτη, πολυμεταφρασμένος σε δεκάδες γλώσσες και διασκευασμένος σε κάθε εποχή, διαδόθηκε σε Δύση και Ανατολή. Ο ηρωισμός, η γενναιότητα, η ζωή και οι περιπέτειές του υμνήθηκαν μέσα από πολυάριθμα χειρόγραφα. Βασισμένα στις καταγραφές του ιστορικού Καλλισθένη που συνόδευε τον Μέγα Αλέξανδρο στις εκστρατείες του, υπήρξε το δημοφιλέστερο κοσμικό κείμενο και το μεγαλύτερο σε διάδοση έργο μη εκκλησιαστικού περιεχομένου κατά τον Μεσαίωνα. Στο Βυζάντιο, τα κατορθώματα του «κοσμοκράτορος Αλέξανδρου του Βασιλέως», έγιναν «διήγησις εξαίρετος και όντως θαυμασία». Στο πρόσωπό του οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες, από τον Μέγα Κωνσταντίνο ως τον Μανουήλ Παλαιολόγο, ηγεμόνες που διεκδικούσαν την κυριαρχία «πάσης ανατολής», φαίνεται πως είχαν βρει ένα επιβλητικό πρότυπο, ένα σημείο αναφοράς για την ταυτότητα των Βυζαντινών.

Ο αυτοκράτορας της Τραπεζούντας Αλέξιος Γ΄ Μέγας Κομνηνός, παραγγελιοδότης του χειρογράφου.

Το «Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου», λόγω της δημοφιλίας του μεταφράστηκε σε ευρωπαϊκές και ασιατικές γλώσσες (λατινικά, αρμενικά, συριακά, κοπτικά, αιθιοπικά, σερβικά, αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, εβραϊκά κ.ά.). Διασκευάστηκε πολλές φορές ακόμα και σε στίχους στη βυζαντινή δημοτική γλώσσα και ήταν από τα πιο δημοφιλή κοσμικά αναγνώσματα των Βυζαντινών Ελλήνων. Επί τουρκοκρατίας η «φυλλάδα του Μεγαλέξανδρου» τυπωμένη σε πολλές εκδόσεις στη Βενετία, πήρε τη μορφή λαϊκού αναγνώσματος.
Υπάρχουν δεκάδες χειρόγραφα σε όλο τον κόσμο (ινδικά, περσικά, αραβικά, παλαιοθωμανικά, σερβικά, λατινικά) με λιγότερες ή περισσότερες κατά περίπτωση μικρογραφίες που συνοδεύουν το περιεχόμενο και εστιάζουν σε συγκεκριμένα επεισόδια της ζωής του και της συνάντησής του με διάφορους λαούς της Οικουμένης, εξηγεί ο πρόεδρος της εποπτικής επιτροπής του Ελληνικού Ινστιτούτου της Βενετίας, καθηγητής Χρήστος Αραμπατζής. Ωστόσο, το βυζαντινό χειρόγραφο κώδικας 5 του Ελληνικού Ινστιτούτου της Βενετίας, στο οποίο βασίζεται η έκθεση στη Θεσσαλονίκη, είναι το εκτενέστερο στον κόσμο καθώς εξιστορεί με λεπτομέρειες, εικονογραφικές και φιλολογικές, τα έπη και τη ζωή του Μακεδόνα στρατηλάτη. Εμπεριέχει 250 μικρογραφίες, η κάθε μια καλύπτει όλη τη σελίδα και στο σύνολό του αποτελεί το σπουδαιότερο κειμήλιο του Ελληνικού Ινστιτούτου της Βενετίας.

Ο γάμος του Μ. Αλεξάνδρου με την κόρη του Δαρείου, Ρωξάνη.

Αντιγράφηκε γύρω στα μέσα του 14ου αιώνα κατόπιν παραγγελίας κατά πάσα πιθανότητα από τον αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Αλέξιο Γ’ Μέγα Κομνηνό για την προσωπική του βιβλιοθήκη. Ο συγγραφέας είναι άγνωστος αλλά λόγω της σχέσης του αρχικού αφηγήματος με τον ιστορικό Καλλισθένη, αποδόθηκε στον «Ψευδοκαλλισθένη». Γύρω από τις υψηλού καλλιτεχνικού επιπέδου μικρογραφίες, όλα τα περιθώρια φέρουν ελληνικές επιγραφές με ερυθρό μελάνι. Συνοδεύονται και από τη μετάφρασή τους σε παλαιοθωμανική γραφή που προστέθηκε εκ των υστέρων, πιθανότατα από ιδιώτη στον οποίο περιήλθε το χειρόγραφο, όταν η Τραπεζούντα πέρασε στα χέρια των Οθωμανών Τούρκων το 1461. Στους αιώνες που ακολούθησαν, άγνωστο πώς και από ποιον, το πολύτιμο χειρόγραφο κατέληξε στην ελληνική αδελφότητα της Βενετίας, όπου μαρτυρείται τουλάχιστον από τα μέσα του 19ου αιώνα. Περιήλθε στο Ελληνικό Ινστιτούτο το 1953 με την πράξη δωρεάς της περιουσίας της ελληνικής Κοινότητας της Βενετίας στο επιστημονικό ίδρυμα και σήμερα κοσμεί το μουσείο του Ινστιτούτου.
H επιρροή
Το ενδιαφέρον του χειρογράφου δεν εστιάζεται μόνο στην καλλιτεχνική του δημιουργία και στο φιλολογικό του περιεχόμενο, αλλά στις πληροφορίες που αντλεί ο θεατής για την επιρροή που άσκησε ο μέγας στρατηλάτης στο Βυζάντιο.
Ο Αλέξιος Γ΄ Μέγας Κομνηνός που περιγράφεται ως μιμητής του Αλεξάνδρου, είναι κατά πάσα πιθανότητα ο αυτοκράτορας που εικονίζεται στην προμετωπίδα του χειρογράφου. Στο χειρόγραφο, ο μεγάλος στρατηλάτης εικονογραφείται με ενδυμασία Βυζαντινού αυτοκράτορα, παραπέμποντας έμμεσα στον Αλέξιο, ο οποίος ως νέος Αλέξανδρος μάχεται με ανάλογη γενναιότητα και δυναμισμό, με στόχο την προστασία της αυτοκρατορίας του από τους Τούρκους.

Η αναγόρευσή του σε βασιλέα των Μακεδόνων.

Σχεδόν κάθε επεισόδιο του κειμένου είναι εικονογραφημένο με εξαιρετικές λεπτομέρειες και πλούσιες σκηνές από τον βίο και την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. «Οι εικόνες δίνουν πνοή στην αφήγηση με τεχνικές που ζωντανεύουν ή ενεργοποιούν την αφήγηση για τον αυτοκράτορα ιδιοκτήτη του κώδικα, επισημαίνει η έκδοση του Ινστιτούτου για το «Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου» (Εκδόσεις Εξάντας). «Τόσο το κείμενο όσο και οι εικόνες γοήτευσαν άμεσα τον αυτοκράτορα προστάτη και διευκόλυναν την ταύτισή του με τη μορφή του Αλέξανδρου».
Ξεφυλλίζοντας το χειρόγραφο με τη βοήθεια της ψηφιακής τεχνολογίας
Μέσα από 250 μικρογραφίες εκτυλίσσονται τα πιο σημαντικά γεγονότα της ζωής του Μ. Αλεξάνδρου, από τη γέννησή του, την αναγόρευσή του σε βασιλέα της Μακεδονίας, τις μάχες του, τη νίκη και τον θάνατο του Δαρείου, βασιλιά των Περσών, την υποταγή των πόλεων και των περιοχών της Ασίας, την επαφή του με μακρινούς πολιτισμούς, την πάλη του με μυθικά τέρατα, τον γάμο του με τη Ρωξάνη, την κατάκτηση της Αιγύπτου, την προσκύνηση στο μαντείο του Αμμωνος Δία, την ίδρυση της Αλεξάνδρειας, τις περιπέτειές του και τελικά τον θάνατό του.
Το ευρύτερο κοινό μπορεί να περιηγηθεί τις σελίδες του χειρογράφου σε ολόγραμμα. Στην ψηφιακή έκθεση, που εγκαινιάζει σήμερα στις 12 το μεσημέρι ο υφυπουργός Εξωτερικών αρμόδιος για τον Απόδημο Ελληνισμό Αντώνης Διαματάρης, οι επισκέπτες έχουν τη δυνατότητα να ξεφυλλίσουν το χειρόγραφο, να ζουμάρουν στις εικονογραφικές του συνθέσεις που σκιαγραφούν τα βασικά σημεία της ζωής του Μ. Αλεξάνδρου, για να αντιληφθούν την οικουμενική του διάσταση ανά τους αιώνες και να κατανοήσουν πώς οι Βυζαντινοί αφομοίωσαν τα έπη του μεγάλου Ελληνα στρατηλάτη, τον τρόπο με τον οποίο ανέδειξαν τον ηρωισμό και τη γενναιότητά του, στοιχεία που προφανώς υμνήθηκαν ιδιαίτερα στο Βυζάντιο.

«Το Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας με την ψηφιακή αυτή έκθεση ανοίγει μια νέα σελίδα για την αξιοποίηση των πολιτιστικών θησαυρών που κατέχει», αναφέρει στην «Κ» ο καθηγητής Χρήστος Αραμπατζής. «Η χρήση νέων τεχνολογιών προσδίδει μια νέα, πρωτόγνωρη δυναμική στη διάχυση των πολιτιστικών αγαθών του ελληνικού πολιτισμού. Η διάδοση της γνώσης είναι ευθύνη μας έναντι της ιστορίας και του ρόλου μας». Η ψηφιακή έκθεση «Ο θρύλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου ως βυζαντινή κληρονομιά. Η μαρτυρία ενός χειρογράφου», που πραγματοποιείται υπό την αιγίδα της Προεδρίας της Δημοκρατίας, ξεκινάει την περιοδεία της συμβολικά από τη Θεσσαλονίκη. Θα διαρκέσει έως τις 16 Σεπτεμβρίου. Τον Οκτώβριο θα παρουσιαστεί στη Νέα Υόρκη στο πλαίσιο του Greek Film Festival (17-23) και στη συνέχεια θα μεταφερθεί στη Σαγκάη, στο ελληνικό περίπτερο της Εκθεσης Εισαγωγών, 5-11 Νοεμβρίου.

 kathimerini